Τα ναυάγια εμπορικών πλοίων δεν προκαλούν πλέον μονάχα πετρελαιοκηλίδες που ρυπαίνουν τις ακτές. Καθώς η χωρητικότητα των σκαφών μεγαλώνει αδιάκοπα, τα ατυχήματα μετατρέπονται σε πηγές πολλαπλής ρύπανσης, ανάμεσά τους και εκείνη που οφείλεται στα πλαστικά. Ωστόσο, η υπογραφή μιας διεθνούς συνθήκης γι’ αυτό το ζήτημα καθυστερεί, κυρίως λόγω των ελιγμών των χωρών που παράγουν πετρέλαιο και φυσικό αέριο.
Στις 20 Μαΐου 2021, πυρκαγιά εκδηλώθηκε στο σιγκαπουριανό πλοίο μεταφοράς κοντέινερ X-Press Pearl, που έπλεε σε απόσταση 18 χιλιομέτρων από το Κολόμπο, την πρωτεύουσα της Σρι Λάνκα. Το μήκους 186 μέτρων πλοίο, κατασκευασμένο στα κινεζικά ναυπηγεία του Ζουσάν, ανήκε στη σιγκαπουριανή εταιρεία X-Express Feeder, έναν από τους είκοσι μεγαλύτερους ομίλους εκμετάλλευσης φορτηγών πλοίων παγκοσμίως. Είχε καθελκυστεί πριν από μόλις τέσσερις μήνες. To πλοίο καιγόταν επί δώδεκα ημέρες, μέχρι να κατορθώσουν να σβήσουν τη φωτιά οι Ινδοί και οι Σριλανκέζοι πυροσβέστες. Στη συνέχεια, επιχειρήθηκε η ρυμούλκηση του πλοίου μέχρι το λιμάνι προκειμένου να ανακτηθεί ό,τι είχε απομείνει από το φορτίο, αλλά στις 17 Ιουνίου 2021 βυθίστηκε, έχοντας στις δεξαμενές του 348 τόνους πετρελαίου μαζούτ και 50 τόνους ντίζελ. Πλέον, μια τοξική βόμβα κείτεται στον βυθό, απέναντι από την πολυπληθέστερη πόλη της Σρι Λάνκα.
Ως συνέπεια του ναυαγίου προμηνύονται πετρελαιοκηλίδες νέου είδους, αποτελούμενες από τοξικά χημικά προϊόντα και από κόκκους πλαστικού που χύνονται στη θάλασσα. Ο συνδυασμός τους προκαλεί χημικές αντιδράσεις με ολέθριες μακροπρόθεσμες συνέπειες σε ολόκληρο το οικοσύστημα. Αιτίες του φαινομένου: η σταθερή αύξηση των θαλάσσιων μεταφορών εμπορευμάτων και το διαρκώς αυξανόμενο μέγεθος των πλοίων.
Το X-Press Pearl μετέφερε 187 τόνους μόλυβδου, χαλκού και αλουμινίου (1), καθώς και 1.486 κοντέινερ, 81 από τα οποία περιείχαν επικίνδυνα προϊόντα (1.040 τόνους καυστικής σόδας και 25 τόνους νιτρικού οξέος). Μετέφερε επίσης 210 τόνους μεθανόλης, ουρία (για την παραγωγή λιπασμάτων), 9.700 τόνους εποξειδικής ρητίνης και ένα κοντέινερ με μπαταρίες λιθίου (2). Τέλος, 28 κοντέινερ περιείχαν 1.680 κυβικά μέτρα κόκκων πλαστικού για βιομηχανική χρήση, δηλαδή 84 δισεκατομμύρια μικροσφαιρίδια διαμέτρου 5 χιλιοστών, τα οποία μερικές φορές αποκαλούνται «τα δάκρυα της γοργόνας» (3).
Μια γιγαντιαία πλημμύρα από τέτοιους πλαστικούς κόκκους –η σημαντικότερη που παρατηρήθηκε ποτέ παγκοσμίως– έπληξε τις ακτές της Σρι Λάνκα. Καθώς τα πλαστικά δεν είναι βιοδιασπώμενα, οι συνέπειες του συμβάντος θα επεκταθούν σε έναν εξαιρετικά μακροπρόθεσμο ορίζοντα. «Υπάρχει μία οξεία φάση και μία χρόνια φάση: οι ορατές βλάβες και οι αόρατες», εξηγεί η Μέτθικα Βιθάναζε, ειδικός για ζητήματα περιβάλλοντος στο πανεπιστήμιο Σρι-Ζαγεβαρντενεπούρα του Κολόμπο. Τα μοντέλα προσομοιώσεων δείχνουν ότι η ρύπανση θα φτάσει όχι μόνο σε όλες τις ακτές της Σρι Λάνκα, αλλά και στην Ινδονησία, στη Μαλαισία, ακόμα και στη Σομαλία. Τα κοντέινερ που ήταν φορτωμένα στο X-Press Pearl προορίζονταν για τη βιομηχανία πλαστικών συσκευασιών της Σρι Λάνκα: οι κόκκοι πολυαιθυλενίου χαμηλής πυκνότητας (LDPE) λειώνονται και χρησιμοποιούνται για την παραγωγή ενός πλήθους προϊόντων, από μπουκάλια έως πολύ λεπτά πλαστικά σακουλάκια: φτηνά προϊόντα, δύσκολο να περισυλλεγούν και να ανακυκλωθούν, τα οποία διατίθενται κυρίως στις αγορές των χωρών του Νότου (4).
Μακριά από τις πλούσιες χώρες
Κατά τη διάρκεια της πυρκαγιάς, οι κάτοικοι του Κολόμπο ανέπνεαν επί δέκα ημέρες εκατομμύρια κυβικά μέτρα αέρα ιδιαίτερα μολυσμένου από υδρογονάνθρακες, οξείδια του αζώτου, αιωρούμενα σωματίδια, διοξίνες και βαρέα μέταλλα (5). Καθώς η καταστροφή συνέπεσε με την έναρξη των μουσώνων, οι επιχειρήσεις ανέλκυσης και ανάκτησης των προϊόντων δεν ξεκίνησαν παρά τον Νοέμβριο του 2021, ενώ το 2022 διακόπηκαν κατά τη διάρκεια της περιόδου των βροχών. Τον Φεβρουάριο του 2023, η πρύμνη του ναυαγισμένου πλοίου ανελκύστηκε και φορτώθηκε σε ένα σκάφος βαρέων μεταφορών της εταιρείας Shanghai Salvage Company, επιχειρηματικού φορέα του κινεζικού υπουργείου Μεταφορών.
Στην αφετηρία αυτής της τραγωδίας βρίσκεται μια απλή διαρροή, η οποία παρατηρήθηκε σε ένα κοντέινερ με νιτρικό οξύ, ένα ισχυρό οξειδωτικό που αντιδρά εκρηγνυόμενο όταν έλθει σε επαφή με μέταλλα, ενώ μπορεί να προκαλέσει την αυτανάφλεξη καυσίμων, χαρτιού και ξύλου. Χρησιμοποιείται στην παραγωγή λιπασμάτων και εκρηκτικών. Ενώ το πλήρωμα του πλοίου είχε εντοπίσει τη διαρροή ήδη από τις 11 Μαΐου, κανένα λιμάνι δεν δέχθηκε να βοηθήσει το X-Press Pearl. Επικαλούμενα «έλλειψη εξειδικευμένου εξοπλισμού», το καταριανό λιμάνι Χαμάντ και, στη συνέχεια, το ινδικό λιμάνι Χαζίρα (στο ομόσπονδο κρατίδιο του Γκουζαράτ), αρνήθηκαν την εκφόρτωση του προβληματικού κοντέινερ.
Πώς να συνταχθεί ο κατάλογος των ζημιών που υπέστησαν το περιβάλλον, οι ψαράδες, η βιοποικιλότητα και ο τουρισμός, καθώς και εκείνων που θα προκληθούν μακροπρόθεσμα από το κοκτέιλ των χημικών ουσιών που απελευθερώθηκε στη φύση; Σε μια χώρα που εκείνη την εποχή βρισκόταν σε καθεστώς περιοριστικών μέτρων λόγω πανδημίας, χτυπημένη από πληθωρισμό-ρεκόρ ύψους 69,8% και κλονισμένη από μια πολιτική κρίση η οποία ανάγκασε τον πρόεδρο Γκοταμπάγια Ραζαπάκσα να παραιτηθεί τον Ιούλιο του 2022 για να αποφύγει την κλιμάκωση τω διαδηλώσεων, ο υπολογισμός του ύψους των ζημιών ενόψει μιας δικαστικής προσφυγής έλαβε απειροελάχιστη υποστήριξη από το κράτος. Μια θαρραλέα κοινωνία των πολιτών, ορισμένοι επιστήμονες και ο στρατός προσπάθησαν να καθαρίσουν τις παραλίες με λιγοστά μέσα στη διάθεσή τους. Σε ορισμένα σημεία, το στρώμα των πλαστικών μικροσφαιριδίων έφτανε τα δύο μέτρα, κάποιοι μίλησαν για «αμμόλοφους από πλαστικό». Στις 25 Μαΐου του 2021, αντήχησαν εκρήξεις στο X-Press Pearl και κοντέινερ άρχισαν να πέφτουν στη θάλασσα. Σύντομα, μια πλημμυρίδα κόκκων πλαστικού σάρωσε τις ακρογιαλιές, όπως την ειδυλλιακή παραλία της Σαρακκούβα. «Δεν μπορούσαμε πλέον να δούμε την άμμο. Ήταν πραγματικά τρομακτικό!», εξηγεί ο Μούντιθα Κατουβαβάλα, ιδρυτής της περιβαλλοντικής οργάνωσης Pearl Protectors (6). Ο καθαρισμός των παραλιών μετατράπηκε σε μαρτύριο του Σισύφου: μόλις τις καθάριζαν τη μία ημέρα, την επόμενη ξανακαλύπτονταν από κόκκους πλαστικού που μεταφέρονταν από την παλίρροια και τα κύματα.
Καθώς αυτό το είδος καταστροφής συμβαίνει μακριά από τις πλούσιες χώρες και προκαλεί λιγοστά άμεσα θύματα, αφήνει αδιάφορα τα δυτικά μέσα ενημέρωσης, που με την απάθειά τους τροφοδοτούν «μια συλλογική τύφλωση απέναντι στη γενικευμένη οικολογική μη-βιωσιμότητα» (7). Η τεράστιας έκτασης καταστροφή που προκάλεσε το X-Press Pearl κάθε άλλο παρά μεμονωμένο φαινόμενο αποτελεί. Έναν μήνα αργότερα, στις 25 Ιουνίου του 2021, σε απόσταση 480 ναυτικών μιλίων από τις ακτές της Σρι Λάνκα, ξέσπασε πυρκαγιά στο μηχανοστάσιο του υπό λιβεριανή σημαία MSC Messina, το οποίο κατευθυνόταν προς Σιγκαπούρη με φορτίο 38 κοντέινερ, έχοντας προηγουμένως ξεφορτώσει 2.000 κοντέινερ στο Κολόμπο. Το πλήρωμα κατόρθωσε να σβήσει τη φωτιά, με τίμημα τη ζωή ενός ναυτικού. Τον Σεπτέμβριο του 2020, παρόμοιο ατύχημα συνέβη στο δεξαμενόπλοιο New Diamond, σε απόσταση 38 μιλίων από τις ακτές της Σρι Λάνκα. Η φωτιά τέθηκε υπό έλεγχο, αλλά ένας Φιλιππινέζος ναύτης υπέκυψε στα τραύματά του και 270.000 τόνοι αργού πετρελαίου από το Κουβέιτ, που προορίζονταν για ένα ινδικό διυλιστήριο, χύθηκαν στη θάλασσα.
