Ένα από τα πρώτα διατάγματα που υπέγραψε ο Ντόναλντ Τραμπ την πρώτη μέρα ανάληψης των καθηκόντων του ήταν, όπως ξέρουμε, αυτό που αφορούσε την «υπεράσπιση των γυναικών από την ιδεολογία του φύλου και τον εξτρεμισμό», ορίζοντας ότι στις ΗΠΑ αναγνωρίζεται πλέον μόνο ο δυαδικός ορισμός του φύλου: αρσενικό ή θηλυκό.1 Ο πρωθυπουργός μας, από την άλλη, έσπευσε να δηλώσει ότι πιστεύει στα δύο φύλα, αρσενικό ή θηλυκό, ως προσωπική άποψη και επιστημονική πραγματικότητα, χαρακτηρίζοντας ακραίες τις θέσεις του woke ρεύματος στις ΗΠΑ.
Οι ακραίες αυτές κινήσεις προστέθηκαν σε μια συζήτηση για ζητήματα φύλου, ταυτότητας φύλου, γυναικών vs θηλυκοτήτων, αναφοράς ή όχι στα καθ’ ημάς στο «woke», όπως αυτές εκτυλίσσονταν ήδη στα κοινωνικά δίκτυα, σε φεμινιστικά site και λίστες, στον Τύπο, μεταξύ αυτών και στις φιλόξενες σελίδες της Εποχής. Παράλληλα, οι γυναικοκτονίες παραμένουν καθημερινή είδηση, όπως και η γενικευμένη βία, η απαξίωση των όποιων κατακτήσεων και η καταπάτηση δικαιωμάτων. Στη συνέχεια καταθέτω μερικές σκέψεις με αφορμή τα παραπάνω, αναγκαστικά σχηματοποιώντας, και ίσως απλουστεύοντας σε ένα σύντομο κείμενο.
Ποικίλες παραδόσεις φεμινισμού και μαρξισμού: ο «άτυχος γάμος» και τα τοπικά δεδομένα
Η πλούσια παράδοση φεμινιστικών παρεμβάσεων στους πολιτικούς αγώνες, όπως και στον ακαδημαϊκό χώρο, από τη δεκαετία του 1970 αναμετρήθηκε με συγκροτήσεις του φύλου ταυτόχρονα με την κοινωνική τάξη, τη φυλή/εθνότητα, τη σεξουαλικότητα και πολλά ακόμη που τέθηκαν στη πορεία των χρόνων από διαφορετικά και δυναμικά κινήματα, πριν μπει στη ζωή μας και στη συζήτηση ο όρος «διαθεματικότητα». Εδώ όμως είναι ανάγκη να επισημανθεί ότι οι παραδόσεις του φεμινισμού ποικίλουν από τόπο σε τόπο και εντός των μεταβαλλόμενων συγκυριών, όπως και οι παραδόσεις που αφορούν σε αναγνώσεις και ερμηνείες των κλασικών του μαρξισμού, οι διεκδικήσεις και αμφισβητήσεις από τους χώρους των μαύρων φεμινιστριών και των μετα-αποικιακών προσεγγίσεων, οι (επανα)προσδιορισμοί του φύλου και της σεξουαλικότητας, όπως τέθηκαν από τα αυτόνομα κινήματα.
Έτσι, για παράδειγμα, στη Νότια Ευρώπη (και στην Ελλάδα;), μετά την πτώση των δικτατοριών στα μέσα της δεκαετίας του 1970, σημαντικές φεμινιστικές παρεμβάσεις και κινήματα αναπτύχθηκαν σε συνεχή διάλογο με την πολιτική Αριστερά – ευρωκομμουνιστική κατά το λεξιλόγιο της εποχής. Ιδιαίτερα με μια αριστερή παράδοση που αντλεί από τη σκέψη του Αντόνιο Γκράμσι και την έννοια της ηγεμονίας (η οποία περιλαμβάνει ρητά και την ανδρική ηγεμονία) ως κοινωνικά, πολιτισμικά και χωρικά συγκροτούμενη σε διάφορες χωρικές κλίμακες, από το σπίτι και την καθημερινή ζωή, την πόλη, την περιφέρεια, το έθνος-κράτος και το παγκόσμιο σύστημα.2 Στην παράδοση αυτή, οι αλληλοτομίες φύλου, κοινωνικής τάξης, τόπου και κουλτούρας είναι κεντρικές, η δε ιδιαιτερότητα του φύλου και των κατηγοριών ταυτότητας μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο ως ρευστή, αμφισβητούμενη και μεταβαλλόμενη σε διαφορετικές συγκυρίες και τοπικές συνθήκες.
