Στις μέρες μας η Αριστερά αναστοχάζεται την αριστεροσύνη της και η Δεξιά αναρωτιέται για τον εθνοπατριωτισμό της. Εκτός του δημοκρατικού τόξου η ακροδεξιά ασχολείται μόνο με την καθαρότητα του αίματος. Ενδοσκοπήσεις ωστόσο για τη δημοκρατική φυσιογνωμία στη σκηνή της σύγχρονης πολιτικής δεν συναντώνται. Αυτή θεωρείται δεδομένη. Έχουμε εκλογές, έχουμε κόμματα, ψηφίστε τελειώσαμε!
Οι ανά τετραετία εκλογές όμως ελάχιστη συμμετοχή των πολιτών στη διαρκή πολιτική ζωή εξασφαλίζουν. Η ψήφος, παραμένει αναγκαία και πολύτιμη, αλλά πιέζεται: Κάποιες χώρες εισάγουν συστήματα ηλεκτρονικής ψηφοφορίας, όπου η μέχρι τέλους διαφάνεια της διαλογής είναι αδύνατη. Εξάλλου fake news, υποκλοπές και δυνατότητες χειραγώγησης της ψήφου μέσω κοινωνικών δικτύων πολλαπλασιάζουν τις δυνατότητες της προπαγάνδας και των αυτοεκπληρούμενων προφητειών.
Όσο για τα κόμματα ναι, είναι πραγματικοί πυλώνες της δημοκρατίας, μόνο όμως εφόσον έχουν εσωτερική δημοκρατική οργάνωση. Αντίθετα, η συγκέντρωση εξουσίας με αρχηγισμούς, κονκλάβια, άνωθεν γραμμές για τις επιλογές προσώπων και για τις εισηγήσεις κανονισμών κλπ. υποτιμά τη λαϊκή βάση, τον κατά το Σύνταγμα κυρίαρχο λαό. Το ίδιο άλλωστε ισχύει και για την τοπική αυτοδιοίκηση: Οι καθόλου σπάνιες κομματικές υποδείξεις – στην ουσία επιβολές – υποψήφιων δημοτικών αρχόντων είναι πιο κοντά στο σύμπαν του συγκεντρωτισμού παρά στην ουσία της αυτοδιοίκησης.*
Τα παραπάνω αγκάθια μάλιστα είναι μόνο τα τυπικά χαρακτηριστικά της δημοκρατίας. Με την ουσία της, τα πράγματα είναι ακόμη χειρότερα: Λείπουν τελείως οι σχέσεις ανοιχτής διαβούλευσης, αντιπροσώπευσης, συμμετοχής στην άσκηση εξουσίας, και κατεξοχήν λογοδοσίας. Ακόμη και στις θεωρίες η ουσία διαστρέφεται: Η άμεση δημοκρατία όντως αποτελεί σημαντικό συμπληρωματικό σύστημα, κατάλληλο για στενότερους κύκλους (αυτοδιοίκηση, πανεπιστήμιο, σύλλογοι, ομάδες), όπου το ενσώματο «εν μέρει άρχεσθαι και άρχειν» είναι εφικτό. Αντί όμως όντως να υποστηρίζεται συμπληρωματικά, προβάλλεται ως ανταγωνιστικό προς την έμμεση – αντιπροσωπευτική σύστημα: Παραγνωρίζεται ότι στις ευρείες εθνικές κλίμακες, η δημοκρατία ή είναι αντιπροσωπευτική ή είναι εικονική.
Γυρίζουμε λοιπόν στον τίτλο. O Richard Dawkins** αναφέρθηκε στα εγωιστικά γονίδια του ανθρώπου, που προσηλώνονται στην επιβίωση και στην αναπαραγωγή του εγώ. Σε μας, ο καθηγητής Σπύρος Βλαχόπουλος*** προβληματίζεται επίσης πειστικά με το «εγωιστικό γονίδιο του δικαίου», που ενδιαφέρεται μόνο για τον άνθρωπο, ενώ παραμελεί την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Μήπως να επιχειρήσουμε εδώ μια υποθετική μεταφορά, υποθέτοντας πως και η δημοκρατία έχει αντίστοιχα εγωιστικά γονίδια, που διασφαλίζουν την αυτοπροστασία και τη συνέχειά της; Κάποιοι φαίνεται να πιστεύουν ότι αρκεί να επικαλούμαστε ένα DNA και την Αθήνα – λίκνο της δημοκρατίας για να έχουμε μια σφραγίδα δημοκράτη!
Όμως αντί της υποθετικής μεταφοράς ταιριάζει αντιδιαστολή. Πρώτον, η δημοκρατία δεν προτάσσει κανένα εγωισμό: Είναι το πολίτευμα της αλληλεγγύης και της αναγνώρισης του άλλου ως ίσου, αντίπαλο με τα «εγώ» των μοναρχών και της ολιγαρχίας. Δεύτερο, ιδεολογικά και ερήμην της βιολογίας, το γονίδιο έχει προβιβαστεί σε σύμβολο της πατριαρχικής καταγωγής, ιστορικού αντιπάλου του δήμου. Μπορεί να έχει και η δημοκρατία το παρελθόν της, να είναι αυτό λαμπρό και περικαλλές, αλλά δεν αρκεί. Γίνεται συνθήκη ανεπαρκής για το παρόν, αν εντωμεταξύ έχουν πάψει να εμφανίζονται τα ουσιαστικά χαρακτηριστικά της. Επομένως, η απάντηση στο ερώτημα του τίτλου είναι αρνητική.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
*Ιφ. Καμτσίδου, Η δημοκρατία και οι άλλοι. Η ψήφος των μεταναστών των αποδήμων και των γυναικών, έκδ. Σάκκουλα Αθήνα Θεσσαλονίκη (2024) σελ. 160.
**Στο βιβλίο του «Το εγωιστικό γονίδιο», μτφρ. – επιμέλεια Π. Δεληβοριά, έκδ. Κάτοπτρο (2017)
***Το «εγωιστικό γονίδιο του δικαίου» και το δίκαιο της τεχνητής νοημοσύνης» εκδ. Ευρασία (2023) σελ. 17κε.
Νίκος Παρασκευόπουλος
