Στην είσοδο της Βαρβακείου ένας ηλικιωμένος προτείνει στους περαστικούς μπουκαλάκια μισόλιτρα με χυμό λεμονιού· πλάι του, καταγής, ένα κουτί με λαμπερά λεμόνια, και μερικά βάζα με λεμόνια στην άλμη· το προϊόν του, το εμπόρευμά του, λεμόνια από περιβόλια που δεν φτάνουν στους χονδρέμπορους. Yπαίθριος πωλητής, μια παραδοξότητα, χωρίς ταμειακή και POS, χωρίς μητρώο, εκτός καπιταλισμού, απομεινάρι μιας άλλης οικονομίας, μιας άλλης Ελλάδας.
Στη θέση του παλιότερα, όχι πολύ παλιά, συναντούσες ένα μικροπλήθος τέτοιων περιστασιακών υπαίθριων. Πουλούσαν ωδικά πτηνά σε μικροσκοπικά κλουβάκια, λούγαρους, καρδερίνες, σπίνους, χόρτα του αγρού, φρέσκα σκόρδα, ένα ματσάκι κρεμμυδάκια, εποχικά προϊόντα, εποχικά εμπόρια. Στα γύρω δρομάκια υπήρχαν μισοφωτισμένα μαγαζιά-αποθήκες που πουλούσαν ένα μόνο είδος, σκόρδα σε πλεξούδες, ας πούμε, τσουβάλια, σπάγγους-σχοινιά.
Οι περιπλανώμενοι μικροπωλητές, περιπατητές ή με προσωρινούς μικροπάγκους και καρότσια, πουλούσαν ξηρούς καρπούς, τσατσάρες, λαχεία, φρούτα, βιβλία. Εμφανίζονται ακόμη σε πανηγύρια, σε εκκλησιαστικές εορτές, σε παζάρια παλιατζήδων στον Πειραιά ή στο Σχιστό, ενισχυμένοι με αυτοκίνητα, με γεννήτριες και φώτα, αλλά πια έχουν εξαφανιστεί από τα αστικά τοπία. Αυτός ο κόσμος χάθηκε οριστικά.
ΠΟΙΟΣ ΝΟΣΤΑΛΓΕΙ ΤΟΝ ΚΑΡΔΕΡΙΝΆ;
Κανείς δεν τους νοσταλγεί, ελάχιστοι θυμούνται τον καρδερινά ή τον περιπλανώμενο που βάζει λοταρία μια συναγρίδα, αποτελούν ίχνη ενός σβησμένου φολκλόρ. Γιατί τους φέρνω στη συζήτηση; Γιατί σκέφτομαι, τραβηγμένα ίσως, ότι μαζί μ’ αυτούς χάνονται, έχει χαθεί οριστικά, ένα ολόκληρο οικοσύστημα επαγγελμάτων, επιτηδευμάτων και βιοπορισμών, ένα ολόκληρο πλέγμα πρακτικών επιβίωσης και βίου. Μετά τους βιοπαλαιστές του δρόμου, χάθηκαν τα μικρομάγαζα, τα μπακάλικα, τα ψιλικατζίδικα, τα καφενεία, τα μανάβικα, τα είδη προικός και ραπτικής. Τη θέση τους πήραν τα σούπερ μάρκετ, οι καφετέριες, τα πολυτοστάδικα, τα πετ σοπ, όλα αλυσίδες και franchise, όλα ίδια στην όψη, με ίδια προϊόντα. Ακόμη και την Εβγα της γειτονιάς, αν δεν την κρατάει Πακιστανός, την έχουν καταπιεί οι αλυσίδες μίνι-μάρκετ. Καμία δραστηριότητα δεν μένει εκτός της υπερσυγκέντρωσης.
Μαζί τους χάθηκαν και οι επαγγελματίες, και τα επαγγέλματα: ο καφετζής, ο μπακάλης, ο μανάβης, ο χασάπης, ο επαγγελματίας μαγαζάτορας-έμπορος δεύτερης ή και τρίτης γενιάς. Στη θέση τους, μια στρατιά υπάλληλοι, συχνά περιστασιακοί, και μια στρατιά ομήρων του franchise. Οδηγοί, αποθηκάριοι, ψήστες, ταμίες, με βασικό μισθό και καμία προοπτική.
