Πριν κάποια χρόνια είχα παρακολουθήσει στο Πάντειο Πανεπιστήμιο μια διάλεξη (λέμε τώρα) της Σώτης Τριανταφύλλου με τίτλο: «Αντιαμερικανισμός τρόποι χρήσης» (φανταστείτε τι τραύματα μου προκάλεσε που θυμάμαι ακόμα και τον τίτλο) στην οποία η γνωστή συγγραφεύς εκκίνησε τη σκέψη της με το ρητορικό ερώτημα «Τι μισούν οι αντιαμερικανοί; Τα βραχώδη όρη; Τον Έντγκαρ Άλαν Πόε» για να αποδείξει ότι ο αντιαμερικανισμός στη χώρα μας συνιστά ένα πολιτισμικό προϊόν της φιλορωσικής αριστεράς την περίοδο του ψυχρού πολέμου. Και επειδή κανείς εχέφρων άνθρωπος δε μπορεί να μισεί ούτε τα Βραχώδη Όρη ούτε τον Έντγκαρ Άλαν Πόε, ο όρος – ομπρέλα «αντιαμερικανισμός» αποτέλεσε ένα υπέροχο λογοθετικό εύρημα προκειμένου να συσκοτίσει σε ένα σχήμα απαξίας τον αντικομμουνισμό, τον αμερικάνικο ιμπεριαλισμό, την φυλετική βία, τις πολεμικές επεμβάσεις για να θυμηθούμε κάποιες από τις πολλές σκοτεινές στιγμές της αυτοκρατορίας τον 20ο αιώνα.
Η χρήση του όρου κουλτούρα της εγρήγορσης (woke culture) που χρησιμοποιείται με αρνητικές συνδηλώσεις τα τελευταία χρόνια από συντηρητικούς κύκλους και θα γενικευθεί ως ρετσέτα το επόμενο διάστημα ακολουθεί ακριβώς την ίδια λογική και θα σας εξηγήσω ευθύς αμέσως γιατί.
Ο όρος woke [εγρήγορση] (και συνακόλουθα η έννοια της woke culture) έχει τις ρίζες του στη μαύρη διανόηση και την ακτιβιστική ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών. Συγκεκριμένα προέρχεται από τη διάλεκτο της Αφροαμερικανικής Αγγλικής (African American Vernacular English – AAVE) και αρχικά σήμαινε την αυτοσυνείδηση, την ευαισθησία και την επίγνωση απέναντι στις κοινωνικές και φυλετικές αδικίες. Χρησιμοποιήθηκε σε κινήματα φυλετικής δικαιοσύνης έως τα μέσα του 20ου αιώνα.
Μεταξύ των αρχαιότερων χρήσεων της έννοιας της εγρήγορσης αυτή από τον Τζαμαϊκανό φιλόσοφο και κοινωνικό ακτιβιστή Marcus Garvey. Επιπλέον μια πρώιμη χρήση του όρου εντοπίζεται στην ταινία “My Man” του 1938 από τον Lead Belly, στην ιστορική ηχογράφηση του τραγουδιού διαμαρτυρίας “Scottsboro Boys” – όπως αποτυπώθηκε από τη Smithsonian Folkways- https://www.youtube.com/watch?v=VrXfkPViFIE . Οι Scottsboro Boys ήταν εννέα μαύροι έφηβοι που κατηγορήθηκαν ψευδώς ότι βίασαν δύο λευκές γυναίκες σε ένα εμπορευματικό τρένο της Southern Railroad στη βόρεια Αλαμπάμα το 1931 σε μια υπόθεση που κράτησε δεκαετίες. Στην ηχογράφηση του τραγουδιού του Lead Belly, το “stay woke” προέτρεπε τους μαύρους Αμερικανούς να βρίσκονται σε εγρήγορση για πιθανά περιστατικά ρατσιστικής βίας στον Νότο. Κατά τη διάρκεια του κινήματος για τα πολιτικά δικαιώματα (1950-1960), το “stay woke” λειτούργησε επίσης ως σιωπηλός κώδικας για τους μαύρους Αμερικανούς. Η έννοια αυτή αναβίωσε και διευρύνθηκε τον 21ο αιώνα, ιδιαίτερα μετά το κίνημα Black Lives Matter, καθορίζοντας την ρητορική και τους πολιτικούς προσανατολισμούς μιας νέας γενιάς ακτιβιστών σε όλο τον κόσμο που επιδιώκει να αναδείξει θέματα όπως οι ανισότητες, η καταπίεση και η κοινωνική δικαιοσύνη. Η χρήση του όρου έγινε ακόμη πιο δημοφιλής από το τραγούδι της soul τραγουδίστριας Erykah Badu το 2008 “Master Teacher” https://www.youtube.com/watch?v=Dieo6bp4zQw .
