Bruno Latour «Πού θα προσγειωθούμε; Δοκίμιο πολιτικού προσανατολισμού στο Νέο Κλιματικό Καθεστώς»,
μτφ: Άγγελος Μουταφίδης, εκδόσεις Πόλις, 2019
Με το παρόν δοκίμιο, ο Λατούρ επιχειρεί να συνδέσει μεταξύ τους τρία φαινόμενα (έκρηξη ανισοτήτων, κλιματική κρίση, μεταναστευτικό) τα οποία θεωρεί πως έχουν κοινό πυρήνα και συνιστούν την ίδια ακριβώς απειλή. Το νήμα ξετυλίγεται με αφετηρία τις αρχές της δεκαετίας του ’90 και την πλήρη επικράτηση του καπιταλισμού μέσω της απορρύθμισης, η οποία επρόκειτο να δώσει αρνητική φόρτιση στον όρο «παγκοσμιοποίηση». Στον απόηχο αυτών των πολιτικών εξελίξεων έχουμε την ιλιγγιώδη έκρηξη των ανισοτήτων σε παγκόσμιο επίπεδο, ενώ την ίδια εποχή εκκινεί μία συστηματική προσπάθεια άρνησης της κλιματικής αλλαγής.
Τα τρία ανωτέρω φαινόμενα είναι στην ουσία συμπτώματα της ίδιας ιστορικής συνθήκης, καθώς οι «ελίτ» φαίνεται να έχουν συμπεράνει προ πολλού πως ο χώρος δεν επαρκεί πλέον για τη φιλοξενία όλων μας. Όσο δεν αποδίδουμε κεντρική θέση στο ζήτημα της κλιματικής αλλαγής, τόσο οι πολιτικές εξελίξεις της τελευταίας 50ετίας θα παραμένουν ακατανόητες. Έχουμε εισέλθει σε ένα Νέο Κλιματικό Καθεστώς, μεταφορά ανάλογη της ανατροπής του ancient regime που δίνει με αρκετή ακρίβεια το μέγεθος των αλλαγών που πρέπει να λάβουν χώρα στη δημόσια ζωή. Εάν το κλίμα, με την ευρύτερη σημασία του όρου, εισάγεται στην πολιτική, χρειαζόμαστε νέους θεσμούς και ένα νέο δίκαιο. Ειδάλλως δεν θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε την έκρηξη των ανισοτήτων, την έκταση της απορρύθμισης, την κριτική στην παγκοσμιοποίηση και –κυρίως– την απότομη επιστροφή στον προστατευτισμό του εθνικού κράτους, που χαρακτηρίζεται από την άνοδο του συντηρητικού αυταρχισμού και του ακροδεξιού λαϊκισμού.
Ο τρόπος για να αντισταθούμε σε αυτή την έλλειψη κοινού προσανατολισμού, είναι η προσγείωση σε κάποιο χώρο σχεδιάζοντας κάτι σαν χάρτη των θέσεων στο νέο αυτό τοπίο, που επαναπροσδιορίζει όχι μόνο τα συναισθήματα της δημόσιας ζωής (affects) αλλά και τα ίδια τα διακυβεύματά της. Ο συγγραφέας προτείνει τη μετάβαση από μια ανάλυση με όρους συστημάτων παραγωγής σε μια ανάλυση με όρους συστημάτων αναπαραγωγής της ζωής.
Οικουμενική έλλειψη κοινού χώρου
Αναφέρονται τρία βασικά γεγονότα ιστορικής σημασίας: Το Brexit, η εκλογή Τραμπ, η επάνοδος, εξάπλωση και διεύρυνση των μεταναστευτικών ροών. Τα ανωτέρω, δεν αποτελούν παρά διαφορετικές όψεις μίας και μοναδικής μεταμόρφωσης: η ίδια η έννοια του εδάφους αλλάζει σταδιακά χαρακτήρα. Είναι πλέον φανερό πως το έδαφος του «ονείρου της παγκοσμιοποίησης» αρχίζει να υποχωρεί, σχετιζόμενο ευθέως με τη γενικευμένη μεταναστευτική κρίση, τάση που σταδιακά γίνεται ευρύτερα αντιληπτή. Στους μετανάστες εντάσσονται και οι εσωτερικοί μετανάστες, οι οποίοι βιώνουν την εγκατάλειψη από τη χώρα τους.
Στη νέα συνθήκη, όλοι μας -λιγότερο ή περισσότερο- είμαστε μετανάστες σε επικράτειες, είτε νέες για τους εξωτερικούς -εν μέσω τραγικών δοκιμασιών και τραγωδιών- είτε υπάρχουσες αλλά καταστραμμένες, για τους εσωτερικούς μετανάστες. Κοινή συνισταμένη: η εξελισσόμενη διαδικασία οικουμενικής έλλειψης κοινού χώρου και κατοικήσιμης γης.