Αν εξαιρέσεις την πολύπαθη και δύσκολη εστίαση, οι ελεύθεροι επαγγελματίες και οι μικροεπιχειρηματίες έχουν τελειώσει. Υπάρχουν πια μόνο υπάλληλοι και μεγάλες επιχειρήσεις. Μια τεράστια συγκέντρωση κεφαλαίου και οικονομικής δραστηριότητας σαρώνει τα πάντα, και μετασχηματίζει βαθιά τις διαστρωματώσεις, την ανθρωπολογία, τις νοοτροπίες.
Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟ ΔΙΚΗΓΟΡΑΚΟΥ
Στο τελευταίο στάδιο αυτού του γιγάντιου μετασχηματισμού, σαρώνονται τα «ανώτερα» ελεύθερα επαγγέλματα: οι δικηγόροι, οι μηχανικοί, οι λογιστές, οι γιατροί. Ολοι είναι ή θα γίνουν υπάλληλοι· λίγοι τυχεροί με κάποια μόνιμη σχέση σε shit jobs (όπως τους αναλύει ο David Graeber)· οι περισσότεροι ενοικιαζόμενοι, με μικροσυμβάσεις και μπλοκάκια, οι πτυχιούχοι των mini jobs.
Συμβαίνει μπρος στα μάτια μας, οι τράπεζες δεν έχουν πια υπαλλήλους τραπεζικής, η εργασία γίνεται με outsourcing, χρησιμοποιούν πια μόνο ενοικιαζόμενους, φασόν, χωρίς συνδικάτα και χωρίς δικαιώματα ― όταν δεν χρησιμοποιούν ως εκτελεστές εργασίας τους ίδιους τους πελάτες στις τυραννικές πλατφόρμες. Ιδια τακτική εφαρμόζουν όλες οι «μοντέρνες» μεγαλοεταιρείες με μονοπωλιακή δεσπόζουσα θέση, στις τηλεπικοινωνίες, στην ενέργεια, παντού. Ο πελάτης αν δεν βγάλει άκρη στον λαβύρινθο της πλατφόρμας, αν είναι χλευαζόμενος μπούμερ τεχνοαδαής, θα βρεθεί στο τσιγκέλι μιας απρόσωπης τηλεφωνικής υπηρεσίας outsourcing, με ηχογραφημένα μηνύματα Τεχνητής Νοημοσύνης. Σε κάθε πτυχή του καθημερινού βίου, μας υπενθυμίζεται ότι οι άνθρωποι είναι περιττοί, ενοχλητικοί, επιζήμιοι.
Είναι περιττός λοιπόν ο πωλητής αυτοσχέδιου λεμονοχυμού. Είναι περιττοί ο καρδερινάς και ο φυστικάς. Περιττοί ο μπακάλης, ο καφετζής, η μανταρίστρα, η τηλεφωνήτρια, ο οδηγός, ο δικηγόρος και ο μηχανικός, ο τραπεζοϋπάλληλος, ο δημοσιογράφος, ο γιατρός. Τους αντικαθιστούν η μηχανή, η ρομποτική, η ΑΙ, και τα sweat factories των σύγχρονων δούλων στον Παγκόσμιο Νότο ή κρυμμένα στα περίχωρα της Φλωρεντίας.
ΠΥΓΟΛΑΜΠΙΔΕΣ
Σ’ ένα από τα τελευταία του άρθρα στην Corriere della Sera, λίγους μήνες πριν δολοφονηθεί, ο μεγάλος Πιερ Πάολο Παζολίνι κατέγραφε την τρέχουσα Ιταλία σαν μια μεγάλη δυστοπία, πολιτική, κοινωνική, πνευματική. Χρησιμοποίησε μια αλληγορία, τις πυγολαμπίδες που χάθηκαν εξαιτίας της περιβαλλοντικής μόλυνσης, για να πει: «Κανένας φασιστικός συγκεντρωτισμός δεν κατάφερε να κάνει αυτό που έκανε ο συγκεντρωτισμός του κατα- ναλωτικού πολιτισμού». Η πνευματική διαθήκη του Παζολίνι μπορεί να είναι αυτό το δυσοίωνο προφητικό κείμενο, «Το κενό εξουσίας ή Το άρθρο των πυγολαμπίδων» (περιλήφθηκε στα «Κουρσάρικα γραπτά»).
Οι παζολινικές πυγολαμπίδες, η ανατομία του συγκεντρωτισμού του καταναλωτικού πολιτισμού, έλαμψαν στην οδό Αθηνάς όταν είδα τον ηλικιωμένο με το μισόλιτρο λεμονοχυμού στο χέρι και τα βάζα λεμονιών στην κούτα. Τα πενιχρά ράκη του παρελθόντος μου έδειχναν το μέλλον.
Νίκος Ξυδάκης
ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ
