«Ο Γαλάτης δολοφονήθηκε από τον Αθανάσιο Τσακάλωφ και τον Παναγιώτη Δημητρόπουλο στην Ερμιονίδα περί τα τέλη Ιανουαρίου ή τις αρχές Φεβρουαρίου 1819.»[1]
«Το κλειδί για τα σχέδια της Εταιρείας ήταν η Μάνη, η απομακρυσμένη, ημιαυτόνομη βραχώδης χερσόνησος της νότιας Πελοποννήσου απ’ όπου θα ξεκινούσε η εξέγερση. Κυβερνήτης της στο οθωμανικό σύστημα εξουσίας ήταν ουσιαστικά ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, ένας ξύπνιος και προσεκτικός άνθρωπος, που είχε προσχωρήσει μεν στην Εταιρεία, αλλά είχε στείλει και κάποιον στον Καποδίστρια για να μάθει αν ίσχυαν τα λεγόμενα περί ρωσικής υποστήριξης. Στην Αγία Πετρούπολη, ο Καποδίστριας έδωσε στον απεσταλμένο του Μαυρομιχάλη, έναν έμπορο ονόματι Καμαρηνό, μια επιστολή που βεβαίωνε ότι η αυτοκρατορική κυβέρνηση δεν ευνοούσε τον ξεσηκωμό και εκτιμούσε ιδιαίτερα την ειρήνη με τον Οθωμανό γείτονά της. Αυτό το έγγραφο μπορούσε να έχει εκρηκτικές συνέπειες και η συμπεριφορά του Καμαρηνού μεγάλωνε τις ανησυχίες των Φιλικών. […] Ο Υψηλάντης ήρθε σε επαφή μ’ έναν άντρα που είχε συναντήσει στο Ισμαήλ, και διέταξε τη δολοφονία του Καμαρηνού. […] Ήταν η δεύτερη επίσημα εγκεκριμένη δολοφονία στη σύντομη ιστορία της Εταιρείας.»[2]
Οι δολοφονίες (ή μήπως εκτελέσεις;) δύο Ελλήνων από τη Φιλική Εταιρεία (ο Γαλάτης μάλιστα ήταν στέλεχός της) ανήκουν σ’ εκείνα τα μικρά γεγονότα της Ιστορίας που σπανίως προκαλούν το γενικό ενδιαφέρον. Ορισμένες φορές όμως τα μικρά γεγονότα φωτίζουν με διαφορετικό τρόπο τη μεγάλη εικόνα και συμπυκνώνουν κεφαλαιώδους σημασίας ζητήματα. Η δολοφονία (ή μήπως εκτέλεση;) του Καμαρηνού (όπως άλλωστε και αυτή του Γαλάτη) είναι μια λεπτομέρεια μέσα στη θύελλα της επανάστασης που ξέσπαγε εκείνη τη στιγμή. Αν όμως ο Καμαρηνός έφτανε στη Μάνη και ο Μαυρομιχάλης απέσυρε την υποστήριξή του στον ξεσηκωμό, ο ρους των γεγονότων θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα διαφορετικός.
Εκ των υστέρων και με βάση το νικηφόρο αποτέλεσμα της επανάστασης, η δολοφονία του Καμαρηνού μπορεί να θεωρηθεί δικαιολογημένη. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι ο Καμαρηνός δολοφονήθηκε γιατί θα αποκάλυπτε την απάτη της Φιλικής Εταιρείας σχετικά με την υποστήριξη του τσάρου στον Αγώνα – απάτη αναγκαία για να κερδίσει η Φιλική τη ζωτικής σημασίας υποστήριξη προυχόντων όπως ο Μαυρομιχάλης. Επίσης, εκείνη τη στιγμή προσωπικότητες όπως ο Καποδίστριας και ο Μαυροκορδάτος, θεωρούσαν απονενοημένη την απόφαση της Φιλικής Εταιρείας να ξεκινήσει την επανάσταση, λόγω του εξαιρετικά δυσμενούς διεθνούς συσχετισμού.
Η ηθική κρίση
Η ηθική κρίση δεν είναι απλή λοιπόν. Από τη σκοπιά της αναγκαιότητας του επαναστατικού πολέμου, η απόφαση της Φιλικής Εταιρείας μοιάζει επιβεβλημένη. Από την άλλη, από τη σκοπιά των ηθικών αρχών γενικής παραδοχής, η δολοφονία του Καμαρηνού είναι η δολοφονία κάποιου που θα αποκάλυπτε την αλήθεια, από κάποιους που ήθελαν να καλύψουν το ψέμα τους. Από μια τρίτη σκοπιά, πρέπει να παρατηρήσουμε ότι η εκάστοτε «υπέρτατη αναγκαιότητα» στο όνομα της οποίας μπορεί να δικαιολογηθεί ακόμα και το έγκλημα, δεν προκύπτει αντικειμενικά. Το 1821 Υψηλάντης και Καποδίστριας είχαν διαφορετικές αντιλήψεις για το τι ήταν αναγκαίο για την ελληνική ανεξαρτησία.
