Corine Pelluchon «O Διαφωτισμός στην εποχή του έμβιου», μετάφραση: Γιάννης Κτενάς, εκδόσεις Πόλις, 2024
Άραγε, σε εκείνη την παράλογη σφαγή του ταύρου στο νησί της Λέσβου σε ποιες πτυχώσεις του ιδεολογικού και του κοινωνικού κρύβονταν οι διαφωτιστικές ιδέες; Στη συνεχιζόμενη σφαγή των αμάχων στη Γάζα, τι από τα δύο άραγε προκρίνει το αξιακό διαφωτιστικό σύστημα, το απεριόριστο δικαίωμα του κράτους στην αυτοάμυνα ή τη δικαιοσύνη που υπερέχει ως αξία σε σχέση με το κρατικό συμφέρον; Ή, ακόμα, ποιοι άραγε είναι οι πιστότεροι φορείς του διαφωτιστικού κριτικού προγράμματος; Οι μειονότητες που προχωρούν σε πράξεις «ακύρωσης» και «επαγρύπνησης» απέναντι στους κακοποιούς θεσμούς και τις κακόβουλες συμπεριφορές που τους καταδυναστεύουν ή τα μέλη των δυτικών κοινωνιών που υπερασπίζονται την «απειλούμενη» λογοτεχνία/τέχνη/πολιτισμό από την κουλτούρα της «ακύρωσης»;
Και τα τρία αυτά γεγονότα (της τρέχουσας επικαιρότητας) σχίζονται από βαθιά ρήγματα: ρήγματα μεταξύ βιώματος και ιδανικού, μεταξύ δικαίου και κυριαρχίας, μεταξύ ανθρώπου και ζώου. Δεν είναι τα μόνα, ωστόσο και τα τρία τους είναι δομικά σχίσματα του σύγχρονου πολιτισμού.
Η Πελισόν, στο βιβλίο της «Ο Διαφωτισμός την εποχή του έμβιου» (ωραία μεταφρασμένο από τον Γιάννη Κτενά), αναγνωρίζει αυτά και παρόμοια σχίσματα ως πραγματικές εκδηλώσεις του «Λόγου που τρελάθηκε» (σ. 12, 42), του παραδοσιακού Διαφωτισμού που ήταν δυϊστικός, που «διαχώριζε τους ανθρώπους από τα ζώα, τη φύση από τον πολιτισμό, τον λόγο από τα συναισθήματα» (σ. 99), «την ύπαρξη από τη ζωή» (σ. 78). Δεδομένης μιας τέτοιας ερμηνείας για την εξέλιξη αλλά και την ίδια τη δομή του Διαφωτιστικού Λόγου, δεν είναι παράξενο που η Πελισόν έχει επιλέξει ως παραθέματα (στην Εισαγωγή και το Πρώτο κεφάλαιο) αφορισμούς για τον Διαφωτισμό τού Φουκώ και των Αντόρνο και Χορκχάιμερ. Αυτό φυσικά δεν θα παραξενέψει όποιον και όποια έχει ήδη πειστεί για τη βασιμότητα των κριτικών ερμηνειών περί Λόγου που αυτοί εισηγήθηκαν· ωστόσο, θα φανεί περίεργο σε όσους παραμένουν δύσπιστοι ή επιφυλακτικοί απέναντί τους. Ο «Λόγος που τρελάθηκε» είναι μια (συναρπαστική φιλοσοφικά) υπόθεση που επιχειρεί να εξηγήσει με συγκεκριμένο τρόπο την αποτυχία της πολιτικής νεοτερικότητας να προφυλάξει τις κοινωνίες μας από τον πολιτικό εκβαρβαρισμό και την ηθική αποκτήνωση. Ωστόσο, όσο «συναρπαστική» και εάν είναι, παραμένει μια υπόθεση. Όπως είναι λογικό, υπάρχουν και άλλες.
Σε δύο βιβλία που κυκλοφόρησαν επίσης πρόσφατα διαβάζουμε σχετικά: «Η συγκλονιστική πρωτοτυπία του ολοκληρωτισμού [έγκειται στο ότι] οι ιδεολογίες και οι μέθοδοι διακυβέρνησής του υπήρξαν εντελώς καινοφανείς και οι αιτίες που τον γέννησαν δεν μπορούν να γίνουν κατανοητές με τις υφιστάμενες ιστορικές κατηγορίες». Και: το ιδεολογικό και φιλοσοφικό περιβάλλον μέσα στο οποίο ξεπετάχτηκε ο ναζισμός βρισκόταν σε «πολεμική αντιπαράθεση με την πνευματική κληρονομιά του Διαφωτισμού αλλά και τον φιλοσοφικό υλισμό που ήταν πλέον συνώνυμος με την επιστήμη».[1] (Με άλλα λόγια, πιθανόν να πρέπει να πάρουμε κατά γράμμα τη δήλωση του Αδόλφου Χίτλερ ότι «μια νέα εποχή ανατέλλει, μιας και βρισκόμαστε στο τέλος της εποχής του Λόγου».[2]) Βεβαίως, τόσο η μία όσο και η άλλη ερμηνεία, καθώς και οποιαδήποτε άλλη, πρέπει να θεωρούνται καταρχάς εξίσου ικανές να προσφέρουν μια ερμηνεία, με την προϋπόθεση ότι προσπαθούν να τεκμηριώσουν επαρκώς και έντιμα τις βασικές της προκείμενες. Λέγοντας «επαρκώς» εννοούμε εμμενώς, δηλαδή με μοναδική αναφορά στις πράξεις και τον λόγο των ίδιων των ανθρώπων (ακόμα και εάν οι συνέπειές τους, όπως και οι αιτίες τους, δεν γίνονται πάντοτε αντιληπτές από τους ίδιους τους δρώντες). Λέγοντας «έντιμα» εννοούμε δίχως την επίκληση της οποιασδήποτε αυθεντίας πέρα από την ίδια την «ισχύ» της εύλογης απόδειξης.