Ως όρος με αρνητικές συνεκδοχές χρησιμοποιήθηκε ευρέως στην αμερικανική πολιτική το 2022, στις ενδιάμεσες εκλογές, από ορισμένους Ρεπουμπλικάνους και στόχευε στα ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης που βασίζονται στην ταυτότητα. Ο βασικός ανταγωνιστής (τότε) του Ντόναλντ Τράμπ για την προεδρία και επανεκλεγείς κυβερνήτης της Φόριντα Ρον ΝτεΣάντις στον νικητήριο λόγο του είχε πει: «Απορρίπτουμε την woke ιδεολογία, δεν θα παραδοθούμε ποτέ στην ατζέντα της. Οι άνθρωποι έχουν έρθει εδώ λόγω των πολιτικών μας». Ουσιαστικά αναζητούσε έναν όρο – ομπρέλα για να συσκοτίσει λογοθετικά ρατσιστικές, σεξιστικές και υπερσυντηρητικές παρεμβάσεις που έκανε στην δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια εκπαίδευση της πολιτείας του και κυρίως για να στηρίξει την νόμο περί γονικών δικαιωμάτων στην εκπαίδευση και τον νόμο «Stop WOKE» που είχε ήδη περάσει καθώς και να δικαιολογήσει την απαγόρευση προγραμμάτων για την διαφορετικότητα, την κοινωνική δικαιοσύνη και την συμπερίληψη (DEI) στα δημόσια πολιτειακά κολλέγια.
Έκτοτε προστέθηκε στην πολιτική εργαλειοθήκη των υπερσυντηρητικών κύκλων και φυσικά γνωρίζει διεθνή «αποδοχή». Μόλις χθες ο Άδωνις Γεωργιάδης δήλωσε πως «η woke κουλτούρα στην Αμερική είχε καταντήσει την αμερικανική πολιτική αξιοθρήνητη», ενώ η νέα αστέρας της εγχώριας ακροδεξιάς Αφροδίτη Λατινοπούλου στη διάρκεια τηλεοπτικής της συνέντευξης επισήμανε ότι: «Υπάρχει σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής μας. Είναι ουσιαστικά μία ατζέντα παράνοιας. Είναι η νέα εφεύρεση των αριστερών, σοσιαλιστών και κεντροαριστερών που απέτυχε το οικονομικό τους αφήγημα περί σοσιαλισμού και έπρεπε να βρουν νέο αφήγημα για να βγαίνουν να κλείνουν τους δρόμους» ενώ σε άλλη τηλεοπτική της εμφάνιση είχε σημειώσει πως: «Η woke ατζέντα ηττήθηκε. Αυτή η υπερβολή της επιβολής της διαφορετικότητας πάει πολύ. Οικογένεια είναι η μητέρα, ο πατέρας και τα παιδιά. Όλα τ’ άλλα είναι παράνοια. Από τότε που μπήκε η woke ατζέντα έχει αυξηθεί η εγκληματικότητα στους νέους».
Η αισθητική διακωμώδηση των υποκειμένων που υποστηρίζουν τον πολιτισμό της εγρήγορσης, το εγχείρημα λογοθετικής οικειοποίησης του όρου ως αρνητικό σημαίνον και οι θριαμβολογίες περί της πολιτικής ήττας, του κατατείνουν σε έναν κοινό και επικίνδυνο στόχο: στον εξοβελισμό από την δημόσια σφαίρα, την πολιτική και την ικανότητα άρθρωσης ενός αυτοτελούς λόγου ομάδων που απέκτησαν ορατότητα από τα κινήματα κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων του δεύτερου μισού του εικοστού αιώνα. Και παρότι κανείς συντηρητικός πολιτικός δε θα ζητήσει (σήμερα) την νομιμοποίηση της δουλείας, την διεύρυνση των θεραπειών μεταστροφής για ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα ή την κατάργηση των σπουδών κριτικής φυλετικής θεωρίας με όρους 19ου αιώνα, ο ιδεολογικός επανεξοπλισμός της δεξιάς με όρους ομπρέλα όπως ο woke/antiwoke γίνεται να σκιαγραφήσει τα σκοτάδια των αποκλεισμών και των κοινωνικών ανισοτήτων του μέλλοντος, για να σιωπήσει φωνές, για θολώσει χρώματα.
