100 χρόνια ΚΚ Κίνας: Τι έχει απομείνει από τον κομμουνισμό;

Ενώ γιορτάζει τα εκατοστά γενέθλιά του, το Κομμουνιστικό Κόμμα Κίνας (ΚΚΚ) έχει γίνει καπιταλιστικό; Σαράντα χρόνια μετά τις μεταρρυθμίσεις οικονομικής φιλελευθεροποίησης που δρομολογήθηκαν από τον Ντενγκ Σιαοπίνγκ, περισσότεροι από 800 εκατομμύρια άνθρωποι βγήκαν από τη φτώχεια και το κράτος-κόμμα είναι πια επικεφαλής της δεύτερης παγκόσμιας οικονομίας –ή και της πρώτης, εάν υπολογίσουμε την αγοραστική δύναμη– παράγοντας το 18% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Η εισαγωγή της οικονομίας της αγοράς και η επιτάχυνση της ανάπτυξης συνοδεύθηκαν από μια εκθετική αύξηση των ανισοτήτων: ο συντελεστής Gini, ο οποίος μετρά το εύρος τους, σκαρφάλωσε κατά δεκαπέντε μονάδες μεταξύ 1990 και 2015 (τελευταία γνωστά στοιχεία)1.

Οι αλλαγές αυτές ευνόησαν την αλματώδη ανάπτυξη του ιδιωτικού τομέα, το κράτος όμως εξακολουθεί να ασκεί άμεσο έλεγχο σε ένα μεγάλο κομμάτι της οικονομίας (ο δημόσιος τομέας αντιπροσωπεύει περίπου το 30% του συνόλου της), κάνοντας την Κίνα μια υποδειγματική περίπτωση κρατικού καπιταλισμού. Εκτός αυτού, το ΚΚΚ πέτυχε να απορροφήσει σε μεγάλο βαθμό τις ελίτ που σχηματίστηκαν από αυτήν τη φιλελευθεροποιημένη οικονομία. Αν και η κομμουνιστική ιδεολογία δεν διαμορφώνει πια τον τρόπο που το ΚΚΚ στρατολογεί, η λενινιστική μορφή οργάνωσής του παραμένει στο κέντρο της σχέσης μεταξύ κράτους και κεφαλαίου.

Το κόμμα, τα κλιμάκια του οποίου αυξάνουν συνεχώς κι έφτασαν σε σημείο να αριθμούν περί τα 92 εκατομμύρια μέλη (δηλαδή το 6,6% του πληθυσμού)2, σταδιακά μεταμορφώθηκε σε παράταξη «λευκών κολάρων». Στις αρχές της δεκαετίας του 2000, ο τότε πρόεδρος Ζιάνγκ Ζεμίν είχε άρει την απαγόρευση στρατολόγησης επιχειρηματιών του ιδιωτικού τομέα, που μέχρι τότε θεωρούνταν ταξικοί εχθροί, προκειμένου το ΚΚΚ να μην αντιπροσωπεύει πλέον αποκλειστικά τις «επαναστατικές» τάξεις –εργάτες, αγρότες, στρατιώτες– αλλά και τις «προηγμένες παραγωγικές δυνάμεις» της χώρας.

Οι άνδρες και οι γυναίκες επιχειρηματίες που έχουν επιλεγεί με αυτόν τον τρόπο γίνονται μέλη της πολιτικής ελίτ, γεγονός που τους εγγυάται ότι οι επιχειρήσεις τους θα είναι, τουλάχιστον εν μέρει, προστατευμένες από στελέχη με αρπακτικές τάσεις. Ο ρυθμός κατάταξής τους επιταχύνεται επί προεδρίας Σι Τζινπίνγκ (από το 2013 και ύστερα), με σκοπό τον σχηματισμό «μιας ομάδας ατόμων του επιχειρηματικού κόσμου, αποφασισμένων να συμπορευτούν με το Κόμμα»3.

