Μπερναρντίν Εβαρίστο «Κορίτσι, γυναίκα, άλλο»
(μτφ. Ρένα Χατχούτ, εκδ. Gutenberg, 2020)
Όταν ανακοινώθηκε το βραβείο Booker του 2019, η από κοινού απονομή σε δύο συγγραφείς δεν ήταν το μοναδικό πράγμα που συνέβαινε για πρώτη φορά: το Booker 2019 το μοιράστηκε η Μάργκαρετ Άτγουντ με την Μπερναρντίν Εβαρίστο, την πρώτη μαύρη γυναίκα που έπαιρνε το πολυπόθητο βραβείο, για το βιβλίο της Κορίτσι, γυναίκα, άλλο.
Η Εβαρίστο οικοδομεί το βιβλίο της γύρω από δώδεκα γυναίκες και τις ιστορίες τους: δώδεκα γυναίκες, όλες μαύρες ή μιγάδες (γυναίκες δηλαδή στις οποίες σπάνια στρέφεται ο φακός της λογοτεχνίας), γυναίκες με διαφορετική ηλικία (η μικρότερη κάτω από 20, η μεγαλύτερη πάνω από 90), καταγωγή, κοινωνική τάξη, σεξουαλική επιλογή. Αυτό που θέλει η συγγραφέας (και το πετυχαίνει με εξαιρετικό τρόπο) είναι, μέσα από την πολυφωνία των αφηγήσεών τους, να διερευνήσει, πέρα από τις συνήθεις υπεραπλουστεύσεις, τους πολλαπλούς τρόπους με τους οποίους διαμορφώνεται η εμπειρία, η ζωή κάθε πρωταγωνίστριας, όλων αυτών των διαφορετικών γυναικών, μέσα σε έναν κόσμο πατριαρχικό, ομοφοβικό, λευκό και ρατσιστικό, ταξικό: «το θέμα δεν είναι μόνο το φύλο, αλλά η φυλή, η σεξουαλικότητα, η κοινωνική τάξη και άλλοι τομείς που διασταυρώνονται χωρίς να τους δίνουμε σημασία».
Ένας από τους πολλούς λόγους που κάνουν ξεχωριστό αυτό το βιβλίο είναι η ιδιαίτερη γραφή της Εβαρίστο, που γράφει ένα πολυσέλιδο κείμενο χωρίς τελείες και με πολλές αφηγηματικές φωνές που εναλλάσσονται και αλληλοσυνδέονται, έτσι όπως οι ζωές των πρωταγωνιστριών της συναντιούνται (με διάφορους τρόπους, σε διαφορετικό βαθμό, ένταση, διάρκεια), χωρίζονται, ίσως ξανασυναντιούνται… Αφηγήσεις που πηγαινοέρχονται στον χρόνο (και σε διαφορετικούς τόπους), αφηγήσεις που σιγά-σιγά βάζουν ψηφίδες σε ένα τεράστιο παζλ, ένα τεράστιο πανόραμα ενός κόσμου πολυσύνθετου, πολυεπίπεδου, ρευστού, που συχνά εξαφανίζεται (αποκρύπτεται;) από τον δημόσιο λόγο αλλά και από τη λογοτεχνία («οι μαύροι ειμαστε πρακτικά αόρατοι στη λογοτεχνία», λέει η ίδια η Εβαρίστο σε συνέντευξή της στην El País, για να προσθέσει πως «ακόμα όμως κι όταν δεν είμαστε [αόρατοι] μας εντάσσουν σε πολλά στερεότυπα, όπως αυτό για τα παιδιά που είναι βίαια ή για τις γυναίκες που εκπορνεύονται. Εγώ γράφω ενάντια σ’ αυτό». Και συμπληρώνει: «γράφω σε κόντρα με το status quo, έχοντας τη βούληση να το αναστατώνω και να απομακρυνομαι από την κοινωνική και πολιτιστική νόρμα»).
Ενάντια στην αορατότητα και τα στερεότυπα
Η Εβαρίστο, μέσα από αυτό το καταρρακτώδες κείμενο, θίγει ένα μεγάλο φάσμα ζητημάτων γύρω από τους κεντρικούς της άξονες: θα μιλήσει για την «αντάρτισσα που πετούσε χειροβομβίδες στο κατεστημένο» «έως ότου η συντηρητική κοινωνία άρχισε να απορροφά αυτό που κάποτε ήταν ριζοσπαστικό κι εκείνη ανακάλυψε ότι έλπιζε να προσχωρήσει σ’ αυτήν», για την έφηβη που ανακαλύπτει τις σεξουαλικές της προτιμήσεις αλλά τις κρατάει για τον εαυτό της επειδή «δεν ήθελε να είναι κοινωνική παρίας» («δοκίμασε αγόρια μια-δυο φορές / εκείνα το απόλαυσαν / εκείνη το υπέμεινε»), για τον ασφυκτικό πατέρα («ήταν σαν να μας τάιζε κυριολεκτικά με το ζόρι τις πολιτικές του πεποιθήσεις»), για τη μαύρη γυναίκα που συνειδητοποιεί «τι σήμαινε να είσαι φεμινίστρια όταν οι λευκές φεμινιστικές οργανώσεις τις έκαναν να νιώθουν ανεπιθύμητες», για τους πλούσιους που γουστάρουν να πηγαίνουν σε «πανάκριβα μέρη [που] είχαν και σεκιουριτάδες για να κρατάνε απέξω τους ντόπιους / γιατί τρελαίνονταν να τριγυρίζουν στις φτωχογειτονιές», για τη γυναίκα που είναι «μαύρη, μουσουλμάνα, γυναίκα, φτωχή, με χιτζάμπ», για τις «διαδηλώσεις εναντίον της Μάγκι Θάστερ» και του ομοφοβικού νόμου 28, για τη μεγαλόφωνη αυτοπεποίθηση των πλούσιων και τη σιωπή των φτωχών («κανένας δεν μιλούσε δυνατά για το πώς δεν είχε πάει διακοπές ούτε μία φορά, δηλαδή ποτέ»), για τη Νιγηριανή γυναίκα που ελπίζει «ότι τώρα που η κόρη της είχε πάρει το πτυχίο της, θα επέστρεφε στην αληθινή κουλτούρα», για τη βίαιη απόρριψη του παιδιού που αποκαλύπτει πως είναι γκέι («με πέταξαν έξω, μην επικοινωνήσεις ποτέ ξανά μαζί μας, είσαι άρρωστος στο μυαλό, δεν είσαι πια γιος μας, και για να ξηγιόμαστε μια για πάντα / δεν θα είσαι ποτέ η κόρη μας»), για τον επιθετικό αλλά και τον υπόρρητο ρατσισμό, για τους ανθρώπους που δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να αρρωστήσουν, θα μιλήσει όμως και για τις ευκολίες και για τις σχηματικότητες, για την αποικιοκρατία και την ιστορία της σκλαβιάς αλλά και για τον Αφρικανό «που είχε πουλήσει Αφρικανούς για σκλάβους», για τον περίπλοκο «εσωτερικευμένο ρατσισμό» των μαύρων γυναικών που μπορεί να τις στρέψει κατά του εαυτού τους και των ομοίων τους.
«Ένα πολύ queer, θηλυκό, πειραματικό βιβλίο»
Η Εβαρίστο καταφέρνει αριστοτεχνικά να αποφύγει τη μεγαλύτερη παγίδα που μπορεί να καταστρέψει ένα τέτοιου τύπου βιβλίο: τους παγωμένους, σχηματικούς ιδεότυπους. Πλάθει χαρακτήρες ολοζώντανους, παλλόμενους, με αντιφάσεις, με συγκρούσεις γύρω τους αλλά και μέσα τους: χαρακτήρες ανθρώπινους, που βαδίζουν ψηλαφώντας τη ζωή, που αναρωτιούνται και αμφιβάλλουν, που αλλάζουν και ξαναλλάζουν, που αναζητούν δρόμους, που προχωρούν και πισωγυρίζουν, που προσπαθούν να επιβιώσουν, να αγωνιστούν, να επιβληθούν, να κατανοήσουν, να απολαύσουν, να χαρούν.
Επίσης, ενώ η Εβαρίστο διηγείται ζωές που οι περισσότερες μόνο εύκολες δεν είναι, ζωές που κάποιες φορές διαμορφώνουν ένα πλαίσιο τραγωδίας, αποφεύγει παρ’ όλα αυτά την ευκολία της θυματοποίησης των πρωταγωνιστριών της, την παγίδα των θυματοποιημένων γυναικών που θρηνουν μπροστά στα αδιέξοδα της ζωής τους: «δεν είμαι θύμα, μη μου φέρεσαι σαν να ’μαι θύμα, η μάνα μου δεν με μεγάλωσε να είμαι θύμα».
Η Εβαρίστο έχει γεννηθεί στην Αγγλία, είναι κόρη λευκής Αγγλίδας και Νιγηριανού πατέρα. Δραστήρια πολιτικά, παρεμβατική και μαχητική πάντα, το 1980 ήταν στην ομάδα που ίδρυσε το Θέατρο των Μαύρων Γυναικών. Έχει γράψει οκτώ μυθιστορήματα, ποιήματα, κριτικές, άρθρα, θεατρικά έργα.
Η ίδια αποκαλεί το Κορίτσι, γυναίκα, άλλο «ένα πολύ queer, θηλυκό, πειραματικό βιβλίο» (συνέντευξη στο New Statesman). Στην πρωτότυπη έκδοση, το βιβλίο ανοίγει με μια καταπληκτική αφιέρωση, αμετάφραστη πιθανώς σε άλλες γλώσσες, η οποία θα έπρεπε ίσως να συμπεριλαμβάνεται σε κάθε έκδοση, έστω και στα αγγλικά, έστω και με μια επεξηγηματική σημείωση, λόγω της τεράστιας δύναμης και της πολιτικής φόρτισης των λέξεων που χρησιμοποιεί η Εβαρίστο για μια αφιέρωση που, με έναν τρόπο, κλείνει μέσα της όλη τη φιλοσοφία του βιβλίου: «For the sisters & the sistas & the sistahs & the sistern & the women & and the womxn & the wimmin & the womyn & our brethren & our bredrin & our brothers & our bruvs & our men & our mandem & the LGBTQI+ members of the human family». Οι φωνές από «έξω», οι φωνές από «κάτω», που επανανοηματοδοτούν κατεδαφίζοντας την τελευταία λέξη: family.
Κώστας Αθανασίου
Πηγή: Η Εποχή