Δεδομένου του φαραωνικού –και διαρκώς αυξανόμενου– μεγέθους των εμπορικών πλοίων, το παραμικρό επεισόδιο μπορεί άμεσα να μετατραπεί σε καταστροφή. Κατά μέσο όρο, κάθε μήνα ανακοινώνονται δύο πυρκαγιές σε εμπορικά πλοία. Με λογικό επακόλουθο να πολλαπλασιάζονται οι περιπτώσεις ρύπανσης από τοξικά μικροπλαστικά, μετά το πρώτο κρούσμα διαρροής 150 τόνων κόκκων πλαστικού στο Χονγκ Κονγκ το 2012. Μονάχα κατά τη διάρκεια του 2020, μετράμε πολλά περιστατικά αυτού του είδους: 743 τόνοι μικροσφαιριδίων κατέληξαν στον Μισισιπή και 13 τόνοι στη Βόρεια Θάλασσα μετά από μια θύελλα (8). Στην τελευταία περίπτωση, τέσσερις μήνες μετά την απώλεια του κοντέινερ, 700 τοποθεσίες επλήγησαν από τη ρύπανση και μονάχα ένας τόνος μικροσφαιριδίων μπόρεσε να ανακτηθεί (9). Τα γεγονότα αυτά θυμίζουν –σε μικρότερη κλίμακα βέβαια– την κατάσταση που παρατηρείται στη Γαλλία από τις αρχές του 2023 στην Κοτ ντε Ζαντ, από το Πορνίκ ώς τη Σαμπλ ντ’ Ολόν. Ωστόσο, η έκταση των διαρροών στην ανοιχτή θάλασσα εξακολουθεί να αποτελεί αμφιλεγόμενο ζήτημα, καθώς το διεθνές νομοθετικό πλαίσιο δεν θεωρεί το πλαστικό ως επικίνδυνη ουσία και συνεπώς δεν υποχρεώνει τους εφοπλιστές να δηλώνουν τα φορτωμένα με πλαστικό κοντέινερ που χάνονται στη θάλασσα. Μεταξύ Οκτωβρίου 2020 και Ιανουαρίου 2021, μονάχα στον Ειρηνικό Ωκεανό, χάθηκαν 3.000 «κουτιά». Το World Shipping Council εκτιμάει τον μέσο όρο των ετήσιων απωλειών κοντέινερ στη θάλασσα στις 1.566 (10).
Τρία χρόνια αργότερα, η καταστροφή του X-Press Pearl εξακολουθεί να αποτελεί το σημαντικότερο περιστατικό που έχει καταγραφεί στα ναυτιλιακά χρονικά. Οι συνέπειές της πολλαπλασιάστηκαν από την επικινδυνότητα των χημικών προϊόντων, καθώς και από την ποσότητα των καμμένων κόκκων πλαστικού (πυροπλαστικά) κατά τη διάρκεια της πυρκαγιάς, οι οποίοι απελευθέρωσαν καρκινογόνες ουσίες όπως βενζόλιο και πολυαρωματικούς υδρογονάνθρακες. Ένας μεγάλος αριθμός Σριλανκέζων που ζούσαν από την αλιεία και τις παράκτιες δραστηριότητες βρέθηκαν άνεργοι. Ορισμένοι άλλοι είδαν τα δίχτυα και τον αλιευτικό εξοπλισμό τους να υφίστανται φθορές από τις χημικές ουσίες που έπεσαν από το πλοίο.
Η χημική ρύπανση προκάλεσε βλάβες στους κοραλλιογενείς υφάλους. Δεν πέρασε ένας μήνας από το ναυάγιο πριν να γίνει αισθητή η εκατόμβη των θαλάσσιων ζώων, καθώς τα κουφάρια τους ξεβράζονταν στις ακτές: δεκάδες δελφίνια, έξι φάλαινες, εκατοντάδες λεοντόψαρα και περισσότερες από 250 χελώνες, με τα καβούκια τους να μοιάζουν καμμένα ή αποχρωματισμένα. Οι θαλάσσιες χελώνες ολόκληρου του κόσμου περνούν, κάποια στιγμή της ζωής τους, από τις ακτές της Σρι Λάνκα. Σύμφωνα με την καθηγήτρια Βιθάναζε, ο πραγματικός αριθμός των νεκρών χελωνών είναι πενταπλάσιος από εκείνο των κουφαριών που καταλήγουν στις παραλίες. Επιπλέον, τα κύματα έβγαλαν στις παραλίες χιλιάδες ψάρια, με το στομάχι και τα βράγχιά τους γεμάτα κόκκους πλαστικού. Στον ψαρότοπο της κοραλλιογενούς λιμνοθάλασσας του Νεγκόμπο, η θάλασσα πήρε ένα «έντονα γυαλιστερό πράσινο χρώμα»: η ουρία επιτάχυνε την αύξηση των φυκιών, εξαφανίζοντας το «αχανές γαλάζιο» του ωκεανού που ύμνησε ο ποιητής Λωτρεαμόν! Η ανεξέλεγκτη εξάπλωση των φυκιών μόλυνε και σκότωσε τα ψάρια, καταδικάζοντας τους ψαράδες σε απραξία. Οι συμπυκνωμένες λάσπες που μάζευαν οι εθελοντές από τις παραλίες ανέβαζαν θερμοκρασία μέσα στα δοχεία συλλογής, σημάδι ότι εντός τους συντελούνταν ποικίλες χημικές αντιδράσεις. Συνεπώς, η ρύπανση που προκλήθηκε από την καταστροφή ξεπερνάει κατά πολύ τα ορατά απόβλητα που περισυλλέχθηκαν στις παραλίες.
Πώς μπορούμε να εμποδίσουμε τον αφανισμό των παράκτιων περιοχών και οικοσυστημάτων από τέτοιου είδους καταστροφές; Η αύξηση της θαλάσσιας διακίνησης εμπορευμάτων και τα πολύπλοκα συνονθυλεύματα χημικών προϊόντων με τα οποία είναι φορτωμένοι οι γίγαντες των θαλασσών μάς καλούν να αναλάβουμε επειγόντως δράση προκειμένου να αποφύγουμε την επανάληψη φαινομένων τύπου X-Press Pearl: εκτιμάται ότι περισσότερα από τα μισά εμπορεύματα που διακινούνται διά θαλάσσης μπορούν ενδεχομένως να είναι επιζήμια για το περιβάλλον (11).
Απόλυτη απειλή
Ένα πρώτο βήμα θα μπορούσε να συνίσταται στη θέσπιση ενός αυστηρότερου νομοθετικού πλαισίου για τα τοξικά και επικίνδυνα χημικά προϊόντα που, όλο και συχνότερα, βρίσκονται φορτωμένα εν πλω δίπλα σε υδρογονάνθρακες, μέταλλα και ξυλεία. Το χημικό κοκτέιλ που δημιουργείται σε περίπτωση ατυχήματος δεν μπορεί να περισυλλεγεί όπως το μαζούτ μιας πετρελαιοκηλίδας: καθώς είναι βαρύτερο από το νερό, δημιουργεί υποβρύχια στρώματα ρύπων και κινούμενους τοξικούς αφρούς. Το πρόβλημα όμως πρέπει επίσης να αντιμετωπιστεί και στην πηγή, ώστε να οριοθετηθεί η παραγωγή του υποπροϊόντος της πετροχημικής βιομηχανίας: του πλαστικού.
Από τις 29 Μαΐου ώς τις 2 Ιουνίου 2023, εκπρόσωποι 175 χωρών συγκεντρώθηκαν στο Παρίσι, την έδρα της UNESCO, προκειμένου να προσπαθήσουν να θέσουν φραγμούς στην πλημμυρίδα των 350 εκατομμυρίων τόνων πλαστικού που παράγονται κάθε χρόνο στον πλανήτη. Μονάχα τον περασμένο Απρίλιο, η Saudi Aramco, ο μεγαλύτερος παραγωγός πετρελαίου παγκοσμίως, και η TotalEnergies δρομολόγησαν την κατασκευή ενός εργοστασίου στο Αλ Τζουμπαΐλ της Σαουδικής Αραβίας, ικανό να παράγει ένα εκατομμύριο τόνους πολυαιθυλενίου ετησίως (12).
Κι όμως, ένα «ιστορικό» ψήφισμα είχε υιοθετηθεί στις 2 Μαρτίου 2022 κατά την πέμπτη σύνοδο της Συνέλευσης του ΟΗΕ για το Περιβάλλον, με στόχο τη σύναψη μιας νομικά δεσμευτικής διεθνούς συνθήκης για τη ρύπανση από το πλαστικό, συμπεριλαμβανομένης και της ρύπανσης του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Τότε εκτιμούσαν ότι οι διαπραγματεύσεις θα είχαν ολοκληρωθεί μέχρι τα τέλη του 2024 και ότι η παγκόσμια συνθήκη θα ήταν έτοιμη το 2025. Στο Παρίσι, δημιουργήθηκαν σοβαρά προσκόμματα στις συζητήσεις από τις χώρες που παράγουν υδρογονάνθρακες και πλαστικό, καθώς πολλαπλασίασαν τους παρελκυστικούς ελιγμούς. Τελικά, δόθηκε εντολή σε μια διακυβερνητική διαπραγματευτική επιτροπή να συντάξει, τον Νοέμβριο του 2023 στην Κένυα, ένα πρώτο προσχέδιο της συμφωνίας. Οι αναπτυσσόμενες χώρες, τα κυριότερα θύματα της ρύπανσης από το πλαστικό, επιθυμούν οι βιομηχανικές χώρες να χρηματοδοτήσουν τα απαραίτητα μέσα για την απτή εφαρμογή μιας ενδεχόμενης διεθνούς συνθήκης.
Όπως αποδεικνύεται από την καταστροφή στη Σρι Λάνκα, τα μικροπλαστικά και τα νανοπλαστικά αποτελούν μια περιβαλλοντική απειλή την οποία θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε απόλυτη, καθώς επηρεάζει τόσο το περιβάλλον όσο και την κοινωνία, την οικονομία, την υγεία και την τροφική αλυσίδα. Η διατήρηση της ισχύουσας κατάστασης θα μπορούσε να οδηγήσει, από σήμερα μέχρι το 2040, σχεδόν στον τριπλασιασμό των πλαστικών αποβλήτων που καταλήγουν στα υδάτινα οικοσυστήματα (13). Δεν υπάρχει πλέον περίπτωση, όπως έγραφε η Μαργκερίτ Γιουρσενάρ, «το φθινόπωρο κι ο χειμώνας να καθαρίσουν τα πάντα, με το κενό και με τον άνεμο» (14).
Ο Mohamed Larbi Bouguerra είναι Πανεπιστημιακός, μέλος της Τυνησιακής Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών Beit Al-Hakima, Καρχηδόνα.
μετάφραση: Βασίλης Παπακριβόπουλος
(1) Claudio Bozzi, «Could Sri Lanka’s ship fire have been avoided? Here’s what we can learn from the shocking environmental disaster», The Conversation, 9 Ιουλίου 2021.
(2) Chalani Rubesinghe κ.ά, «X-Press Pearl, a “new kind of oil spill”», International Pollutants Elimination Network (IPEN), Φεβρουάριος 2022.
(3) Asha de Vos κ.ά., «The M/V X-Press Pearl nurdle spill: Contamination of burnt plastic and unburnt nurdles along Sri Lanka’s beaches», ACS Environmental Au, 29 Νοεμβρίου 2021.
(4) Somini Sengupta, «Guess what? More plastic trash», «The New York Times», 7 Φεβρουαρίου 2023.
(5) Hassan Partow κ.ά., «X-Press Pearl maritime disaster Sri Lanka», έκθεση της συμβουλευτικής επιτροπής του ΟΗΕ για το περιβάλλον, Ιούλιος 2021.
(6) Katherine Bourzac, «Grappling with the biggest marine plastic spill in history», Chemical and Engineering News, 23 Ιανουαρίου 2023.
(7) Βλ. Agnès Sinaï, «Marées noires et autres catastrophes impensées», «Le Monde diplomatique», Φεβρουάριος 2003.
(8) Βλ. Pierre Rimbert, «Plongée dans une soupe de plastique», στο «Manière de voir», τ. 178, «La mer, histoire, enjeux, menaces», Αύγουστος-Σεπτέμβριος 2021.
(9) Annette Gravier και Gaëlle Haut, «Plastic giants polluting through the back door: The case for a regulatory supply chain approach to pellet pollution», Rethink Plastic και Surfrider Foundation Europe, Νοέμβριος 2020.
(10) «Containers lost at sea – 2023 update», World Shipping Council.
(11) M. Popek, «Factors influencing on the environment during hazardous goods transportation by the sea», πρακτικά της Διεθνούς Διάσκεψης για τη Βιώσιμη Ενέργεια και την Περιβαλλοντική Ανάπτυξη του Νοεμβρίου 2017, τόμος 214, Κρακοβία, 2019.
(12) Βλ. Mickaël Correia, «Le plastique, c’est fantastique», «Le Monde diplomatique», Φεβρουάριος 2022.
(13) Μεταξύ 9 και 14 εκατομμυρίων τόνων ετησίως το 2016, και στη συνέχεια μεταξύ 23 και 37 εκατομμυρίων τόνων ετησίως μέχρι το 2040, σύμφωνα με τη διακυβερνητική επιτροπή διαπραγμάτευσης για την ρύπανση από τα πλαστικά του προγράμματος του ΟΗΕ για το περιβάλλον, www.unep.org.
(14) Τι; Η αιωνιότητα, Εκδόσεις Χατζηνικολή, Αθήνα, 1997.
LE MONDE DIPLOMATIQUE