Αποτέλεσμα: το ΚΚΚ γίνεται ταχύτατα ολοένα και πιο ελιτιστικό. Ήδη το 2010, οι «επαγγελματίες και μάνατζερ απόφοιτοι τριτοβάθμιας εκπαίδευσης» στους κόλπους του κόμματος ήταν ισάριθμοι με τους αγρότες και τους εργάτες. Δέκα χρόνια αργότερα τους ξεπερνούν, αποτελώντας το 50% των μελών, έναντι ενός ποσοστού εργατών και αγροτών μικρότερου του 35%4.

Ενώ το να «εργάζεσαι για τον κομμουνισμό» συμπεριλαμβανόταν στους κυριότερους λόγους για να γίνεις μέλος του Κόμματος κατά τη μαοϊκή περίοδο (1949-1976), τα σημερινά κίνητρα είναι πιο πραγματιστικά: εκείνο που προέχει είναι η διευκόλυνση της επαγγελματική ανέλιξης5. Παρατηρούμε, μέσω των διάφορων προτεινόμενων μορφών εσωτερικής επιμόρφωσης, ότι το ίδιο το Κόμμα παρουσιάζεται ως μια δομή διοίκησης εμπνευσμένη από το νεοφιλελεύθερο μάνατζμεντ, με στόχο μια αποτελεσματική διαχείριση του πληθυσμού και της οικονομίας6.

Ωστόσο, η ελάχιστη σημασία που αποδίδεται στην κομμουνιστική ιδεολογία δεν θέτει εν αμφιβόλω το επίπεδο αφοσίωσης στο Κόμμα που απαιτείται από τα μέλη, τα οποία οφείλουν να αποδείξουν ότι διαθέτουν «κομματικό πνεύμα»7. Το τελευταίο, κοντά στο «πνεύμα της επιχείρησης» και προσανατολισμένο στην επιτυχία της ίδιας της οργάνωσης μέσω της δημιουργίας ενός αισθήματος του ανήκειν, έχει επίσης μια εθνικιστική χροιά. Έτσι, η κεντρικότητα του Κόμματος στη σύγχρονη μεταμόρφωση της Κίνας υπενθυμίζεται τακτικά στα μέλη, είτε κατά τη διάρκεια των επιμορφώσεων είτε μέσω της άνθισης του «κόκκινου τουρισμού», που ιχνηλατεί την επαναστατική ιστορία του.

Υπό τον νυν πρόεδρο, έχει ενισχυθεί και η εσωτερική πειθαρχία. Ο στόχος είναι η εγγύηση, μέσω μιας τεράστιας εκστρατείας κατά της διαφθοράς, του ήθους και της αφοσίωσης τόσο των ηγετών όσο και των μελών. Όχι μόνο οι δυνητικοί αντίπαλοι της ατομικής εξουσίας του Σι Τζινπίνγκ παραγκωνίστηκαν, αλλά εντάθηκε και ο έλεγχος στα στελέχη, όπως και η μάχη ενάντια στις «τέσσερις (κακούς) τρόπους άσκησης του επαγγέλματος»: την τυπολατρία, τη γραφειοκρατία, τον ευδαιμονισμό και τις υπερβολές8.

