Μετά τα αποτελέσματα των εκλογών, η συζήτηση επικεντρώθηκε, σχεδόν αποκλειστικά, στα αίτια της καθίζησης της δύναμης του ΣΥΡΙΖΑ. Ωστόσο, τα λάθη και οι αδυναμίες του ΣΥΡΙΖΑ, ιδιαίτερα κατά την προεκλογική περίοδο, δεν επαρκούν για να εξηγήσουν την ευρεία νίκη της Ν.Δ. ύστερα από τέσσερα χρόνια διακυβέρνησης.
Η απάντηση στο ερώτημα «γιατί έχασε ο ΣΥΡΙΖΑ» δεν εξηγεί απαραίτητα «γιατί νίκησε η Ν.Δ.». Για να απαντήσουμε στο δεύτερο ερώτημα, θα πρέπει να αντιληφθούμε τις σοβαρές αλλαγές που συντελούνται στην ελληνική κοινωνία εδώ και αρκετά χρόνια: την ιδεολογική ηγεμονία της Δεξιάς και τη συνακόλουθη συντηρητικοποίηση της κοινωνίας.
Υπήρξε μια εποχή, κάπως μακρινή πια, την οποία χαρακτήριζε η ιδεολογική ηγεμονία της Αριστεράς. Από τη Μεταπολίτευση μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 1980, η Αριστερά ήταν ιδεολογικά ηγεμονική δύναμη, με την έννοια ότι ήταν ο χώρος παραγωγής νέων ιδεών και πολιτικών προτάσεων στην ελληνική κοινωνία. Η ιδεολογική ηγεμονία της Αριστεράς είχε μια ιδιαιτερότητα: δεν ταυτίστηκε με την πολιτική κυριαρχία.
Το ΠΑΣΟΚ άντλησε ιδέες, συνθήματα και πρόσωπα από την Αριστερά, αλλά στη συνέχεια τα μετάλλαξε, ώστε να τα ενσωματώσει στο δικό του ιδεολογικό και πολιτικό πλαίσιο, που ήταν διακριτό από αυτό της Αριστεράς. Σε κάθε περίπτωση, εκείνη η εποχή της ιδεολογικής ηγεμονίας της Αριστεράς συνδέθηκε με τη ριζοσπαστικοποίηση ευρύτερων στρωμάτων, τις τολμηρές αλλαγές στους θεσμούς, τον εκδημοκρατισμό και την κατοχύρωση ελευθεριών και δικαιωμάτων.
Η ιδεολογική ηγεμονία της Αριστεράς άρχισε να φθίνει στη δεκαετία του 1990, υπό το βάρος δύο εξελίξεων. Από τη μια πλευρά, την άνοδο του εθνικισμού λόγω του λεγόμενου Μακεδονικού και την άνοδο της ξενοφοβίας λόγω της άφιξης των Αλβανών μεταναστών στην Ελλάδα, φαινόμενα που σε βάθος χρόνου δημιούργησαν ένα νέο ιδεολογικό τοπίο και συνέτειναν την άνοδο της Ακρας Δεξιάς.
Από την άλλη πλευρά, την κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων και την επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού ως νέας ορθοδοξίας. Η συζήτηση πλέον αφορούσε την υπέρβαση της διάκρισης μεταξύ Αριστεράς και Δεξιάς, στην κατεύθυνση της αναζήτησης του Κέντρου, και το ζητούμενο ήταν η τεχνοκρατική και χρηστή διαχείριση. Στην αυγή της νέας χιλιετίας, η ιδεολογική ηγεμονία της Αριστεράς είχε εκπνεύσει. Η Αριστερά έδινε πλέον μάχες οπισθοφυλακής, υπερασπιζόμενη δικαιώματα και κατακτήσεις της Μεταπολίτευσης.
Μετά το 2009, η χρεοκοπία προκάλεσε μια πρωτοφανή πολιτική ρευστότητα και κοινωνική έκρηξη, οι οποίες επέτρεψαν στην Αριστερά να πρωταγωνιστήσει στις καταιγιστικές πολιτικές εξελίξεις. Ωστόσο, όλα αυτά δεν συνεπάγονταν και την ιδεολογική ηγεμονία της Αριστεράς. Η «στιγμή» του 2015 αλλά και η διακυβέρνηση στη συνέχεια κατέδειξαν όχι την ηγεμονία αλλά τα όρια της Αριστεράς.
Ας μην ξεχνάμε ότι ο ΣΥΡΙΖΑ συγκυβέρνησε με ένα κόμμα από τον χώρο της Δεξιάς, ότι υποχρεώθηκε να εφαρμόσει μια μνημονιακή πολιτική, ότι σε πολλούς τομείς, όπως η παιδεία, που θα μπορούσε να ακολουθήσει μια πολιτική με προοδευτικό πρόσημο, τελικά αποδείχθηκε άτολμος. Επιπλέον, η Αριστερά συσπείρωσε απέναντί της όλο τον κόσμο των επιχειρηματικών ελίτ – ιδιοκτητών μέσων ενημέρωσης και το αντι-ΣΥΡΙΖΑ μέτωπο που διαμορφώθηκε εδραίωσε την ιδεολογική ηγεμονία της Δεξιάς.
Η ιδεολογική ηγεμονία της Δεξιάς έγκειται στο γεγονός ότι έχει κατορθώσει να επιβάλει την ατζέντα της, δηλαδή να διαμορφώνει τα θέματα και το πλαίσιο της δημόσιας συζήτησης με τέτοιο τρόπο, ώστε να προβάλλει τις θέσεις και την πολιτική της ως «κοινή λογική» (π.χ. η βελτίωση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης δεν θα έλθει μέσα από την ενίσχυση των δημόσιων πανεπιστημίων αλλά με την ίδρυση ιδιωτικών). Και όπως η ιδεολογική ηγεμονία της Αριστεράς στο παρελθόν τροφοδότησε τον ριζοσπαστισμό, με παρόμοιο τρόπο η ιδεολογική ηγεμονία της Δεξιάς καλλιεργεί τον συντηρητισμό και τον ατομικισμό σήμερα.
Βέβαια, η στροφή της ελληνικής κοινωνίας στο τρίπτυχο πατρίς – θρησκεία – οικογένεια οφείλεται και σε άλλους παράγοντες, όπως για παράδειγμα η αύξηση της επιρροής της Εκκλησίας στον δημόσιο βίο, ενώ η άνοδος του ατομικισμού σχετίζεται με τον φόβο και την ανασφάλεια που έχουν ενσταλάξει στην ελληνική κοινωνία οι αλλεπάλληλες, διαδοχικές κρίσεις από το 2009 και μετά. Ωστόσο, αυτό που ενδιαφέρει είναι η δυναμική της αλληλοτροφοδότησης: η ιδεολογική ηγεμονία της Δεξιάς τροφοδοτεί τα συντηρητικά αντανακλαστικά και η συντηρητικοποίηση της κοινωνίας εδραιώνει την κυριαρχία της Ν.Δ.
Η ευρεία νίκη της Ν.Δ. και η απήχηση της Ακρας Δεξιάς, στις ποικίλες εκδοχές της, δεν σημαίνουν ότι θα πρέπει να «καταδικάσουμε» την ελληνική κοινωνία για τις επιλογές της αλλά να αναμετρηθούμε με την πραγματικότητα. Η ζοφερή προοπτική της κυριαρχίας της Ν.Δ. και της ορμπανοποίησης της χώρας μετατρέπει ξανά το πεδίο των ιδεών σε διακύβευμα. Με ποιον τρόπο η υπεράσπιση της δημοκρατίας, των λαϊκών τάξεων, των δημόσιων αγαθών μπορεί να γίνει υπόθεση των πολλών; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι το ζητούμενο όχι της επόμενης μέρας αλλά των επόμενων χρόνων.
Ο Πολυμέρης Βόγλης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
