Το Airbnb δεν αποτελεί απλώς ένα νέο φαινόμενο της αστικής ανάπτυξης ως δραστηριότητα και διαδικασία εκμετάλλευσης της κατοικίας που τη μετατρέπει σε τουριστικό προϊόν, αλλά συνιστά πλέον μέρος της γενεαλογίας παραγωγής χώρου στην Ελλάδα και διεθνώς.
Τόσο σε πλήθος όσο και σε αποτύπωμα στην αγορά κατοικίας και στην τοπική οικονομία, το Airbnb μέσα από τις πολλαπλές μεταμορφώσεις του αποτελεί σήμερα βασικό ρυθμιστή στη διάθεση του οικιστικού αποθέματος και διαμορφωτή των αξιών και χρήσεων γης. Εκτός από παγκόσμιο φαινόμενο, είναι και μια όψιμη μετάλλαξη και όψη μιας νέας τοπικής συνθήκης στην παραγωγή οικοδομής και διάχυσης/κατανομής της γαιοπροσόδου στον χώρο.
Ζητήματα γης και οικοδομής. Οφέλη και υπεραξίες από την αστική ανάπτυξη
Οπως αναπτύσσει στο έργο της η Μαρία Μαντουβάλου (1), στην Ελλάδα ο χώρος διαμορφώθηκε «σωρευτικά» ως παρέκκλιση σε σχέση με το κυρίαρχο παράδειγμα ανάπτυξης των πόλεων μεταπολεμικά. Το ελληνικό παράδειγμα βασίστηκε στην οικοδομική δραστηριότητα από μικρής κλίμακας κεφάλαια και ανοικοδομήσεις σε κατά κανόνα μικρές ιδιοκτησίες γης. Το όλο σύστημα στηρίχθηκε στην αναπαραγωγή και στην εξέλιξη διαδικασιών, όπως η αντιπαροχή, που προσδιόρισαν την ανάπτυξη του αστικού χώρου, όπου μπόρεσαν να αναπτύξουν πρωτοβουλία πολύ ευρείες κοινωνικές ομάδες και υποκείμενα που επωφελούνται από αυτό, αντανακλώντας κοινωνικές ρυθμίσεις και σχέσεις, συμφέροντα κ.λπ.
Το σύστημα γης και οικοδομής με τις διαφορετικές μορφές γαιοπροσόδου ανταποκρίνεται σε μια ευρεία άρρητη κοινωνική συναίνεση μεταξύ υποκειμένων, συλλογικών φορέων και του κράτους, που διαμορφώνει κοινωνικές σχέσεις και δυναμικές, παραγωγικές δομές, αδράνειες στον σχεδιασμό και στη ρύθμιση, συμβάλλοντας στην κοινωνική ενσωμάτωση και στηρίζοντας τη μεταπολεμική ανάπτυξη.
Η εμφάνιση του Airbnb στην Ελλάδα και ειδικά στα αστικά κέντρα σημειώνεται σε μια περίοδο καθίζησης της οικοδομικής δραστηριότητας και ασκείται αρχικά από μικροϊδιοκτήτες με σκοπό το επιπλέον εισόδημα. Μέσω του Airbnb πλήθος ακινήτων διατίθεται ξανά στην αγορά, ανακαινίζεται, ενώ ενεργοποιούνται παράλληλα δίκτυα επαγγελματιών συναφή με την οικοδομή και άλλες επαγγελματικές δραστηριότητες, των οποίων η δραστηριότητα βρίσκεται σε ύφεση την περίοδο της κρίσης. Σε παράλληλη τροχιά, η αύξηση του αστικού τουρισμού στην Αθήνα, η υποτίμηση των ακινήτων την περίοδο της κρίσης, η Golden Visa και η αύξηση της ζήτησης από το εξωτερικό δημιούργησαν ευκαιρίες για επενδύσεις από νέους «παίκτες», που εμφανίζονται σήμερα στην κατασκευή και στη διαχείριση ακινήτων. Η κλίμακα των κεφαλαίων αλλάζει, διαμορφώνοντας ένα νέο οικοσύστημα από μεγάλης κλίμακας κεφάλαια, εταιρείες ή πρόσωπα, καθώς και τη διαμεσολάβηση και άμεση εμπλοκή του τραπεζικού κεφαλαίου.
