Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η εκστρατεία βίας του Χίτλερ είχε καταστροφικές συνέπειες όχι μόνο για τα εκατομμύρια των αμάχων και των στρατιωτών που σκοτώθηκαν, αλλά και για το ίδιο το περιβάλλον – οδηγώντας στη μείωση των μελισσών και άλλων άγριων ζώων στο Ηνωμένο Βασίλειο και στην ηπειρωτική Ευρώπη. Τώρα, φαίνεται ότι ο πόλεμος του Βλαντιμίρ Πούτιν κατά της Ουκρανίας μπορεί να έχει παρόμοιο αποτέλεσμα, πυροδοτώντας μια προσπάθεια αύξησης της παραγωγής τροφίμων και επιταχύνοντας με αυτόν τον τρόπο την κρίση της βιοποικιλότητας και του κλίματος.
Επειδή η Βρετανία ήταν απομονωμένη κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η εισαγωγή τροφίμων από την Ευρώπη κατέστη αδύνατη και οι εισαγωγές από πιο μακριά απειλούνταν από επιθέσεις υποβρυχίων στη θάλασσα. Υπήρξαν σοβαρές ελλείψεις τροφίμων και αυστηρότητα στα δελτία τροφίμων. Η Βρετανία ξεκίνησε την εκστρατεία “Dig for Victory” για την αύξηση της εγχώριας παραγωγής τροφίμων. Όποιος είχε κήπο ενθαρρύνθηκε να τον σκάψει και να φυτέψει λαχανικά και ζητήθηκε από τους αγρότες να αυξήσουν την παραγωγικότητα. Φράχτες ξεριζώθηκαν, αρχαία λιβάδια γεμάτα λουλούδια οργώθηκαν και λίμνες και έλη αποξηράνθηκαν, για να μπει στην παραγωγή κάθε κομμάτι γης. Μετά τον πόλεμο, οι ελλείψεις τροφίμων συνεχίστηκαν για πολλά χρόνια καθώς η Ευρώπη ανέκαμπτε, οπότε οι πολιτικές για την αύξηση της παραγωγής τροφίμων παρέμεναν σε ισχύ. Τα εργοστάσια πυρομαχικών που δεν χρειαζόταν πλέον να κατασκευάζουν εκρηκτικά για βόμβες στράφηκαν στην παραγωγή λιπασμάτων. Οι νευροτοξικοί παράγοντες που αναπτύχθηκαν για να σκοτώνουν ανθρώπους στον πόλεμο αποδείχθηκαν χρήσιμοι για την εξόντωση παρασίτων. Έτσι, γεννήθηκε η βιομηχανική γεωργία.
Γρήγορα έγινε σαφές ότι αυτό το σύστημα καλλιέργειας προκαλούσε μεγάλη περιβαλλοντική ζημιά. Το 1962, η Ρέιτσελ Κάρσον δημοσίευσε τη Σιωπηλή Άνοιξη, στην οποία ανέδειξε τις επιπτώσεις που είχαν τα φυτοφάρμακα – δηλητηρίαζαν τους αγρότες, τα ζώα και την άγρια ζωή. Παρ’ όλα αυτά, η εκβιομηχάνιση της γεωργίας συνεχίστηκε λίγο πολύ ανεξέλεγκτα κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα. Άλλα προβλήματα έγιναν εμφανή: Τα εδάφη υποβαθμίζονταν και φτώχαιναν, τα ποτάμια και οι λίμνες ρυπαίνονταν με λιπάσματα και η γεωργία είχε γίνει ένας από τους κύριους ρυπαντές των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Οι μέλισσες και άλλοι επικονιαστές – η ειδικότητά μου – μειώνονταν ραγδαία σε ένα τοπίο όπου τα λουλούδια ήταν λίγα αλλά τα φυτοφάρμακα ήταν διαδεδομένα.