Επαρκώς και έντιμα
Η ίδια η Πελισόν τηρεί και τις δύο αυτές προϋποθέσεις: πασχίζει πράγματι να αποδείξει τη βασιμότητα των θέσεών της (μολονότι πολλές φορές τις διατυπώνει με τη μορφή εκτενών αφορισμών), παραμένοντας μεθοδολογικά στο πεδίο της πρακτικής ανθρώπινης σκέψης. Ωστόσο, ορισμένες από τις προκείμενές της πιθανόν να μη στέκουν τόσο γερά όπως η ίδια υποστηρίζει (π.χ., ο διαφωτιστικός οντολογικός χωρισμός ανθρώπου-ζώου· μπορούμε εξίσου βάσιμα να υποθέσουμε ότι οι ριζοσπαστικές-υλιστικές διαφωτιστικές θεωρήσεις της οντολογικής συνέχειας ανθρώπων και ζώων δεν μεταστράφηκαν στο αντίθετό της, αλλά παραχώθηκαν –κοινή συναινέσει– στα φιλοσοφικά σεντούκια για αιώνες ως ρηχός και αφιλοσόφητος «υλιστικός αναγωγισμός»). Παρ’ όλα αυτά, η θέση της Πελισόν είναι τόσο σαφής όσο και εγγενώς διαφωτιστική: Η «ανθρωπολογική επανάσταση» στην οποία καλεί στρέφεται ενάντια στα «ανθρωποκεντρικά και δυιστικά θεμέλια της δυτικής παράδοσης ή τουλάχιστον των πιο διαδομένων ρευμάτων σκέψης της» (σ. 312). Με άλλα λόγια, η Πελισόν προτείνει να «ριζοσπαστικοποιήσουμε το φιλοσοφικό ήθος του Διαφωτισμού». Τι πιο διαφωτιστικό, άλλωστε, από την «επίθεση στα θεμέλια» (όποια και αν είναι αυτά, ό,τι και εάν ορθώνεται επ’ αυτών) ή τη «ριζοσπαστικοποίηση του ήθους» (σε όποιο φιλοσοφικό ή ηθικό σύστημα και εάν φιλοξενείται, όποια στάση και συμπεριφορά και αν επιβάλλει);
Τι είναι Διαφωτισμός;
Ορισμένα από τα διανοητικά εργαλεία που επιστρατεύει η Πελισόν φαίνονται όντως ενδεδειγμένα για την αποστολή αυτή –η καταφυγή στον Δαρβίνο (με έναν ιδιόμορφο ωστόσο τρόπο) είναι ένα από αυτά. Ορισμένα άλλα, πιθανόν και να μην είναι –η καταφυγή στη φαινομενολογία είναι ένα από αυτά (οι εξηγήσεις που δίνει η Πελισόν για τη θετική συνεισφορά της φαινομενολογίας ως προς την αλλαγή της συνείδησής μας σε σχέση με τον υπόλοιπο έμβιο κόσμο σηκώνουν πολλή συζήτηση, ιδίως όταν αυτή συνυπολογίζεται μαζί με αυτές της ηθολογίας, της παλαιοανθρωπολογίας και τη θεωρία της εξέλιξης [σ. 100]). Όπως και νά ’χει, η επιλογή των διανοητικών εργαλείων είναι μια μάλλον πολυπαραγοντική διαδικασία, όχι πάντοτε καθαρά έλλογη. Η Πελισόν, ωστόσο, μας υποδεικνύει αυτό που είναι πράγματι σημαντικό (και Διαφωτιστικό): «Εκτός από διανοητική δομή, ο Διαφωτισμός αναπαριστά έναν τρόπο ύπαρξης που υπαγορεύεται από μια ηθική αρχή: πρέπει να πολεμάμε το κακό και να υπερασπιζόμαστε την ελευθερία και, σήμερα περισσότερο από ποτέ, να προστατεύουμε τη φύση και τα έμβια όντα»! (σ. 225). Να, αυτή είναι η απάντηση, όχι μόνο στο τι είναι Διαφωτισμός αλλά και στο πού αυτός βρισκόταν στη Λέσβo, στο πού βρίσκεται στη Γάζα.
Σημειώσεις
1. H. Arendt, «O Καρλ Μαρξ και η παράδοση της δυτικής πολιτικής σκέψης», μτφρ. Ν. Κατσιαούνης, Έρμα, Αθήνα 2024, σ. 13, Στ. Τροχανάς, Ο Κύκλος. Επιστήμη και δημοκρατία σε ανήσυχους καιρούς, ΠΕΚ, Ηράκλειο 2024, σ. 106.
2. G. Holton, «What Place for Science in Our Culture at the “End of the Modern Era”?», στο Frontiers of Knowledge, BBVA, διαθέσιμο διαδικτυακά, σ. 46.
Κώστας Γαλανόπουλος