Δεν ισχύει το ίδιο για άλλες παραδόσεις αριστερής σκέψης, όπου, κατά το διάσημο τότε άρθρο της Heidi Hartmann,3 χρειάστηκε, για παράδειγμα, οι μαρξίστριες φεμινίστριες να αναμετρηθούν με τον «άτυχο γάμο» του φεμινισμού με τον μαρξισμό, όπου η εμφάνιση των γυναικών και του φύλου στη συζήτηση για τις κοινωνικές τάξεις μπορούσε να γίνει μόνο υπό όρους: ως μέρος της εργατικής τάξης, ως «εφεδρικός στρατός», ως μητέρες, ως αγρότισσες…
Διαθεματικότητες
Πολλοί αγώνες και πολύ μελάνι έχουν κατατεθεί από φεμινιστικά κινήματα και φεμινίστριες, σε διαφορετικά χωρο-κοινωνικά συμφραζόμενα, και στη χώρα μας, προωθώντας επεξεργασίες που συναρτώνται με διάφορες εκδοχές της διαθεματικότητας «μετά το 1989». Ο όρος διαθεματικότητα, στις διάφορες εκδοχές και επεξεργασίες του, έχει συμβάλλει στην αποκάλυψη των πολλαπλών θέσεων/τοποθετήσεων που διαμορφώνουν την καθημερινή ζωή των ανθρώπων, ενώ διατηρεί στο προσκήνιο των αγώνων και της έρευνας την ιδέα ότι το φύλο, η φυλή, η σεξουαλικότητα, η κοινωνική τάξη κλπ. είναι ταυτότητες που τα υποκείμενα «επιτελούν» και όχι ουσίες ή αδιαμφισβήτητες και σταθερές κατηγορίες που τα υποκείμενα «είναι» ή «έχουν». Η δε αμηχανία του «κλπ.» έχει εντοπιστεί εδώ και δεκαετίες από την Τζούντιθ Μπάτλερ:4 υποδηλώνει μια ατελείωτη διαδικασία νοηματοδότησης, η οποία αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο, σε συγκεκριμένους τόπους και χρόνους, μερικές κοινωνικές διαιρέσεις να είναι πιο σημαντικές από άλλες και επομένως να περνούν πριν από το «κλπ.».
Η διαθεματικότητα έχει οδηγήσει στην κατανόηση της πολυπλοκότητας, της υβριδικότητας και της ποικιλίας των σχέσεων εξουσίας/δύναμης, καθώς συγκροτούν από κοινού ατομικές υποκειμενικές ταυτότητες. Όμως, το πέρασμα από την ταυτότητα υποκειμένων στη συγκρότηση συλλογικών ταυτοτήτων είναι πολύ πιο σύνθετο και δύσκολο να το συλλάβει κανείς. Πώς μπορούν φωνές και αιτήματα με διαφορετικές αφετηρίες και στοχεύσεις να συγκροτηθούν σε μια ενιαία αφήγηση και να διεκδικήσουν απελευθέρωση και δικαιοσύνη, πέρα από τη μικρο-αναλυτική ανάγνωση καθημερινών πρακτικών; Οι σύνθετες αναλύσεις ανοίγουν τη συζήτηση σε τέτοιες κατευθύνσεις και προβληματικές, στις οποίες δεν είναι δυνατόν να δοθούν οριστικές, τελεσίδικες απαντήσεις. Παραμένει επίδικο πώς μπορούν να διαμορφωθούν οι αναγκαίες συμμαχίες στο πεδίο των κοινωνικών αγώνων και σε συγκεκριμένα ζητούμενα.
Από τις γυναίκες στο φύλο, στις θηλυκότητες και πάλι πίσω
Ο φεμινισμός στις πολλαπλές εκδοχές του έχει προ πολλού απομακρυνθεί από την πίστη σε ένα ενιαίο, παγκόσμιο συλλογικό υποκείμενο (γυναίκες), μέσα από την πίεση εσωτερικών του τοπικών παραδόσεων και επεξεργασιών, αλλά και μέσα από την πίεση άλλων κινημάτων που συγκροτήθηκαν πάνω σε διαφορετικούς άξονες ανισότητας, καταπίεσης και διακρίσεων (φυλετικές ομάδες, εθνοτικές μειονότητες, ΛΟΑΤΚΙ+ και queer κινήματα, ageism, ablism κ.ά.). Η αναφορά στο φύλο και στις θηλυκότητες ως συνάρθρωση πολλαπλών αξόνων καταπίεσης και ανισότητας διεύρυνε τους ορίζοντες κατανόησης του κοινωνικού γίγνεσθαι και των φεμινιστικών στοχεύσεων.
Όμως, η κοινωνική εξουσία/δύναμη και η ανισότητα, οι εντάξεις και οι αποκλεισμοί, συνεχίζουν με πολλούς τρόπους να κατασκευάζονται μέσα από διπολικές γραμμές φύλου, φυλής, σεξουαλικής προτίμησης, κοινωνικής τάξης κλπ., από τα νομικά συστήματα, τους τοπικούς και παγκόσμιους θεσμούς, τις καθιερωμένες και νομιμοποιημένες κοινωνικές πρακτικές – όλα όσα τοποθετούν τα υποκείμενα «στη θέση τους», αφού έχουν προσδιορίσει ποια είναι αυτή η θέση. Αυτά τα συστήματα, θεσμοί και πρακτικές έχουν διαφορετικές οργανωτικές λογικές που δεν συγκλίνουν αυτόματα σε κοινούς στόχους και αγώνες.
Σ’ αυτούς τους καιρούς κρίσης και νεοφιλελεύθερης επίθεσης, στους οποίους πολλά δικαιώματα που θεωρούνταν κατακτημένα καταργούνται βίαια, ανισότητες και αποκλεισμοί συνεχώς (ανα)παράγονται μέσα από πολιτικές ακραία ταξικής λιτότητας· από λογοθετικούς και πολύ υλικούς φραγμούς ενάντια σε προσφύγισσες, πρόσφυγες και άλλους «άλλους»· από την απώθηση διαφορετικών ομάδων γυναικών στο περιθώριο (του κοινωνικού γίγνεσθαι, της αγοράς εργασίας, μιας καθημερινότητας γεμάτης βία και απειλές κ.ο.κ.)· από τον αποκλεισμό των νέων από ένα αξιοπρεπές μέλλον κλπ. – εδώ το «κλπ.» υποδηλώνει όλες τις επιθέσεις που κυρίαρχες δυνάμεις επινοούν και εφαρμόζουν σε πραγματικούς και φαντασιακούς χώρους. Απέναντι σε όλους τους αποκλεισμούς είναι περισσότερο από αναγκαία η διαπραγμάτευση και πιθανή σύγκλιση πάνω σε συγκεκριμένους στόχους και αξίες, όπου συλλογικές πρακτικές μπορούν να συγκροτήσουν αναχώματα.
1 Το εκτελεστικό διάταγμα που έκανε τον γύρο του κόσμου οδηγεί στην αναίρεση προστατευτικών μέτρων και πολιτικών DEI (Diversity, Equity, Inclusion) για την υπεράσπιση/στήριξη ευάλωτων ατόμων και ομάδων, και βέβαια στην περικοπή των σχετικών κονδυλίων της Ομοσπονδιακής Κυβέρνησης.
2 Βλ., για μια σύνοψη, το βιβλίο Gramsci. Space, Nature, Politics, επιμ. Michael Eckers, Gillian Hart, Stefan Kipfer and Alex Loftus, Oxford: Wiley-Blackwell, 2013.
3 Hartmann, Heidi, 1979, “The unhappy marriage of Marxism and feminism. Towards a more progressive union”, Capital and Class, τ. 8, σ. 1-33.
4 Μπάτλερ, Τζούντιθ, 1990/2010, Αναταραχή φύλου. Ο φεμινισμός και η ανατροπή της ταυτότητας, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Η ΕΠΟΧΗ