Περίπου το 1990, η κατεύθυνση της γεωργίας άρχισε, πολύ αργά, να αλλάζει. Η αυξανόμενη κατανόηση του περιβαλλοντικού κόστους που σχετιζόταν με τη βιομηχανική γεωργία, σε συνδυασμό με τα τεράστια πλεονάσματα πολλών καλλιεργειών που ήταν ακριβό να αποθηκευτούν, οδήγησαν την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) να εισαγάγει πληρωμές για τους αγρότες ώστε να αφήσουν τη γη στην άκρη, να χρηματοδοτήσει αγροπεριβαλλοντικά προγράμματα όπως η αναφύτευση φρακτών και να ξεκινήσει η αργή διαδικασία της προσπάθειας αποκατάστασης της βιοποικιλότητας. Μέχρι σήμερα, τα μέτρα αυτά δεν έχουν επιτύχει. Η άγρια ζωή συνεχίζει να μειώνεται σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης, αλλά πιθανώς η μείωση θα ήταν χειρότερη χωρίς αυτά τα γεωργοπεριβαλλοντικά προγράμματα.
Αναγνωρίζοντας τη συνεχιζόμενη περιβαλλοντική κρίση, η ΕΕ επιχειρεί τώρα μια σημαντική στροφή προς τη βιώσιμη γεωργία με τη νέα της στρατηγική “Από το αγρόκτημα στο πιρούνι”. Το σχέδιο αυτό αποσκοπεί στη μείωση της χρήσης φυτοφαρμάκων στο μισό και στην αλλαγή της έμφασης στη γεωργία από τη μεγιστοποίηση της απόδοσης στη βιώσιμη παραγωγή, τη φροντίδα των εδαφών και της άγριας ζωής και τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου.
Παράλληλα, το Ηνωμένο Βασίλειο μετά το Brexit έχει αναπτύξει το δικό του φιλικό προς το περιβάλλον σύστημα γεωργίας με τη μορφή του συστήματος περιβαλλοντικής διαχείρισης γης (Environmental Land Management Scheme – ELMS). Το σχέδιο προέβλεπε την εκτροπή των επιδοτήσεων με βάση την έκταση, οι οποίες διανέμονται στους αγρότες εδώ και δεκαετίες, με πληρωμές για τη φροντίδα του περιβάλλοντος. Σημαντικά κονδύλια προορίζονταν επίσης για την αναδάσωση των λιγότερο παραγωγικών εκτάσεων. Τόσο το ευρωπαϊκό όσο και το βρετανικό σύστημα έδωσαν επίσης έμφαση στη χρήση της ολοκληρωμένης διαχείρισης των παρασίτων (ΟΠΜ), μια προσέγγιση στη διαχείριση των παρασίτων που αντιμετωπίζει τη χρήση φυτοφαρμάκων ως την τελευταία λύση.
Από τη σκοπιά ενός περιβαλλοντολόγου που αγαπάει τις μέλισσες, όλα αυτά ήταν πολύ συναρπαστικά. Ανυπομονούσα για ένα πιο πράσινο μέλλον, με λιγότερα φυτοφάρμακα και περισσότερη γη για τη φύση, συμπεριλαμβανομένων φιλικών προς τις μέλισσες λωρίδων λουλουδιών κατά μήκος των ορίων των χωραφιών. Δυστυχώς, ο πόλεμος του Πούτιν κατά της Ουκρανίας έβαλε φρένο στα πράγματα. Η εποχή των φτηνών και άφθονων τροφίμων φαίνεται να έχει φτάσει στο απότομο τέλος της, λόγω των δυσκολιών που αντιμετωπίζει η Ουκρανία στην εξαγωγή της τεράστιας παραγωγής σιτηρών και της αύξησης των τιμών των γεωργικών εφοδίων, συμπεριλαμβανομένων των καυσίμων και των λιπασμάτων, λόγω της αύξησης των τιμών του πετρελαίου και του φυσικού αερίου. Ο πληθωρισμός των τιμών των τροφίμων και των καυσίμων οδηγεί σε μια παγκόσμια κρίση κόστους ζωής, με αποτέλεσμα ακόμη και στις πλούσιες χώρες, πολλοί άνθρωποι να πρέπει να επιλέξουν μεταξύ της θέρμανσης του σπιτιού τους και του να έχουν κάτι να φάνε.
Ο Πούτιν έχει προσφέρει μια χρυσή ευκαιρία στους υποστηρικτές της βιομηχανοποιημένης γεωργίας. Η Croplife, ένα lobby που εκπροσωπεί την αγροτοβιομηχανία (κατασκευαστές φυτοφαρμάκων, λιπασμάτων κ.λπ.) άδραξε την ευκαιρία για να ανανεώσει την αντίθεσή της στο πρόγραμμα “Από το αγρόκτημα στο πιρούνι” και στο ELMS, τα οποία αποτελούν μεγάλη απειλή για την κερδοφορία των χρηματοδοτών του. Μεταξύ άλλων τακτικών, η ομάδα έχει χρηματοδοτήσει ακαδημαϊκές μελέτες που υποτίθεται ότι αποδεικνύουν ότι η στρατηγική Farm to Fork θα οδηγήσει σε χαμηλότερη παραγωγή, ακριβότερα τρόφιμα, περισσότερες εισαγωγές και μειωμένο εισόδημα για τους αγρότες.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι υποστηρικτές της βιομηχανοποιημένης γεωργίας ασχολούνται επίσης παρασκηνιακά με τον επηρεασμό των πολιτικών αποφάσεων. Υποστηρίζουν ότι θα πρέπει να προσπαθήσουμε να αυξήσουμε την παραγωγή για άλλη μια φορά για να βελτιώσουμε την επισιτιστική ασφάλεια και να μειώσουμε τις τιμές των τροφίμων. Αυτό το μήνυμα βρίσκει σύμφωνους τους πολιτικούς που προσπαθούν να κατευνάσουν τους ψηφοφόρους που είναι δυσαρεστημένοι με την πτώση του βιοτικού τους επιπέδου. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, η πρωθυπουργός Λιζ Τρας έβαλε το ELMS σε αναμονή κατά τη διάρκεια του σύντομου διαστήματος της θητείας της. Οι τελευταίες φήμες λένε ότι το στοιχείο της ΟΠΜ του ELMS πρόκειται να καταργηθεί, η συνιστώσα της αναδάσωσης να μειωθεί σημαντικά σε έκταση και το όλο σχέδιο γενικά να αποδυναμωθεί. Ομοίως, η στρατηγική “Από το αγρόκτημα στο πιρούνι” φαίνεται να έχει κολλήσει στην εφαρμογή της, βυθισμένη σε συζητήσεις και αντιπαραθέσεις με ελάχιστη πρόοδο στο πεδίο μέχρι σήμερα.
Είναι ζωτικής σημασίας οι κυβερνήσεις μας να μην χάσουν από τα μάτια τους τη μεγάλη εικόνα αντιδρώντας στον πόλεμο στην Ουκρανία. Υπάρχει ακόμα υπεραρκετή τροφή στον κόσμο για όλους, αν αυτή κατανέμεται πιο δίκαια. Η κρίση του κλίματος και της βιοποικιλότητας είναι μεγαλύτερη απειλή για την ανθρωπότητα και εκεί πρέπει να επικεντρωθεί η πολιτική. Το κλιματικό χάος και η κατάρρευση των υπηρεσιών που παρείχαν στο οικοσύστημα πλάσματα όπως οι μέλισσες είναι μακράν οι μεγαλύτεροι κίνδυνοι για την επισιτιστική ασφάλεια, απειλώντας την ευημερία και την επιβίωση δισεκατομμυρίων ανθρώπων. Είναι πιο επείγον από ποτέ να μεταβούμε σε ένα πραγματικά βιώσιμο σύστημα τροφίμων, τόσο για το δικό μας καλό όσο και για το καλό των συνανθρώπων μας στον πλανήτη Γη, συμπεριλαμβανομένων των αγαπημένων μου μελισσών.
Ο Ντέιβ Γκούλσον είναι καθηγητής βιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Σάσεξ, με ειδίκευση στην οικολογία των μελισσών.
