Μουσική, πρόσωπα, ιστορία, γεωπολιτική, η Αφρική και η παραμένουσα δουλεία: μια μεγάλη αφήγηση για τον καιρό μας.
Με το πρώτο ρολάρισμα στα τύμπανα του Μαξ Ρόουτς, με τους
πρώτους τίτλους της αφήγησης, αντιλαμβάνεσαι ότι το «Soundtrack to a Coup d’Etat» δεν είναι συνηθισμένη ταινία. Στις δυόμιση ώρες που διαρκεί δεν ξέρεις πώς νά κατατάξεις αυτό τον καταιγισμό μουσικής, τεκμηρίων, εικόνων, πολιτικής, ιστορίας. Θα τολμούσα να το πώ οπτικοακουστικό δοκίμιο, ηχοτοπίο φορτωμένο νόημα, όπου το σάουντρακ-τζουκμπόξ φωτίζει το πραξικόπημα-έγκλημα.
ΠΑΤΡΙΣ ΛΟΥΜΟΥΜΠΑ & ΜΑΛΚΟΛΜ Χ
Ο Johan Grimonprez συντάσσει την ταινία του σε επάλληλες στιβάδες, αισθητικές και αφηγηματικές· διαπλέκονται και αλληλοεισχωρούν, μα ποτέ δεν αλληλοεξουδετερώνονται, πάντα αλληλοενισχύονται. Το γεγονός είναι η απελευθέρωση του Κονγκό από τον αποικιακό ζυγό, η εκλογή του ριζοσπάστη Πατρίς Λουμούμπα στην πρώτη ελεύθερη κυβέρνηση και αμέσως η πραξικοπηματική ανατροπή του και η δολοφονία του.
Ο χρόνος είναι το 1960, σφραγίζεται από την είσοδο των ελεύθερων μεταποικιακών κρατών της Αφρικής και της Ασίας στον ΟΗΕ, ενώ ταυτόχρονα κορυφώνονται ο Ψυχρός Πόλεμος και οι αγώνες για πολιτικά και ανθρώπινα δικαιώματα. Η ευγενική και μαζί μαχητική μορφή του Λουμούμπα είναι το πρόσωπο της μαύρης Αφρικής που αποτινάσσει τη δουλεία, είναι ο μάρτυρας της ελευθερίας. Τα πρόσωπα που τον πλαισιώνουν στην ταινία είναι επίσης μυθικά: είναι ο Μάλκολμ Χ, ο Κουάμε Νκρούμα της Γκάνα, ο Φιντέλ Κάστρο, ο Νάσερ, ο Νεχρού, ο Χρουστσώφ, που υπερασπίζονται στον ΟΗΕ τον σιδηροδέσμιο Λουμούμπα και την ελεύθερη Αφρική.
Η ΤΖΑΖ ΚΑΙ Η CIA
Και πανταχού παρόντα, απ΄ την αρχή ώς το τέλος, τα πρόσωπα και ο ήχος της τζαζ, του μαύρου μοντερνισμού: από τους ακτιβιστές Μάξ Ρόουτς και Αμπι Λίνκολν, έως τη Νίνα Σιμόν και τον Κολτρέιν, τον Ορνέτ Κόλμαν και τον Αρτσι Σεπ, τον Μίνγκους και τον Ερικ Ντόλφι, τον Θελόνιους Μονκ και τον Ντιουκ Ελλινγκτον, από το σουίνγκ και το μπίμποπ ώς την φρι.