Στην πραγματικότητα, αυτό το μικρό γεγονός, μια λεπτομέρεια της Ιστορίας, παραπέμπει στον πυρήνα των μεγάλων ερωτημάτων της ηθικής φιλοσοφίας, στην αντιπαράθεση μεταξύ δεοντοκρατικών και συνεπειοκρατικών θεωριών. Κρίνουμε μια πράξη με βάση απαραβίαστες ηθικές αρχές ή με βάση τα αποτελέσματα που αυτή παράγει; Ή μήπως προκρίνουμε μια σύνθετη προσέγγιση που σταθμίζει αρχές και αποτελέσματα;
Ο Λαβύρινθος
Ένα βιβλίο μπορεί να σε οδηγήσει σε έναν άγνωστο διάδρομο του Λαβυρίνθου, ο οποίος όμως μπορεί να διασταυρώνεται με κάποιον άλλον που είχες ακολουθήσει παλιότερα. Ο διάδρομος του δικού μου 1821 διασταυρώνεται αρχικά με αυτόν της ηθικής φιλοσοφίας και λίγο πιο πέρα μ’ εκείνον που είχα ακολουθήσει πριν 20-25 χρόνια, διαβάζοντας τους Δίκαιους του Καμύ[3] και τους Κατακτητές του Μαλρώ.[4] Το περιβάλλον είναι διαφορετικό (στη μια περίπτωση η τσαρική Ρωσία του τέλους του 19ου αιώνα και στην άλλη η Κίνα της δεκαετίας του ’20), αλλά το ερώτημα είναι ανάλογο με αυτό που προκύπτει από τις δύο δολοφονίες (ή μήπως εκτελέσεις;) της Φιλικής Εταιρείας. Τι πρέπει να κάνουν οι επαναστάτες/τριες όταν η αναγκαιότητα της επανάστασης έρχεται σε σύγκρουση με τις αρχές της;
Δύο στάσεις
Στους Δίκαιους ο Ρώσος επαναστάτης (ή μήπως τρομοκράτης;) Ιβάν Καλιάγιεφ δεν ρίχνει τη βόμβα για να σκοτώσει τον μεγάλο δούκα γιατί στην άμαξά του βρίσκονται τα ανίψια του. Η οργάνωση συζητάει την επιλογή του και μετά από έντονη αντιπαράθεση, την εγκρίνει παρότι η αναβολή της δολοφονίας (ή μήπως εκτέλεσης;) σημαίνει μεγαλύτερο ρίσκο για τη σύλληψη των τρομοκρατών (ή μήπως επαναστατών;). «Και στην καταστροφή ακόμη, υπάρχει κάποια τάξη, υπάρχουν όρια», θα πει η Ντόρα Ντουλέμποφ, στέλεχος της οργάνωσης.
Από την άλλη, στον πυρήνα του καθηλωτικά πυρετικού μυθιστορήματος του Μαλρώ βρίσκεται η αδήριτη επαναστατική αναγκαιότητα στο όνομα της οποίας μπορούν να αρθούν οι ηθικοί ενδοιασμοί. Στην κορύφωση τέλος της ιστορίας ο κομισάριος της Τρίτης Διεθνούς, Γκαρίν, δολοφονεί (ή μήπως εκτελεί;) εν ψυχρώ έναν κρατούμενο μυστικό πράκτορα μπροστά σε έναν άλλο κρατούμενο, προκειμένου να του αποσπάσει μια κρίσιμη πληροφορία που θα σώσει χιλιάδες ζωές στρατιωτών του Κόκκινου Στρατού. Η πληροφορία αποσπάται, οι ζωές σώζονται.
Ο Καμύ και ο Μαλρώ παίρνουν καθαρές θέσεις. Ωστόσο, στα γραπτά τους εμφιλοχωρεί η αμφιβολία. Στους Δίκαιους ο διευθυντής της αστυνομίας Σκουράτοφ συνομιλώντας με τον κρατούμενο πια Καλιάγιεφ, θέτει υπό αμφισβήτηση την επαναστατική ηθική: «Αν η ιδέα δεν είναι αρκετή για να σκοτώσει παιδιά, είναι άραγε αρκετή για να σκοτώσει ένα μεγάλο δούκα;»
Στους Κατακτητές, μια φράση του Γκαρίν αναδεικνύει την αβεβαιότητα των διλημμάτων που σχετίζονται με την αξία της ανθρώπινης ζωής: «Έμαθα ακόμα ότι καμιά ζωή δεν αξίζει τίποτα, αλλά και τίποτα δεν αξίζει όσο μια ζωή.»
Είναι παρόμοια η αμφιβολία που μπορεί να αισθανθεί κανείς για τις επιλογές της Φιλικής Εταιρείας. Προφανής η αναγκαιότητα της επανάστασης αλλά σε κλονίζει εκείνο το τόσο πικρό «Αχ! Μ’ εφάγατε. Τι σας έκαμα;» που φέρεται να είπε ο Γαλάτης στους συντρόφους του που τον δολοφόνησαν (ή μήπως τον εκτέλεσαν;).
Σημειώσεις
1. Νίκος Ροτζώκος, Οργανώνοντας την Επανάσταση του 1821 – Η Φιλική Εταιρεία, ο Χριστόφορος Περραιβός και τα αυτοκρατορική συνωμοτικά δίκτυα στην Ανατολική Μεσόγειο, εκδόσεις ΕΑΠ
2. Mark Mazower, Η ελληνική επανάσταση, μετάφραση Κώστας Κουρεμένος, εκδόσεις Αλεξάνδρεια
3. Αλμπέρ Καμύ, Οι δίκαιοι, μετάφραση Ξεν. Ι. Καρακάλος, εκδόσεις Ελεύθερος Τύπος
4. Αντρέ Μαλρώ, Οι Κατακτητές, μετάφραση Αλέξης Ζήρας, εκδόσεις Kαστανιώτη
Γιάννης Αλμπάνης
