Η Λατινική Αμερική αποτελούσε ανέκαθεν πεδίο έντονου κοινωνικού πειραματισμού από τους θιασώτες του νεοφιλελευθερισμού. Τα αποικιακά δεσμά του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα διαδέχτηκαν στρατιωτικές δικτατορίες, οι οποίες παρουσιάστηκαν ιδιαίτερα πρόθυμες να «ανοίξουν» τις οικονομίες των χωρών τους στους νεοφιλελεύθερους μάγους του ΔΝΤ. Όμως, η μεγάλη κρίση και η χρεοκοπία της Αργεντινής το 2001 αποτέλεσε το ορόσημο για την μετάβαση σε μία νέα φάση, κατά την οποία τα αντικοινωνικά προγράμματα λιτότητας των θεσμών της παγκόσμιας οικονομικής διακυβέρνησης προκάλεσαν εναλλακτικά κινήματα κοινωνικής αντίδρασης, τα οποία γρήγορα παγκοσμιοποιήθηκαν.
Στο πλαίσιο, λοιπόν, της εξέλιξης της κρίσης στην Αργεντινή, από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 και μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα, εμφανίστηκαν μια σειρά από νέα κοινωνικά κινήματα της εναλλακτικής οικονομίας, της οικονομίας των φτωχών1. Οι αιτίες της ανάπτυξης αυτών των κινημάτων ήταν βέβαια η ίδια η ανάγκη της επιβίωσης σε μια χώρα της οποίας η οικονομία κατέρρεε, μετά από δεκαετίες προγραμμάτων λιτότητας και «πακέτων βοήθειας» του ΔΝΤ, αλλά σημαντικό στοιχείο αποτέλεσε και η διεθνής αμφισβήτηση της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, όπως αυτή εκφράστηκε τα χρόνια πριν και μετά από τη «μάχη του Σιάτλ».
Το πρώτο και βασικό στοιχείο της οικονομίας των φτωχών ήταν η καθιέρωση των ανταλλακτικών σχέσεων στην οικονομία. Το κίνημα των Club de Trueque αποτέλεσε τον οδηγό για αμέτρητα εγχειρήματα ανταλλακτικής οικονομίας και εναλλακτικών κοινωνικών νομισμάτων σε ολόκληρο τον πλανήτη. Στις δοκιμαζόμενες από τις ελλείψεις βασικών αγαθών γειτονιές του Μπουένος Άιρες, τα ανταλλακτικά δίκτυα γιγαντώθηκαν το 2001, με τις πρώτες μορφές εναλλακτικών νομισμάτων να κάνουν την εμφάνισή τους την ίδια περίοδο. Τα ανταλλακτικά παζάρια της πρωτεύουσας της Αργεντινής, στην κορύφωσή τους, συγκέντρωναν τη δραστηριότητα εκατομμυρίων ανθρώπων και θορύβησαν ιδιαίτερα το ΔΝΤ και τις αρχές της χώρας, οι οποίες προσπάθησαν με διάφορους τρόπους να τα περιορίσουν.
Το σημαντικό στοιχείο των ανταλλακτικών οικονομικών σχέσεων που εισήγαγαν τα κινήματα των Club de Trueque ήταν μια νέα ηθική διάσταση της οικονομίας, η λεγόμενη «οικονομία των αναγκών». Στις θεωρητικές της καταβολές βρίσκονταν η αμφισβήτηση των τεχνιτών κρίσεων του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, η δίκαιη αναδιανομή του πλούτου και η χειραφέτηση της Λατινικής Αμερικής. Τα κινήματα των ανταλλακτικών σχέσεων στην οικονομία συνδυάστηκαν με αιτήματα για οικονομία της εγγύτητας και σεβασμό του περιβάλλοντος, ενώ διασταυρώθηκαν και με άλλα ρεύματα της κοινωνικής και οικονομικής σκέψης γύρω από τον εναλλακτικό δρόμο της αποανάπτυξης.
Μια δεύτερη δέσμη κινημάτων που αναπτύχθηκε ήταν εκείνη που στόχευε στην ανάκτηση των χρεοκοπημένων επιχειρήσεων και στη μετατροπή τους σε αυτοδιαχειριζόμενες από τους ίδιους τους εργαζόμενους σε αυτές. Οι «fabricas recuperadas» αποτέλεσαν εγχειρήματα οριζόντιας κοινωνικής οργάνωσης με στόχο την αποτροπή της φυγής κεφαλαίων και της λεηλασίας των περιουσιακών στοιχείων των επιχειρήσεων που χρεοκόπησαν κατά την διάρκεια της κρίσης στην Αργεντινή. Πάνω από 130 τέτοιες επιχειρήσεις ανακτήθηκαν από εργαζόμενους, δημιουργώντας «cooperativas de trabajo», συνεταιρισμούς δηλαδή εργαζομένων, με οριζόντιες διαχειριστικές διαδικασίες και με έμφαση στην κοινωνική αλληλεγγύη προς το σύνολο της κοινότητας, της οποίας οργανικό μέρος αποτελούσε η κάθε επιχείρηση. Και στα κινήματα αυτά η καταστολή του κράτους της Αργεντινής υπήρξε άγρια, ενώ σε πολλές περιπτώσεις οι καταλήψεις επιχειρήσεων συνδέθηκαν και με ευρύτερα κοινωνικά κινήματα της Αργεντινής, όπως ήταν η περίπτωση της Cooperativa de trabajo Brukman του Μπουένος Άιρες, οι εργάτριες της οποίας αδελφοποιήθηκαν με τις Μητέρες της Πλατείας του Μαΐου2, καταφέρνοντας να ξεσηκώσουν έτσι ένα μεγάλο κίνημα αλληλεγγύης και να αποτρέψουν τη βίαιη απομάκρυνσή τους από την επιχείρηση.
Τα ανταλλακτικά δίκτυα, τα εναλλακτικά νομίσματα, και οι ανακτημένες επιχειρήσεις, παρόλο που αντιμετώπισαν την κρατική καταστολή και στην Αργεντινή, αλλά και σε όλες τις χώρες της Λατινικής Αμερικής, δημιούργησαν νέες προσεγγίσεις και τάσεις για μία «εναλλακτική» παγκοσμιοποίηση. Η οικονομία των φτωχών της Αργεντινής της κρίσης άνοιξε νέους δρόμους σκέψης και κοινωνικής δράσης, πολλοί από τους οποίους γνώρισαν παγκόσμια αναγνώριση. Προφανώς, τα κινήματα αυτά δεν κατάφεραν να ανατρέψουν τις εξελίξεις στην παγκόσμια οικονομία, όμως δημιούργησαν τη βάση για εναλλακτικές απαντήσεις στα διαρκή ερωτήματα των επανατροφοδοτούμενων κρίσεων της παγκοσμιοποίησης. Η Λατινική Αμερική αποτέλεσε για τα κινήματα αυτά ένα εργαστήρι αλληλέγγυου κοινωνικού πειραματισμού.
Σήμερα, τα κινήματα της εναλλακτικής οικονομίας φαίνεται να περνούν σε μία νέα φάση. Στις περισσότερες χώρες, οι φορείς της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας γνωρίζουν κάποιας μορφής θεσμική αναγνώριση. Όμως, την ίδια στιγμή, με την Λατινική Αμερική να εισέρχεται σε μία νέα περίοδο κρίσεων και εντάσεων, αλλά και τις ευρωπαϊκές κοινωνίες να προβληματίζονται έντονα για το μέλλον τους, δεν αποκλείεται να επανεμφανιστούν εκ νέου με πιο ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά και με επικαιροποιημένη ατζέντα διεκδικήσεων.
1 Ο όρος «οικονομία των φτωχών» καθιερώθηκε ευρύτερα μέσα από το βιβλίο της Georgina M. Gomez, Argentina’s Parallel Currency: the economy of the poor, 2009, London, Pickering & Chatto.
2 Πρόκειται για την Asociación Madres de Plaza de Mayo, τις μητέρες δηλαδή των «εξαφανισμένων» πολιτικών αντιπάλων του «βρόμικου πολέμου» της Αργεντινής (1976-1983).
Ο Νικόλας Κουντούρης είναι Δρ Πολιτικής Επιστήμης
Πηγή: Η Αυγή