Η τζαζ και ο ΟΗΕ μοιράζονται τη μεγάλη αντίφαση: να είναι οι εκφραστές της ελευθερίας, και ταυτόχρονα να χρησιμοποιούνται ως όργανα του ιμπεριαλισμού. Ο Grimonprez παραθέτει ένα εκπληκτικό πλήθος μαρτυριών για το πώς στήνεται η σταύρωση του Λουμούμπα από τις μυστικές υπηρεσίες ΗΠΑ και Βρετανίας και τους μισθοφόρους του Βελγίου, ενώ ο Αϊζενχάουερ μιλά στον ΟΗΕ για ελευθερία, και το Στέιτ Ντιπάρτμεντ στέλνει στην Αφρική και σ’ όλο τον κόσμο ως πρεσβευτές soft power τον Λούις Αρμστρονγκ, τον Ντίζι Γκιλέσπι, τη Νίνα Σιμόν, λίγο-πολύ ανυποψίαστους, συνοδευόμενους από πράκτορες.
BLUE NOTE: ΜΑΥΡΟΣ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ
Παρά την τόσο πυκνή ιστορική-γεωπολιτική πληροφορία, η ταινία δικαίως τιτλοφορείται Soundtrack. Τα μουσικά κομμάτια που πέφτουν βροχηδόν, σαν μνημονικό τζουκμπόξ, ανασυγκροτούν μια σπουδαία καμπή του 20ού αιώνα, και ο Grimonprez ιδιοφυώς χτίζει και τους υπότιτλους και την οπτική ταυτότητα του φιλμ με την τυπογραφία των εξωφύλλων δίσκων της Blue Note, με τα δυνατά γράμματα Franklin Gothic και τις μονόχρωμες τίντες του σχεδιαστή της Blue Note Ρίντ Μάιλς .
Η τζαζ και η τυπογραφία της είναι υποδόριο ενοποιητικό στοιχείο, είναι η μοντερνιστική αύρα που μας οδηγεί από τον Κολτρέιν και τον Μονκ στον Μάλκολμ Χ, στην Μάγια Αγγέλου, στις συναντήσεις του Black Power με τον Φιντέλ στο ξενοδοχείο Τερέζα του Χάρλεμ. Το «Soundtrack» είναι blue, είναι μαύρος μοντερνισμός, από το Wild is the Wind της Σιμόν έως το Alabama του Κολτρέιν, από την εισβολή της Αγγέλου και της Λίνκολν στον ΟΗΕ έως την τυπογραφική φόρμα.
Είναι σπάνιο σε ένα σύνθετο έργο τέχνης τα πολλαπλά του στρώματα να συλλειτουργούν τόσο αρμονικά και οργανικά, σε μια τυρβώδη ροή αφηγήσεων, φωνών, χρωμάτων, τεκμηρίων, εικόνων, κειμένων, ήχων, μουσικών. Ο Βέλγος Grimonprez το καταφέρνει. Δεν ανανεώνει μόνο τη μεγάλη τέχνη του ντοκιμαντέρ, προτείνει μια αφηγηματική γλώσσα τρισδιάστατη.
ΤΟ ΣΑΟΥΝΤΡΑΚ ΤΗΣ ΧΟΥΝΤΑΣ
Καθώς αργοκυλούσαν τα ζενερίκ τέλους, σκέφτηκα πώς θα ήταν ένα παρόμοιο δοκίμιο για το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου. Η ελληνική δικτατορία επιβλήθηκε από τους ίδιους κύκλους, στο ίδιο ψυχροπολεμικό κλίμα, επτά χρόνια μετά τη δολοφονία Λουμούμπα. Ποιο θα ήταν το σάουντρακ;
Σκέφτομαι πρόχειρα: Ρόλινγκ Στόουνς από τη διακοπείσα βιαίως συναυλία της 17ης Απριλίου 1967 στη Λεωφόρο, ο Ντίζι Γκιλέσπι ντυμένος τσολιάς, απεσταλμένος των ΗΠΑ, Θεοδωράκης στην εξορία, και Θεοδωράκης παιγμένος από τους Μπιτλς, Χατζιδάκις παιγμένος από την ορχήστρα του Ντιουκ Ελλινγκτον κ.ά.
Και σαν θυμίαμα να τυλίγει όλη την ταινία η ιαχή του λαϊκού πλήθους των Ιουλιανών ‘65, μουσική εξαίσια ελεύθερου θιάσου.
