Ο Ελληνικός κομμουνισμός του Κωστή Καρπόζηλου άνοιξε έναν δρόμο που χρειάστηκε να φτάσουμε στην τρίτη δεκαετία του 21ου αιώνα ώστε να αντιληφθούμε ότι είναι ο δόκιμος.
O Γιωρίκας είναι, όπως προδίδει το όνομά του, Πόντιος. Η απώτερη καταγωγή είναι από το Καρς της βορειοανατολικής Τουρκίας στο οποίο γεννήθηκε ο πατέρας του όταν αυτό ήταν ακόμη υπό Ρωσική κυριαρχία, πριν οι Σοβιετικοί το εγκαταλείψουν λίγο μετά την Οκτωβριανή επανάσταση. Στις σφαγές της δεύτερης δεκαετίας του 20ου αιώνα από τους Νεότουρκους, η οικογένειά του, λίγο πριν αυτός γεννηθεί, έφυγε προς το βορρά μέσω των παραλίων της Μαύρης Θάλασσας.
Το 1923 θεωρήθηκαν ανταλλάξιμoι και ήρθαν πρόσφυγες στην Ελλάδα, στο Νέο Καύκασο της Φλώρινας, μερικά μέτρα μακριά από τα ελληνογιουγκοσλαβικά σύνορα. Εκεί γεννήθηκε ο Γιωρίκας. Ο Νέος Καύκασος είναι ένα προσφυγικό ποντιακό χωριό περικυκλωμένο από ντόπια, μακεδόνικα.
Η οικογένεια κομμουνιστές. Πρόσφυγες, μειονοτικοί και κομμουνιστές. Οι δύο γονείς στο Δημοκρατικό Στρατό και ο ίδιος μαζί τους, μετά το Γράμμο, στην Τσεχοσλοβακία μέσω Αλβανίας. Πάλι πρόσφυγες. Στην αρχοντική Πράγα, ο Γιωρίκας θαμπώθηκε από τα επιτεύγματα του σοσιαλισμού: τις κολοσσιαίες βιομηχανικές μονάδες που παρήγαγαν για τις σοσιαλιστικές νόρμες, αλλά και τους διακόπτες του ηλεκτρικού ρεύματος, καθώς ηλεκτρικό δεν είχε ξαναδεί. Τις νύχτες, θυμάται, παίζανε ανεβοκατεβάζοντας τους διακόπτες. Θαμπώθηκε όμως επίσης από την ομορφιά και χειραφέτηση των γυναικών της σοσιαλιστικής πρωτεύουσας. Όπως και να το κάνουμε, άλλο Πράγα, άλλο Νέος Καύκασος και Γράμμος…
Μετά έφυγε, όπως οι περισσότεροι Έλληνες κομμουνιστές, με κατεύθυνση ανατολή. Βρεθήκανε στην Τασκένδη όπου εγκαταστάθηκε σε μια καλύβα όπου οι Σοβιετικοί μέχρι πριν λίγα χρόνια βαστούσαν γιαπωνέζους αιχμάλωτους. Εκεί ο Γιωρίκας έζησε τα γεγονότα του ’55, την εμφύλια σύγκρουση των πρώην συμπολεμιστών του Γράμμου, και μετά από λίγα χρόνια παντρεύτηκε την όμορφη Νίνα, μια νεαρή ρωσίδα της Κομψομόλ. Εκεί βίωσε και την αποκαθήλωση του ήρωά του, Νίκου Ζαχαριάδη.
Δέκα χρόνια μετά επαναπατρίστηκε στην Ελλάδα επί κυβερνήσεως Ένωσης Κέντρου. Μας θύμισε ότι οι πρώτοι επαναπατρισμοί ξεκινήσαν τότε και τους συνέχισε αθόρυβα ο Καραμανλής στη Μεταπολίτευση. Το ’81, το ΠΑΣΟΚ το εγκαινίασε πανηγυρικά. Έκτοτε ζει στη Θεσσαλονίκη, όπου πρόκοψε ως εργολάβος στις καλές εποχές που οι εργολάβοι πλούτιζαν από την αντιπαροχή.
Τον ωραίο αυτόν άνθρωπο γνώρισα πριν 30 χρόνια, πατέρας μιας καλής μου φίλης. Έκτοτε κάθε φορά που βρισκόμαστε – είναι ακόμη εν ζωή – αγαλλιάζω με τις ιστορίες που θα μας πει από το συναρπαστικό του βίο. Ιστορίες συντροφικότητας, περιπλάνησης, περιπέτειας, πόνου αλλά και αναψυχής στα αποκαΐδια των πολέμων. Ιστορίες αγάπης, αλληλεγγύης, διασκέδασης αλλά και δακρίων. Με συνοδεία από μπόλικη βότκα και πλόφ. Η βότκα είναι η ρώσικη επιρροή, το πλοφ, πιλάφι με πρόβατο και μπόλικο κίμινο, η ουζμπέκικη.
Όλες οι ιστορίες πάντα φέρουν ένα νοσταλγικό πρόσημο. Αυτό του αγώνα για το βασίλειο της ελευθερίας, την αταξική κοινωνία, πλαισιωμένο από το νόστο των «παλιών καλών καιρών». Μια αφήγηση αλογόκριτη αλλά στρατευμένη συνάμα. Ένας τέτοιος άνθρωπος, στα γεράματά του, δεν έχει να κρύψει.
Μέχρι να διαβάσω τον Ελληνικό κομμουνισμό του Κωστή Καρπόζηλου, είχα πάντα μια απορία κατάταξης του Γιωρίκα. Σαν να μου έλειπαν τα εργαλεία ταξινόμησης της προσωπικότητας αυτής στις ταυτότητες που μου ήταν οικείες.
Mου ήταν κάτι εξωτικό. Υπήρξε πρόσφυγας, και μάλιστα περισσότερες από μια φορά, είναι Έλληνας, είναι Πόντιος φυσικά, είναι φιλορώσος διότι όπως μου είπε ο γαμπρός του, σημαντικός Έλληνας ιστορικός των μειονοτήτων, οι Καρσλήδες πόντιοι είναι παραδοσιακά ιδιαιτέρως φιλορώσοι. Όχι όμως με την έννοια της αγοραίας εθνικιστικής σύγχρονης φιλορωσικής νοοτροπίας που ενδημεί στη Βόρεια Ελλάδα, αλλά με μια βαθύτερη ταύτιση που αφορά το θαυμασμό για το «ξανθό γένος» πασπαλισμένο με μπόλικη δόση λατρείας για την εποποιΐα
του Οκτώβρη 1917.
Για το λόγο τούτον, ο Γιωρίκας είναι μια συνάντηση από όλα τα προηγούμενα, όμως πρωτίστως είναι κομμουνιστής.
Ως πρόσφατα, για μένα ήταν μια αταξινόμητη προσωπικότητα που, όση αγάπη κι αν της έχω, δεν μπορούσα να την χωρέσω στα κουτάκια που ήξερα. Δεν ευθύνονταν όμως η προσωπικότητα. Τα κουτάκια μου ήθελαν ανανέωση.
Το βιβλίο με βοήθησε να αντιληφθώ πόσο ζωτική σημασία έχει ο μετεωρισμός και η περιπλάνηση μέσα από σύνορα στη διαμόρφωση της κομμουνιστικής συνείδησης σε ένα μείζον τμήμα του 20ου αιώνα. Πόσο σημασία έχει το σύνορο για τη συγκρότηση της οποιασδήποτε ταυτότητας. Το σύνορο ορίζει, υπό την έννοια ότι οριοθετεί αλλά και την έννοια ότι ταυτοποιεί. Είμαστε τα σύνορά μας γιατί αυτά μας αποκαλύπτουν εναργέστερα από την κρούστα της επανάληψης της κανονικότητας εντός τους. Το σύνορο ως οριακότητα είναι ο κατεξοχήν όρος που συγκροτεί ταυτότητες.
Η πραγματεία αυτή είναι ένα εκδοτικό, ιστορικό και αφηγηματικό επίτευγμα των εκδόσεων Αντίποδες που κοσμεί πλέον την ελληνική βιβλιογραφία. Ούτε ο πρώτος, ούτε ο τελευταίος είμαι που μιλάω γι’αυτό και σίγουρα υπάρχουν πιο επαΐοντες να γράψουν για τις μοναδικές ακαδημαϊκές αρετές του. Μιλάω εδώ βιωματικά.
Προτείνω λοιπόν το βιβλίο σε όλους τους Έλληνες αναγνώστες: πρόκειται για ένα πόνημα συλλογικής αυτογνωσίας. Το προτείνω όμως ειδικότερα σε οποιονδήποτε, ο οποίος για ένα κομμάτι της ζωής του, έχει ταυτιστεί έστω και λίγο με αυτή την μεγάλη υπόθεση «της πραγματικής κίνησης που καταργεί τη σημερινή κατάσταση πραγμάτων», όπως ορίζουν τον κομμουνισμό οι Μαρξ και Ένγκελς και μας θυμίζει ο συγγραφέας.
Στους ψαλιδισμένους ήρωες, τους ματαιωμένους αγωνιστές, τους επικίνδυνους στην καλοπροαίρετη αφέλειά τους βολονταριστές, τους τολμηρούς φοιτητές, τους ηττημένους παρτιζάνους, τους κατατρεγμένους και μη διανοητές, αλλά και τους στεγνούς ή στυγνούς γραφειοκράτες, και τόσους άλλους που στρατεύθηκαν στον 20ου αιώνα στην υπόθεση αυτή. Σε όλους τους διαψευσμένους λοιπόν, είτε το παραδέχονται είτε όχι.
Ο Ελληνικός κομμουνισμός του Κωστή Καρπόζηλου άνοιξε έναν δρόμο που χρειάστηκε να φτάσουμε στην τρίτη δεκαετία του 21ου αιώνα ώστε να αντιληφθούμε ότι είναι ο δόκιμος. Σε τελευταία ανάλυση, έλεγε κι ο ίδιος ο Μαρξ, οι άνθρωποι φτιάχνουν τις ιστορίες τους. Όχι οι νομοτέλειες. Αυτός είναι ο δρόμος κατανόησης του κομμουνισμού μέσα από μια υλική συνθήκη διασυνοριακής περιδίνησης και διεθνούς μετεωρισμού. Ο δρόμος απομάγευσης του κομμουνισμού – είτε σαν θεό τον βλέπει κανείς, είτε ως δαίμονα – περνά μέσα από τις διεθνικές βιογραφίες των πρωταγωνιστών του.
Να ξαναδιαβάσουμε λοιπόν ολόκληρο τον ελληνικό 20ο αιώνα της διεθνικής περιδίνησης μέσα από τον πρωταγωνιστή αυτής της μικρής ιστορίας, τον Γιωρίκα. Από αυτόν μαθαίνουμε για εμάς.
Αυτό μας καλεί το αριστουργηματικό βιβλίο του Κωστή Καρπόζηλου.
Δημήτρης Χριστόπουλος