Και οι ανεπίδεκτες ιστορικής διδαχής πολιτικές και οικονομικές ελίτ εκκολάπτουν και επαναφέρουν στην διακυβέρνηση αυτές τις ιδέες που αρδεύονται και ανθίζουν από γνωστές και μπανάλ τεχνολογίες αναπαραγωγής της εξουσίας. Η πυρηνική, ετεροκανονική και πατριαρχική οικογένεια ως συγκροτητική μονάδα του έθνους που δήθεν απειλείται από την αποδόμηση της, ο φυσικοποιημένος έμφυλος διμορφισμός ως μόνη «κανονική» εμπειρία φύλου και σεξουαλικότητας, η απόρριψη των κινημάτων πολιτικών δικαιωμάτων ως δήθεν επιλυμένα από την δυτική έννομη τάξη, η επένδυση στη μεσαία τάξη ως υπόδειγμα κοινωνικής κινητικότητας, η δαιμονοποίηση της ανθρώπινης κινητικότητας ως δήθεν απειλή ή έκτακτο φαινόμενο ή στρατηγική εθνολογικής εξαφάνισης.
Δεν κινδυνεύει η ανθρωπότητα όταν την διακυβέρνηση της κοινωνικής πλειοψηφίας την αναλαμβάνουν δισεκατομμυριούχοι και προνομιούχοι, δεν κινδυνεύει η ανθρωπότητα όταν καταστρέφονται το περιβάλλον και οι φυσικοί πόροι ανεμπόδιστα, δεν κινδυνεύει η ανθρωπότητα από τους πολέμους που επινοούν και υλοποιούν οι καλύτεροι πελάτες των βιομηχανιών όπλων, δεν κινδυνεύει η ανθρωπότητα από την έμφυλη βία πίσω από κλειστές πόρτες και στόματα, δεν κινδυνεύει η ανθρωπότητα από την ανεξέλεγκτη βίαιη δράση κρατικών λειτουργών, δεν κινδυνεύει η ανθρωπότητα από την αποσάθρωση των θεσμών και την πλημμελή λειτουργία της δικαστικής εξουσίας, δε κινδυνεύει η ανθρωπότητα από τις πολυεθνικές εταιρείες που απασχολούν χιλιάδες εργαζόμενους σε πανοπτικές «πόλεις» μακριά από κάθε λογής έλεγχο και λογοδοσία. Αυτά για τους θιασώτες της anti-woke κουλτούρας είναι φανταστικές εφευρέσεις αμετανόητων δικαιωματιστών. Η ανθρωπότητα κινδυνεύει -ως γνωστόν- από άτομα που ζητούν να περπατούν με ασφάλεια στον δρόμο χωρίς να φοβούνται ότι θα τους συμβεί κάτι κακό λόγω του χρώματος του δέρματος τους ή των θρησκευτικών τους πεποιθήσεων, η ανθρωπότητα κινδυνεύει από άτομα που ζητούν επιθυμούν να ζουν ελεύθερα τη ζωής τους χωρίς το ντύσιμο ή η συμπεριφορά τους να ρυθμίζεται από το αρρενωποθυλικόμετρο καθενός, η ανθρωπότητα κινδυνεύει από οικογένειες που εκφεύογουν της πατριαρχίας και των ιστορικά κατασκευασμένων ρόλων της, η ανθρωπότητα κινδυνεύει από όλους τους παράξενους που δεν έχουν ως ευαγγέλιο τους την ασύδοτη οικονομική ανάπτυξη και την κερδοφορία των αφεντικών τους.
Η κουλτούρα της εγρήγορσης λοιπόν είναι ο νέος τρόπος για να κάνει τον καθένα και την καθεμιά από εσάς, που παραξενεύεστε από μερικές δύσκολες λέξεις αυτού του κειμένου, να μισείτε βολικά για την εξουσία πράγματα ενώ καταπίνεται την ευθύγραμμη πορεία προς το σκοτάδι. Δεν είναι η πρώτη φορά που γίνεται αυτό στην ιστορία. Οι κατασκευασμένοι εχθροί για το κοινωνικό σύνολο είχαν δεκάδες πρωταγωνιστές και πρωταγωνίστριες στην ιστορία της εξουσίας. Δεκάδες πρόσωπα εικονογραφημένα με κάθε πιθανή λέξη για τον κίνδυνο. Αυτό που ξορκίζουν όσοι εχθρεύονται την κουλτούρα της εγρήγορσης, όσοι θεωρούν τον κριτικό στοχασμό για το παρόν και το μέλλον εμμονική πολυτέλεια των διανοουμένων, είναι η δυνατότητα καθενός και καθεμιάς από εμάς και όλων μαζί ταυτόχρονα να φτιάχνουμε δεσμούς συμπερίληψης και αλληλοκατανόησης και να φανταζόμαστε ένα καλύτερο μέλλον για όλ@ μας. Τόσο απλά. Τόσο ξεκάθαρα.
Το θέμα είναι αν θα τους αφήσουμε να μας στερήσουν αυτό το δικαίωμα.
Παντελής Προμπονάς