Η προσταγή για αφοσίωση και τήρηση της επαγγελματικής δεοντολογίας, εναρμονισμένη με την εικόνα που το ΚΚΚ επιθυμεί να εκπέμπει στο ευρύ κοινό, ισχύει για όλα τα μέλη του, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που προέρχονται από τον ιδιωτικό τομέα. Σύμφωνα με τις ντιρεκτίβες, όλα τα μέλη οφείλουν να παραμένουν πιστά στην πολιτική γραμμή, αλλά και να «ελέγχουν τα λόγια και της πράξεις τους», να «διατηρούν έναν υγιεινό τρόπο ζωής» και να παραμένουν «σεμνά και διακριτικά»9. Όσοι δεν παίζουν το παιχνίδι μπορεί να υποστούν τις συνέπειες. Ο χαρισματικός Τζακ Μα, ιδρυτής του ομίλου Alibaba, αποτελεί ένα τέλειο παράδειγμα. Έχοντας επικρίνει ανοικτά τη χειραγώγηση του τραπεζικού τομέα από το κράτος, έγινε στόχος μιας ενορχηστρωμένης επίθεσης από τα όργανα του κράτους-κόμματος. Η εισαγωγή στο χρηματιστήριο της χρηματοπιστωτικής θυγατρικής εταιρείας του, Ant Group, διακόπηκε στα τέλη του 2020 και ο όμιλος κλήθηκε να περιορίσει τις δραστηριότητές του10.

Η υπόθεση αυτή αντικατοπτρίζει τη βούληση του ΚΚΚ να διατηρήσει τους επιχειρηματίες υπό καθεστώς πίεσης προκειμένου να είναι βέβαιο για την αφοσίωσή τους, αλλά και για να ελέγχει ώς έναν βαθμό τους οικονομικούς πόρους και τις τεχνολογίες των εταιρειών τους. Το Ant Group έχει υπό την κατοχή του τα πολύτιμα προσωπικά και οικονομικά δεδομένα εκατοντάδων εκατομμυρίων ανθρώπων που καταφεύγουν στα εργαλεία πληρωμής και στα διαδικτυακά δάνειά του: στις πλατφόρμες του κυκλοφορεί καθημερινά το ισοδύναμο δισεκατομμυρίων δολαρίων.

Ο αυξημένος έλεγχος στον ιδιωτικό τομέα ανταποκρίνεται στις ηγεμονικές τάσεις του ΚΚΚ, χαρακτηριστικές της περιόδου Σι Τζινπίνγκ. Εξάλλου, το καταστατικό του Κόμματος τροποποιήθηκε το 2017 προκειμένου να τονιστεί ότι «στην κυβέρνηση, στον στρατό, στην κοινωνία ή στο σχολείο –στη Δύση, στην Ανατολή, στον Νότο και στον Βορρά– το Κόμμα καθοδηγεί σε όλα τα μέτωπα»11. Στις επιχειρήσεις, αυτό μεταφράζεται στην αύξηση του αριθμού των οργανώσεων βάσης, των πυρήνων. Μολονότι, ήδη από τον Μάρτιο του 2012, το τμήμα οργάνωσης, που έχει ως αποστολή τη διαχείριση του ανθρώπινου δυναμικού, είχε εκδώσει μια ντιρεκτίβα για «εξαντλητική κάλυψη» του ιδιωτικού τομέα, από το 2018 οι εισηγμένες στο κινεζικό χρηματιστήριο εταιρείες υποχρεούνται να δημιουργήσουν πυρήνα του Κόμματος. Πλέον, το 92% των πεντακοσίων μεγαλύτερων κινεζικών επιχειρήσεων φιλοξενούν έναν τέτοιο πυρήνα12. Παρ’ όλο που δεν έχει δημοσιοποιηθεί κανένας ακριβής αριθμός, τακτικές διαρροές έχουν αποκαλύψει τη σημαντική παρουσία μελών και πυρήνων στο εσωτερικό των ξένων επιχειρήσεων που έχουν εγκατασταθεί στην Κίνα13.

Η παρουσία αυτή παρέχει στο κράτος-κόμμα έναν μοχλό επιρροής, η επίδραση του οποίου εκτείνεται πέρα από τα μεγάλα τμήματα της οικονομίας που κατέχει. Ο πειθαρχικός μηχανισμός του ΚΚΚ, που ενσαρκώνεται από την Επιτροπή Πειθαρχίας και Ελέγχου, επιτρέπει να τιμωρούνται όσα μέλη ενδεχομένως έχουν παραβεί τους κανονισμούς του, στο περιθώριο του δικαστικού συστήματος. Είδε τις εξουσίες του να αυξάνονται με την εκστρατεία κατά της διαφθοράς. Οι συνεδρίες κριτικής και αυτοκριτικής, αποκαλούμενες «συνελεύσεις δημοκρατικής ζωής», έγιναν και πάλι του συρμού, και επιτρέπουν να εντοπιστούν τα «διεφθαρμένα» ή τα «μη αφοσιωμένα» στελέχη. Με αυτόν τον τρόπο ανακυκλώνονται παραδοσιακές μαοϊκές πρακτικές, προκειμένου να διασφαλιστεί όχι πλέον η ιδεολογική καθαρότητα των στελεχών και των μελών, αλλά η αφοσίωσή τους στην οργάνωση και στον αρχηγό της.

Έως τώρα, οι πυρήνες αυτοί δεν διαδραμάτιζαν παρά έναν πολύ δευτερεύοντα ρόλο στους κόλπους των επιχειρήσεων: στρατολογούσαν μέλη και οργάνωναν για εκείνα εκπαιδευτικές συνεδρίες ή κοινωνικές και πολιτιστικές δραστηριότητες. Στο εξής, με σκοπό την ανάπτυξη ενός «συστήματος σύγχρονων επιχειρήσεων με κινεζικά χαρακτηριστικά», υπάρχουν ντιρεκτίβες που ζητούν από τις ιδιωτικές εταιρείες «να ασπαστούν την αρχή σύμφωνα με την οποία το Κόμμα έχει την εξουσία να λαμβάνει αποφάσεις σε θέματα ανθρώπινου δυναμικού». Είναι πάρα πολύ νωρίς να γνωρίζουμε ποια μορφή θα πάρει το σύστημα, όμως για τον Γιε Τσινγκ, αντιπρόεδρο της Κινεζικής Ομοσπονδίας Βιομηχανίας και Εμπορίου, καθοδηγούμενης από το ΚΚΚ, είναι σαφές ότι προϋποθέτει την υποβολή της διαχείρισης του προσωπικού στην εξουσία του Κόμματος14.

Έτσι, απαιτείται η πρότερη συμφωνία των πυρήνων για τις προσλήψεις ή τις απολύσεις, προκειμένου να αποφεύγεται «να προωθούν οι μάνατζερ όποιαν ή όποιον θέλουν», διευκρινίζει ο Γιε. Συνιστά επίσης να τοποθετείται στο εσωτερικό των εταιρειών μια δομή επιτήρησης και ελέγχου, υπό την εποπτεία του Κόμματος, προκειμένου να διασφαλίζεται ο σεβασμός του νόμου από την επιχείρηση, αλλά και να αντιμετωπίζονται οι πειθαρχικές παραβάσεις και οι «μη φυσιολογικές συμπεριφορές» των εργαζομένων. Με αυτόν τον τρόπο λοιπόν, ο πειθαρχικός μηχανισμός θα αφορά τους πάντες, ακόμα και τους μη κομμουνιστές.

Σύμφωνα με τις νέες ντιρεκτίβες, ο καθοδηγητικός ρόλος των πυρήνων οφείλει να συμπεριληφθεί επισήμως στα καταστατικά των επιχειρήσεων, ενώ θα πρέπει να υπάρχει ένας συγκεκριμένος προϋπολογισμός αφιερωμένος στις δραστηριότητές τους. Κάτι τέτοιο σημαίνει ότι οι απαιτήσεις του ΚΚΚ κωδικοποιούνται νομικά ώστε να καταστούν δεσμευτικές, ακόμα και για τις εταιρείες που δεν υπόκεινται στον άμεσο έλεγχό του. Έτσι, η λειτουργία του ιδιωτικού τομέα θα μοιάζει όλο και πιο πολύ με εκείνη των κρατικών επιχειρήσεων.

Επικεντρωμένο λοιπόν στη δική του επιβίωση και χαρακτηριζόμενο από έντονο πραγματισμό, μέχρι και από ιδεολογικό κενό, το ΚΚΚ ενσωματώνει στις τάξεις του έναν αυξανόμενο αριθμό καπιταλιστών, ενώ παράλληλα ενισχύει ολοένα και περισσότερο την παρουσία του μέσα στις επιχειρήσεις. Αυτή η ασύμμετρη συμμαχία συναντάται και εκτός των εθνικών συνόρων: το σχέδιο των νέων δρόμων του μεταξιού (Belt and Road Initiative, BRI) επιταχύνει τη διεθνοποίηση των κινεζικών εταιρειών, τόσο των ιδιωτικών όσο και των δημόσιων, που δημιουργούν πυρήνες του Κόμματος στο εξωτερικό προκειμένου να ελέγχονται οι εργαζόμενοί τους. Αν και έχει αποκηρύξει τον μαοϊκό διεθνισμό, το ΚΚΚ πλέον εξάγει τον τρόπο οργάνωσης και τα πειθαρχικά εργαλεία του.

Sonali Jain-Chandra, Niny Khor, Rui Mano, Johanna Schauer, Philippe Wingender και Juzhong Zhuang, «Inequality in China – Trends, drivers and policy remedies», Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, Ουάσιγκτον, 5 Ιουνίου 2018.

Nis Grünberg, «Who is the CCP? China’s Communist Party in infographics», Ινστιτούτο Κινεζικών Μελετών Mercator (MERICS), Βερολίνο, 16 Μαρτίου 2021.

«Γνωμοδότηση σχετικά με την ενίσχυση του έργου του Ενωμένου Μετώπου στους κόλπους της ιδιωτικής οικονομίας της νέας εποχής», Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΚ, Πεκίνο, 15 Σεπτεμβρίου 2020 (στα μανδαρινικά).

Nis Grünberg, «Who is the CCP?», ό.π.

Bruce Dickson, «Who wants to be a communist? Career incentives and mobilized loyalty in China», «The China Quarterly», τεύχος 217, Κέμπριτζ, Μάρτιος 2014.

Βλ. Alessia Lo Porto-Lefébure, «Formation à l’américaine pour dirigeants chinois», «Le Monde diplomatique», Ιανουάριος 2021.

Frank N. Pieke, «Party spirit: Producing a communist civil religion in contemporary China party spirit», Εφημερίδα του Βασιλικού Ανθρωπολογικού Ινστιτούτου, τόμος 24, τ. 4, Λονδίνο, Δεκέμβριος 2018.

Πρβλ. «The end of the road for Xi’s mass line campaign: an assessment», «China Brief», τόμος 14, τ. 20, Ουάσιγκτον, Οκτώβριος 2014.

«Γνωμοδότηση σχετικά με την ενίσχυση του έργου του Ενωμένου Μετώπου…», ό.π.

Βλ. Jordan Pouille, «Alibaba, épopée chinoise», «Le Monde diplomatique», Μάρτιος 2021.

Jude Blanchette, «Against atrophy: Party organisations in private firms», «Made in China Journal», τόμος. 4, τ. 1, Άκτον (Αυστραλία), Ιανουάριος-Μάρτιος 2019.

Neil Thomas, «Party committees in the private sector: Rising presence, moderate prevalence», «MacroPolo», 16 Δεκεμβρίου 2020, https://macropolo.org/party-committees-private-sector…/…

«Party insiders in the ranks: Communists infiltrate Western consulates», «The Australian», Σίδνεϋ, 15 Δεκεμβρίου 2020.

Ye Qing, «Προώθηση της συγχώνευσης του συστήματος διοίκησης του Κόμματος και του συστήματος διαχείρισης των ιδιωτικών επιχειρήσεων», «China Business Times», Πεκίνο, 17 Σεπτεμβρίου 2020 (στα μανδαρινικά).