Τέταρτο σημαντικό ιστορικό γεγονός: η συμφωνία των Παρισίων για το κλίμα (12 Δεκεμβρίου 2015). Η σημασία της υπογραφής υπερβαίνει τις ίδιες τις αποφάσεις και τον τρόπο εφαρμογής ή μη τελικά της συμφωνίας. Τα κράτη, μολονότι επικρότησαν την επιτυχή κατάληξη, εν τούτοις ταυτόχρονα αντιλαμβάνονταν τρομαγμένα πως αν συνέχιζαν να κινούνται βάσει των υπαρχόντων αναπτυξιακών σχεδίων, δεν θα υπήρχε πλέον πλανήτης για να εφαρμόσουν όσα θέλουν. Ωστόσο, χωρίς πλανήτη δεν υπάρχει ασφαλές «σπίτι» για κανέναν. Επομένως, η βασική διαχωριστική γραμμή είναι το αν θα αρνηθούμε το πρόβλημα ή αν θα προσπαθήσουμε να προσεδαφιστούμε. Η προσεδάφιση αυτή πρέπει να είναι σε ένα νέο χώρο, τον Επίγειο όπως τον αποκαλεί ο συγγραφέας, ο οποίος ταυτίζεται οπωσδήποτε με έναν Νέο Κόσμο. Οι άνθρωποι παραμένουν πρωταγωνιστές, με τη Γη να αποτελεί πλέον δρώσα δύναμη (από το Ολόκαινο στο Ανθρωπόκαινο).
Η γενικευμένη μεταναστευτική κρίση (εξωτερική και εσωτερική) αποτελεί κοινό τόπο τόσο για αποικιοκράτες, όσο και για αποικιοκρατούμενους, πανικοβάλλει όμως περισσότερο τους πρώτους όντας λιγότερο εξοικειωμένοι με την εξαναγκαστική μετακίνηση. Ο πανικός πηγάζει από το γεγονός πως μια «εξωτερική» υπέρτερη δύναμη έρχεται να μας στερήσει την επικράτειά μας, ενώ αδυνατούμε να ασκήσουμε τον παραμικρό έλεγχο πάνω της. Αν αυτό είναι η παγκοσμιοποίηση, τότε καταλαβαίνουμε για ποιο λόγο η αντίσταση αποτελούσε πάντα τη μοναδική λύση και εν τέλει για ποιο λόγο οι αποικιοκρατούμενοι είχαν πάντοτε δίκιο να αμύνονται απέναντί της. Μια νέα οικουμενικότητα αναδύεται, της απειλής που ισούται με το αίσθημα ότι το έδαφος είναι έτοιμο να υποχωρήσει.
Δύο συμπληρωματικές κινήσεις
Το πολιτικό ερώτημα είναι με ποιον τρόπο θα μπορέσουμε να καθησυχάσουμε και να παράσχουμε ένα αίσθημα ασφάλειας σε όλους εκείνους που αναγκάζονται να μετακινηθούν, απομακρύνοντάς τους ταυτόχρονα από την παραπλανητική προστασία των εθνικών ταυτοτήτων και των περίκλειστων συνόρων. Σε αυτή τη διαδικασία αναπόφευκτα τίθενται και τα ζητήματα των συμμαχιών στη βάση της πολιτικοποίησης του εδαφικού ανήκειν, πιθανόν και με όσους μέχρι τώρα θεωρούνταν –στο υπάρχον πλαίσιο– σε αντίπαλο στρατόπεδο. Το Επίγειο είναι ταυτόχρονα παγκόσμιο (δεν περιορίζεται από σύνορα, δεν αναφέρεται σε ταυτότητα) και αλληλένδετο με τη Γη. Θα πρέπει να είμαστε ικανοί επομένως να εκτελούμε δύο συμπληρωματικές κινήσεις που η δοκιμασία του εκσυγχρονισμού κατέστησε αντιφατικές τη μία ως προς την άλλη: από τη μία μεριά να συνδεόμαστε με ένα έδαφος (Επίγειο) και από την άλλη να παγκοσμιοποιούμαστε. Πολλώ δε μάλλον τώρα που η πρόσφατη πανδημία φαίνεται να δρα ως καταλύτης στο επίπεδο των επιπτώσεων των ανωτέρω όσο και στην αναγκαιότητα νέας προσέγγισης και επανατοποθέτησης όλων μας, πέραν του υφιστάμενου πλαισίου, με λογική υπέρβασης.
O Δημήτρης Τσέκερης είναι Ενεργειακός Μηχανολόγος Μηχανικός
Πηγή: Η Εποχή