Οι τύποι αυτοί διαφοροποιούνται σαφώς ως προς τη φύση και την κίνηση των κεφαλαίων που επενδύονται, καθώς και ως προς τον τρόπο οργάνωσης και εξέλιξης του χώρου και τις διαδικασίες οικειοποίησής του. Η απουσία ρύθμισης του Airbnb τόσο κατά την περίοδο της κρίσης όσο και στη σημερινή συνθήκη, παρά τις πιέσεις που ασκούνται στη μόνιμη κατοικία και στις επιχειρήσεις λόγω του υπερτουρισμού, και παρά την τάση χρηματιστικοποίησης της κατοικίας, δεν συνιστά απόλυτα πολιτική μιας κακής νεοφιλελεύθερης διακυβέρνησης ή έστω μόνο αυτό, αλλά μια πολιτική η οποία προκύπτει από ευρείες κοινωνικές συναινέσεις στη βάση συγκεκριμένων συμφερόντων.
Κατανόηση των διαφοροποιήσεων και παραγωγή πολιτικής
Χωρίς καμία διάθεση υποβάθμισης των επιπτώσεων του φαινομένου ή της πολιτικής και ιδεολογικής τοποθέτησης γύρω από το ζήτημα της κοινωνικής διάστασης της κατοικίας, οι αντιφάσεις που προκύπτουν φαίνεται ότι έχουν πολλές όψεις-τροχιές εξάρτησης από το παρελθόν (path dependency). Η κοινωνική συναίνεση που διαμορφώνεται έχει κι αυτή διαφοροποιήσεις, αρκεί να δούμε τα προγράμματα πολιτικής που εκφωνούνται από την Αριστερά και τη Δεξιά. Η Αριστερά μιλάει για ρύθμιση και απαγόρευση άσκησης της δραστηριότητας του Airbnb σε funds και εταιρείες, ενώ στα φυσικά πρόσωπα επιτρέπει δύο με τρία ακίνητα. Η Δεξιά πάλι, ως κυβέρνηση, ούτε έχει λάβει ούτε έχει προγραμματίσει κανένα μέτρο για τη συγκεκριμένη δραστηριότητα είτε αυτή αφορά φυσικά πρόσωπα είτε εταιρείες. Ενδεικτικά, και προς επίρρωση των παραπάνω, η νέα αυτή μορφή συναίνεσης διαπερνά και τον επίσημο σχεδιασμό, παραβλέποντας το Airbnb στον νέο κανονιστικό σχεδιασμό. Στα Τοπικά Πολεοδομικά Σχέδια δεν συμπεριλαμβάνονται κατευθύνσεις ρύθμισης του Airbnb σε επίπεδο πολεοδομικού σχεδιασμού.
Εν κατακλείδι, συχνά και σκοπίμως η συζήτηση στη δημόσια σφαίρα μετατίθεται συνολικά στο φαινόμενο, προκαλώντας κοινωνικές αντιδράσεις χωρίς ιεραρχήσεις, με αποτέλεσμα συχνά να αποσιωπούνται οι διαφοροποιήσεις και τα οφέλη σε σχέση με το επενδυμένο κεφάλαιο (διαφοροποιημένες υπεραξίες και οφέλη που παράγονται). Η διερεύνηση και η κατανόηση του φαινομένου (μέγεθος επενδυμένου κεφαλαίου, υπεραξίες που παράγονται, χρήσεις και δραστηριότητες που επηρεάζει) και η συλλογή στοιχείων (γεωγραφία, πλήθος, μεγέθη) θα βοηθήσουν, αφενός, στην κατανόηση της δυναμικής και των διαφοροποιήσεών του και, αφετέρου, στην πολιτική που πρέπει να ασκηθεί.
1. Μαντουβάλου Μαρία (2023), «Η παραγωγή του αστικού χώρου ως κοινωνικό και πολιτικό διακύβευμα. Αφηγήσεις από την Ελλάδα της μεταπολεμικής ανάπτυξης», Αθήνα, εκδόσεις Angelus Novus
Η Όλγα Μπαλαούρα είναι δρ αρχιτέκτων, πολεοδόμος
