Αναμφίβολα το μυθιστόρημα του Βίκτωρος Ουγκό «Οι άθλιοι» είναι ένα από τα πλέον γνωστά έργα της κλασικής λογοτεχνίας. Οι χαρακτήρες που έπλασε ο Ουγκό και οι ιστορίες τους υπήρξαν μοντέλα αναπαραγωγής τόσο στη λογοτεχνία όσο και στη δραματουργία – θέατρο, κινηματογράφος. Η επίδραση όμως αυτή πέρασε και στη γλώσσα δίνοντας στο όνομα του κάθε ήρωα τις αποχρώσεις του χαρακτήρα του, καθιστώντας τους σημεία αναφοράς.
Τόσο ο Βίκτωρ Ουγκό όσο και ο Αλέξανδρος Δουμάς εμπνεύστηκαν τους Άθλιους και τον Κόμη Μοντεχρίστο αντίστοιχα από το μυθιστόρημα του Εζέν Σι [Eugene Sue] «Τα μυστήρια των Παρισίων» (1842-1843).
Η επική μυθιστορία του Ουγκό τοποθετείται χρονικά τον 19ο αιώνα, κατά τη μετεπαναστατική περίοδο στη Γαλλία. Το μυθιστόρημα εκδίδεται για πρώτη φορά το 1862 και αποτελεί μια τοιχογραφία των κοινωνικών συνθηκών και του ιστορικού πλαισίου, δομημένη περίτεχνα στις ιστορίες πολλών μυθιστορηματικών και πραγματικών προσώπων. Βασικός χαρακτήρας του έργου είναι ο Γιάννης Αγιάννης, ένας πρώην κατάδικος, τον οποίο καταδιώκει καθ’ όλη την εξέλιξη του μυθιστορήματος ο επιθεωρητής Ιαβέρης.
Σε μια στιγμή απόγνωσης, ζώντας στην απόλυτη εξαχρείωση, ο Αγιάννης θα κλέψει ένα καρβέλι ψωμί για να φάνε τα παιδιά της αδερφής του. Για την πράξη του αυτή είχε αρχικά καταδικαστεί σε πέντε χρόνια καταναγκαστικά έργα. Αποφυλακίζεται δεκαεννέα χρόνια μετά, καθώς η ποινή του αυξήθηκε λόγω των αποτυχημένων προσπαθειών του να αποδράσει.
Καταλυτικά θα επιδράσει στη ζωή του η συνάντηση με τον επίσκοπο της Ντιν -γνωστός ως επίσκοπος Ευπρόσδεκτος- μετά την αποφυλάκισή του. Η καλοσύνη και η πίστη του επισκόπου στο καλό που κάθε άνθρωπος έχει μέσα του, παραβάλλεται αντιθετικά με το μίσος που ένιωθε ο Αγιάννης εξαιτίας της αδικίας τόσο του νόμου όσο και των πράξεων των συνανθρώπων του. Ο Αγιάννης θα προσπαθήσει να καλλιεργήσει εντός του το καλό παραμερίζοντας τον θυμό και τη μνησικακία που είχε πλημμυρίσει την ψυχή του.
Λίγα χρόνια μετά, στη μικρή πόλη Μοντρέιγ-σιρ-Μερ, θα συναντήσουμε τον κύριο Μαγδαληνή, έναν μεσήλικα άνδρα που έφτασε στην περιοχή πρόσφατα. Με την εφευρετικότητα και την εργατικότητά του έχει καταφέρει να γίνει σύντομα ιδιοκτήτης εργοστασίων επεξεργασίας μαύρου λιγνίτη και δήμαρχος. Φυσικά, δεν είναι άλλος από τον Γιάννη Αγιάννη που είχε αλλάξει ταυτότητα για να ξεφύγει από το βεβαρημένο παρελθόν του. Στο κατόπι του, όμως, πάντα βρίσκεται ο επιθεωρητής Ιαβέρης.
Η διαρκής πάλη του καλού με το κακό
Τη ζωή του Αγιάννη διανθίζουν αλλαγές και πρόσωπα που εισέρχονται σε αυτήν με την πάροδο των χρόνων. Αυτό που χαρακτηρίζει την πορεία του είναι η διαρκής πάλη του καλού με το κακό που βιώνει. Ο Αγιάννης ενσαρκώνει τον άνθρωπο που προσπαθεί να επιβληθεί στις ορμές και τα συναισθήματά του, τον άνθρωπο που πιστεύει και παλεύει για την αλλαγή. Στον αντίποδα βρίσκουμε τον αδιάλλακτο Ιαβέρη να έχει χάσει κάθε πίστη στη δυνατότητα αλλαγής του ανθρώπινου χαρακτήρα. Ο Ιαβέρης πιστεύει στον νόμο και στην τιμωρία. Στις αντιλήψεις του δεν υπάρχει θέση για συγχώρεση. Ο ελεήμων Θεός δεν συναντά τον ελεήμονα άνθρωπο.
Στους δύο αυτούς ήρωες προβάλλεται η σύγκρουση μεταξύ χάριτος και νόμου, οι αδυναμίες του νομικού και δικαστικού συστήματος, που κατά την εφαρμογή του νόμου παραλείπει τη συμπερίληψη των κοινωνικών συνθηκών της εξαθλιωμένης οικονομικά τάξης.
