Εχουμε αναφερθεί και στο παρελθόν στο φετίχ της νεωτερικής κοινωνίας που δεν είναι άλλο από την «ανάπτυξη-μεγέθυνση». Κάθε «πρόοδος» έχει ποσοτικά και όχι ποιοτικά κριτήρια: η ατομική ευζωία εξαρτάται από την ποσότητα των υλικών αγαθών που έχουμε στην κατοχή μας, ενώ η συλλογική από την αέναη αύξηση του ΑΕΠ. Το πόσο καταστροφική είναι αυτή η λογική τόσο για το άτομο όσο και για την κοινωνία το βλέπουμε σήμερα καθαρότερα από ποτέ, τόσο με τον άκρατο προσωπικό καταναλωτισμό όσο και με το κρίσιμο πρόβλημα της εξάντλησης των φυσικών πόρων του πλανήτη, ο οποίος αντιμετωπίστηκε για αιώνες περίπου ως μη πεπερασμένος.
Στο βιβλίο του «Η κοινωνία της κόπωσης» (εκδόσεις Opera, 2021), ο Νοτιοκορεάτης φιλόσοφος Μπιουνγκ-Τσουλ Χαν χαρακτηρίζει την κοινωνία μας ως «κοινωνία της επίδοσης» και λέει ότι το ρήμα που την χαρακτηρίζει δεν είναι το φροϋδικό «πρέπει» που χαρακτήριζε την «κοινωνία της πειθαρχίας», αλλά το «μπορώ». «Μπορώ να κάνω περισσότερα, να καταναλώσω περισσότερα, να αξιοποιήσω περισσότερο τον χρόνο μου, να γίνω περισσότερο multitasking». Αυτή η «πολυπραγμοσύνη», η διαρκής κινητικότητα και το ανικανοποίητο που τη συνοδεύει έχουν ως αποτέλεσμα ένα εξαντλημένο και καταθλιπτικό υποκείμενο, κουρασμένο και ανίκανο να βγει από τον εαυτό του και να ανοιχτεί προς τον κόσμο και τον Αλλο, μας λέει ο Χαν. Και μας παρομοιάζει με το χάμστερ που γυρίζει όλο και πιο γρήγορα μέσα στον τροχό του.
«Η βιομηχανική κοινωνία της πειθαρχίας απαιτεί μια σταθερή και αναλλοίωτη ταυτότητα, ενώ η μεταβιομηχανική κοινωνία της επίδοσης έχει ανάγκη από ευέλικτα άτομα για να αυξήσει την παραγωγή» υποστηρίζει ο συγγραφέας, κάτι που ζούμε στις μέρες μας όχι μόνο στην αγορά εργασίας, αλλά ευρύτερα στο κοινωνικό πεδίο, προκειμένου να επιβιώσουμε. Γινόμαστε εργασιακοί νομάδες, αλλά και πολυμορφικά υποκείμενα αναγκασμένα να προσαρμοζόμαστε στις ποικίλες προκλήσεις μιας εποχής που αλλάζει με ασύλληπτες ταχύτητες. Ρευστοί καιροί, ρευστές ζωές, ρευστοί άνθρωποι – όπως λέει και ο Ζίγκμουντ Μπάουμαν.
Και ταυτόχρονα ζούμε μια τεράστια αντίφαση σε παρόντα χρόνο: μια διευρυνόμενη (αλλά αφηρημένη και σε μεγάλο βαθμό «αόρατη») παγκοσμιοποίηση και μια βιούμενη εξατομίκευση. Ο Χαν μάς λέει ότι η βία του «ολοκληρωτικού καπιταλισμού» δεν πηγάζει μόνο από τη σύγκρουση και τον ανταγωνισμό, όπως συνέβαινε στην «κοινωνία της πειθαρχίας», αλλά και από τη «θετικότητα της συναίνεσης». Με αυτή την έννοια υπάρχει και μια «συναινετική βία», όπως την ονομάζει. Η κατασκευή μιας ελεγχόμενης κοινής γνώμης μέσω της προπαγάνδας, της παραπληροφόρησης και των fake news καταδεικνύει τη βία αυτού του είδους.
Η υπερδραστηριότητα, η υπερκινητικότητα, το multitasking (η ενασχόληση με πολλά πράγματα ταυτοχρόνως) και η έλλειψη αντίστασης στο κάθε ερέθισμα καταλήγουν τελικά σε μια υπερπαθητικότητα, καθώς εκλείπει ο χρόνος περισυλλογής και στοχασμού για τον βίο και την κατεύθυνσή του. Ολα αυτά συμβάλλουν απλώς σε μια ψευδαίσθηση ελευθερίας και επιλογής. Η «κοινωνία της επίδοσης», της μεγέθυνσης, της ταχύτητας και της ποσότητας παράγει νέους εξαναγκασμούς, θολώνει την όραση και, τελικά, εξυπηρετεί ένα σύστημα παραγωγής και κατανάλωσης που «αλέθει» τους ανθρώπους, τους πόρους και τον πλανήτη.
Αυτή η μετατροπή μας σε «μηχανές επιδόσεων» –και αυτό δεν αφορά μόνο το σώμα μας– οδηγεί στο γνωστό burn out, δηλαδή στην καθολική εξάντληση και στην ανικανότητα να προσφέρουμε οτιδήποτε σε εμάς ή στους γύρω μας.
Τάσος Τσακίρογλου
Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών
