Ο Μίκης Θεοδωράκης διέτρεξε την ελληνική ιστορία από τον περασμένο αιώνα μέχρι σήμερα αφήνοντας ένα ανεξίτηλο στίγμα με τον μουσικό του λόγο και την πολιτική του παρέμβαση.
Το έργο του με διεθνή απήχηση ξεπέρασε τα ελληνικά σύνορα, ταξίδεψε μακριά απαντώντας σε οράματα και αιτήματα πολλών λαών και πολιτισμών σε Ανατολή και Δύση. Το έργο και η ζωή του έχουν το τεράστιο ανάστημα μιας δωρικής κολώνας που μόνον σαν πέσει μπορούμε να προσμετρήσουμε το μέγεθος και την ομορφιά της.
Αδιαχώριστες στην ύπαρξή του η μουσική και η πολιτική· εμπνέεται, αναπνέει και μάχεται κάτω από τις δύο αυτές εκρηκτικές συνιστώσες, αμφίδρομα επηρεασμένες η μία από την άλλη. Η μουσική ενυπάρχει στην κάθε πολιτική του δράση και στον πολιτικό λόγο του και η πολιτική εμπνέει κάθε μουσική του παραγωγή. Οι μεγάλες στιγμές της μουσικής του συμπίπτουν με καίριες κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές, όπου διακεκριμένη είναι η συμμετοχή του.
Κορύφωση αυτής της συσχέτισης αποτελεί η περίοδος 1960-1967, τα χρόνια που ο Μίκης Θεοδωράκης κατάφερε να «μπολιάσει» την πολιτική με την πολιτιστική διάσταση. Μέχρι τότε οι αγώνες για την προώθηση των λαϊκών προβλημάτων όπως γινόταν από τις αριστερές δυνάμεις περιοριζόταν στις αυστηρά οικονομικές διεκδικήσεις. Οι μεγάλες πολιτικές αλλαγές που σημειώθηκαν από τις αρχές της δεκαετίας του ’60 και τα πολιτιστικά κινήματα που ξέσπασαν στον κόσμο άνοιξαν έναν μεγάλο ορίζοντα πολιτικών ιδεών, που έφεραν επαναστατικές αλλαγές στην τέχνη, την επιστήμη και τον πολιτισμό.
Ο Θεοδωράκης ήταν ο αγγελιοφόρος αυτής της άνοιξης, πρώτα στον ελληνικό χώρο και στη συνέχεια στον διεθνή. Το πολύβουο και πολύχρωμο κίνημα των Λαμπράκηδων φέρει πρωταρχικά τη δική του σφραγίδα. Συμπίπτει με τις βαθιές ρωγμές ελευθερίας στην τρομοκρατία που υπήρχε στα χωριά και με την επέκταση του κύκλου των μουσικών συναυλιών του Θεοδωράκη στην ελληνική ύπαιθρο. Η συμβολή αυτής της μουσικής του παρέμβασης στην ανάπτυξη του φιλειρηνικού κινήματος και της δημοκρατικής αντίστασης στη χώρα μας είναι τεράστια. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε τον προσωπικό του αγώνα και τη θαρραλέα στάση του απέναντι στους πολέμιους αντιφρονούντες. Το αστυνομικό κράτος της εποχής δεν σταμάτησε με κάθε τρόπο και κάθε μέσο να στοχεύει στη ματαίωση, ακόμη και βίαια, αυτής της μεγαλειώδους πολιτιστικής εξόρμησης των Λαμπράκηδων και του Θεοδωράκη στην ύπαιθρο. Σε αυτό το κλίμα, το 1965 σχεδιάστηκε από τις παρακρατικές δυνάμεις και δολοφονία του. Ο ίδιος επέζησε χάρη στις πολλές προφυλάξεις του, αλλά κι από τον ανθρώπινο τοίχο των Λαμπράκηδων που ορθωνόταν προστατευτικά γύρω του συνεχώς. Τελικά επικράτησαν στο κατεστημένο πολιτικό σύστημα πιο νηφάλιες σκέψεις που απέτρεψαν το συμβάν, καθώς οι συνέπειες του φαινομένου ενός νέου Λαμπράκη κρίθηκαν εξαιρετικά επικίνδυνες.
Ο Θεοδωράκης γίνεται έτσι ο μεγάλος λαϊκός βάρδος. Διατρέχει όλη τη χώρα τραγουδώντας τα βάσανα και τη σκληρή πορεία του λαού, την ιστορία του τόπου, μ’ έναν λυτρωτικό μουσικό λόγο αναβαπτισμένο στη συνάντησή του με τους πόνους, τις προσδοκίες και τους πόθους του λαού. Ελπίζουμε ότι στα χρόνια που θα ακολουθήσουν η εμβάθυνση αυτής της «συνάντησης» και ταύτισης σίγουρα θα αποτελέσει ένα προνομιούχο πεδίο έρευνας σχετικά με την αλληλοτροφοδοσία πολιτισμού και πολιτικής.
Αυτό που διέκρινε τον Μίκη Θεοδωράκη είναι η ιδιαίτερη ψυχοσύνθεσή του. Ο ευαίσθητος και συναισθηματικός Θεοδωράκης, με τον ατσάλινο ψυχισμό, που αρμονικά και σφαιρικά συνυπάρχει με τις αντιφάσεις του σε κάθε προσπάθεια για την παραγωγή μουσικού και πολιτικού έργου. Κι ακόμη το πείσμα, ο μαχητικός χαρακτήρας του και η μεγάλη του πίστη στο σοσιαλιστικό όνειρο. Όλα αυτά τον είχαν προικίσει με ανεξάντλητες δυνάμεις και τον είχαν βοηθήσει να ξεπερνά τα βάσανα και τις στυγνές διώξεις εναντίον του. Όσοι τον γνωρίσαμε από κοντά, και δουλέψαμε μαζί του στις εξορμήσεις, στις συσκέψεις, τις αποφάσεις και τους οραματισμούς των Λαμπράκηδων, μπορούμε να αξιολογήσουμε εμπράκτως τη σημασία αυτών των αρετών του.
Σε όλη τη δράση του κυρίαρχο στοιχείο της ζωής του ήταν η μουσική, ζούσε και παλλόταν γι’ αυτή. Το πολιτικό στοιχείο όμως, που εκφραζόταν με τη μουσική του, τις πολιτιστικές παρεμβάσεις, τους πολιτικούς λόγους και τις διακηρύξεις, αποτελούσε μια δεύτερη σημαντική σταθερά μέσα του. Πολλές φορές ο πολιτικός Θεοδωράκης φαινόταν να μην μπορεί να συμβιβαστεί ή να χωρέσει στα στενά όρια των κομματικών σχηματισμών. Πολιτικά σχέδια, στοχασμοί και όνειρά του για το μέλλον δεν ήταν πάντα απόλυτα συμβατά με τις επεξεργασμένες πολιτικές θέσεις της Αριστεράς. Υπήρξαν στιγμές που ένιωθε πικραμένος και μόνος, καθώς τα πολιτικά «παιδιά» του δεν τον ακολουθούσαν πάντα. Είχε την αίσθηση, όπως έλεγε, ότι ήταν «μεγάλος ψαράς με τρύπια δίχτυα».
Η προστατευτική του ασπίδα
Η διεθνής ακτινοβολία που του έδωσε η εξαίσια μουσική του, η γνωριμία και η σχέση του με πολλούς επιφανείς πολιτικούς ηγέτες του κόσμου και τους κορυφαίους στην τέχνη και τον πολιτισμό μεγάλωσε την απόσταση από τα καθιερωμένα πολιτικά αναστήματα. Υπερβατικός και υψιπετής ο ίδιος δεν κατάφερε να αποφύγει τις υπερβολές, να μην περιπέσει σε αντιφάσεις στον χώρο της πολιτικής. Αναμφισβήτητα ήταν μια ηγετική μορφή της Αριστεράς με ανανεωτικές απόψεις και δογματικές αποχρώσεις ταυτόχρονα, που έχουν τις ρίζες τους στη συμμετοχή του στην ΕΑΜική Εθνική Αντίσταση και την εξέγερση του Δεκέμβρη του 1944. Το τεράστιο μουσικό έργο του, με τόση παγκόσμια καταξίωση και αναρίθμητες τιμητικές διακρίσεις, ήταν η προστατευτική του ασπίδα στις τυχόν πολιτικές αστοχίες του.
Τον ευχαριστούμε για ό,τι προσπάθησε, για τους αγώνες που έγιναν με τη μουσική του, για όση αλήθεια και ελπίδα, αγάπη και ομορφιά μεταλαμπάδευσε. Το πολιτικό του παράδειγμα και η μουσική του θα είναι πλούσια κληρονομιά για όλη την ανθρωπότητα.
Θανάσης Καλαφάτης