Οι δευτερεύοντες ήρωες του έργου έχουν μεν την ιδιότητα του εμπλουτισμού της μυθιστορίας κατέχουν δε τον ρόλο της απόδοσης στοιχείων στον χαρακτήρα του Αγιάννη είτε μέσω της ανάδειξης των αρετών του είτε με την αντίστιξη της προσωπικής του διαδρομής με αυτή τον υπολοίπων ηρώων. Ένας από αυτούς είναι ο ίδιος ο Βοναπάρτης. Οι συχνές αναφορές του Ουγκό στην εμβληματική αυτή προσωπικότητα εδραιώνονται με την παράθεση ενός ολόκληρου κεφαλαίου αφιερωμένου στη μάχη του Βατερλό. Η άνοδος και η πτώση του Αγιάννη ακολουθούν τις αντίστοιχες του Ναπολέοντα.
Η πρόνοια του Θεού και η απρονοησία του κράτους
Στους ήρωές του ο Ουγκό θα ενσταλάξει τα βιώματά του, τις πολιτικές του θέσεις και τις φιλοσοφικές του αναζητήσεις. Το στοιχείο της πίστης στον Θεό, και μάλιστα σε έναν Θεό που προνοεί, διατρέχει την αφήγηση σε όλο το εύρος της. Ταυτόχρονα όμως ο Ουγκό δεν παραλείπει να εκθέσει τα κακώς κείμενα ασκώντας κριτική στην Εκκλησία και τον μοναστικό βίο με την αναφορά στους κανονισμούς του Μαρτίνου Βέργα και στον κανόνα του Αγίου Βενέδικου, που διέπονταν από άκαμπτη αυστηρότητα, ξεπερνώντας πολλές φορές τα όρια των ανθρώπινων αντοχών.
Η πρόνοια του Θεού συμπορεύεται με την απρονοησία του κράτους. Ο Ουγκό καταδεικνύει τη διαφθορά, την οικονομική εξαθλίωση και την ηθική κατάπτωση ανασύροντας στην επιφάνεια και κάνοντας ορατές τις κοινωνικές παθογένειες. Δίνει φωνή στους περιθωριοποιημένους, στα χαμίνια, στις πόρνες, στους παραβάτες, στους απατεωνίσκους, επιβεβαιώνοντας τη ρήση «πενία τέχνας κατεργάζεται».
Οι «άθλιοι» του Ουγκό δεν είναι μόνο όσοι ζουν σε συνθήκες οικονομικής ένδειας, όσοι καταστρατηγούν και παραβαίνουν τους νόμους και τους ηθικούς κανόνες για να επιβιώσουν. Για τον Ουγκό εξίσου «άθλιοι» είναι οι πνευματικά και ηθικά πένητες. Πέραν του ταξικού διαχωρισμού εμμένει στην αναγκαιότητα της παιδείας, της πνευματικής καλλιέργειας, της σημαντικής επίδρασής της στη διαμόρφωση του χαρακτήρα. «Δεν υπάρχουν ούτε κακά φυτά ούτε κακοί άνθρωποι. Το μόνο που υπάρχει είναι κακοί καλλιεργητές». Η εξυγίανση της κοινωνίας από κάθε παθογένεια έχει στη βάση της την παιδεία. Η αναδιαμόρφωση σε προσωπικό επίπεδο αντανακλά τον ευρύτερο ανασχηματισμό σε ιδέες, θεσμούς, δομές.
Έννοιες εν είδει διπόλων
Ο Ουγκό εξετάζει εν είδει διπόλων έννοιες όπως χριστιανισμός/ανθρωπισμός, βούληση/μηδενισμός. Αυτό που κυριαρχεί, όμως, είναι η αγάπη και η θυσία ως έμπρακτη απόδειξη της. Οι ήρωες του Ουγκό πράττουν, επαναστατούν, αγωνίζονται, εναντιώνονται. Συγκρούονται με τον ίδιο τον εαυτό τους. Η θεωρητική προσέγγιση της ζωής δίνει τη θέση της στην απτή απόδοσή της με πράξεις.
Το συναίσθημα και η συνείδηση έρχονται σε ρήξη με παγιωμένες αντιλήψεις όταν ο νόμος και η δικαιοσύνη δεν συμβαδίζουν. Είναι η διττή υπόσταση της δικαιοσύνης -αυτή που απορρέει από το ανθρώπινο δίκαιο και αυτή την οποία επιβάλλει η νομοθεσία- που δημιουργεί ηθικά διλήμματα.
Η αφήγηση είναι πληθωρική, τόσο στη λεπτομερή περιγραφή των μυθοπλαστικών περιστατικών και των ιστορικών γεγονότων, όσο και κατά την ψυχογράφηση και απεικόνιση των ηρώων, διατηρώντας το χαρακτηριστικό αυτό στοιχείο του ρομαντισμού, ενώ παράλληλα τον υπερβαίνει με την παράθεση πραγματικών συμβάντων προσεγγίζοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο τον ρεαλισμό.
Στην πρόσφατη μετάφραση, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Gutenberg, ο Ωρίωνας Αρκομάνης αποδίδει ένα πολύ καλό κείμενο στα ελληνικά. Ιδιωματισμοί και ντοπιολαλιές μεταφέρονται με τρόπο οικείο στην ελληνική γλώσσα και δεν παραλείπονται, όπως π.χ. στην προγενέστερη μετάφραση του Γιώργου Κοτζιούλα. Η νέα αυτή έκδοση, στο παράρτημά της, περιέχει «Τα λουλούδια», επτά κεφάλαια που ο Ουγκό δεν είχε συμπεριλάβει στην έκδοση των Αθλίων, όπως επίσης και μια επιστολή του Ουγκό προς τον κύριο Daelli, εκδότη της ιταλικής μετάφρασης των Αθλίων στο Μιλάνο.
Αγγελική Σπηλιοπούλου
Η ΕΠΟΧΗ
