Η ραγδαία αύξηση της παραγωγικότητας σε συνάρτηση με την αλματώδη εξέλιξη της τεχνολογίας έχουν διαμορφώσει τις ικανές συνθήκες μείωσης του χρόνου εργασίας. Το σύνθημα οκτώ ώρες εργασία, οκτώ ώρες αναψυχή, οχτώ ώρες ανάπαυση οφείλει τον 21ο αιώνα να αλλάξει. Το τετραήμερο – 35ωρο είναι το σχήμα που σε αρκετές χώρες της Ευρώπης παίρνει σάρκα και οστά. Όχι όμως με την ταχύτητα που θα ανέμενε κανείς, ούτε σε όλη την Ευρώπη. Σε χώρες όπως, για παράδειγμα, η Ελλάδα, η μείωση της ανεργίας επιτυγχάνεται πλασματικά με προσφορά θέσεων επισφαλούς και part time εργασίας. Με χαμηλούς μισθούς και έλλειψη προστασίας και ασφάλειας.
Το 2013 ιδρύθηκε το Ευρωπαϊκό Δίκτυο για τη Δίκαιη Κατανομή του Χρόνου Εργασίας με στόχο τη διεύρυνση και θεσμοθέτηση αυτής της συζήτησης, τη μεταφορά της εμπειρίας και τη διοργάνωση πρωτοβουλιών και εκστρατειών υπέρ της μείωσης του χρόνου εργασίας σε συνεργασία με μεγάλα εθνικά και ευρωπαϊκά συνδικάτα καθώς και κόμματα, ινστιτούτα και ιδρύματα όπως το Transform. H συντονίστρια του Παρατηρητηρίου των Κοινών του Ινστιτούτου ΕΝΑ Δώρα Κοτσακά συζητά με τους συντονιστές του Ευρωπαϊκού Δικτύου για τη Δίκαιη Κατανομή του Χρόνου Εργασίας (European Network for the fair sharing of working time) Margareta Steinrucke και Adrien Tusseau σχετικά με τους στόχους του Δικτύου.
Στη Γαλλία το 35ωρο έγινε νόμος από την κυβέρνηση συνεργασίας Σοσιαλδημοκρατών, Αριστερών και Πρασίνων το 1995. Σήμερα, πώς αξιολογείται το αίτημα στην πολιτική ατζέντα και ποιες είναι οι θέσεις των διαφορετικών πολιτικών οικογενειών στην Ευρώπη;
Μ.S. Το 35ωρο είναι νόμος στην πράξη στη Γαλλία, αλλά οι συντηρητικοί πολιτικοί και ο Μακρόν προσπαθούν να το καταργήσουν. Αυτό δεν είναι τόσο εύκολο. Οι άνθρωποι έχουν συνηθίσει πλέον «μεγαλύτερα» Σαββατοκύριακα και περισσότερες ελεύθερες ημέρες. Οι Σοσιαλδημοκράτες συντάσσονται αυτή την περίοδο με την αριστερή πτέρυγά τους υποστηρίζοντας τη μείωση του χρόνου εργασίας. Οι Συντηρητικοί εναντιώνονται σε αυτή και οι Φιλελεύθεροι παλεύουν για πλήρη ελαστικοποίηση προς όφελος του κεφαλαίου. Η Συνομοσπονδία των Ευρωπαίων εργοδοτών «Business Europe» επιδιώκει σταθερά να επηρεάσει την Ευρωπαϊκή Επιτροπή προκειμένου να αλλάξει την «European Working Time Directive» (Ευρωπαϊκή Οδηγία για τον Χρόνο Εργασίας) προς αυτή την κατεύθυνση. Η Ένωση Ευρωπαϊκών Συνδικάτων ETUC (1) αντιστέκεται υπερασπιζόμενη τις εγγυήσεις για την υγεία και την ασφάλεια στον χώρο εργασίας, μέσω σταθερών και μειωμένων εργασιακών ωρών.
Α.Τ. Το 35ωρο είναι ο επίσημος χρόνος εργασίας για τους εργαζόμενους στη Γαλλία. Αυτό το κεκτημένο δημιουργεί συγκρούσεις μεταξύ Συντηρητικών και Σοσιαλδημοκρατών. Οι Συντηρητικοί, υποστηριζόμενοι από ενώσεις εργοδοτών όπως η Medef, επιδιώκουν να αυξήσουν τον χρόνο εργασίας. Στο δικό τους μυαλό, το 35ωρο μειώνει την παραγωγικότητα, παρ’ όλο που μελέτες δείχνουν ότι οι Γάλλοι εργαζόμενοι έχουν ένα από τα υψηλότερα ποσοστά παραγωγικότητας στον κόσμο.
Όλοι οι συντηρητικοί υποψήφιοι τίθενται με ένταση κατά της μείωσης του χρόνου εργασίας. Τα προγράμματά τους υποστηρίζουν σθεναρά την παράκαμψη ή τον περαιτέρω περιορισμό του 35ώρου και την αύξηση του χρόνου εργασίας. Οι προεδρικές εκλογές κατέστησαν φανερές τις διαφοροποιήσεις και την ποικιλία των σχετικών θέσεων στην Αριστερά. Όλοι οι υποψήφιοι, από την άκρα Αριστερά έως τους Σοσιαλδημοκράτες και τους Οικολόγους, υποστηρίζουν επί της αρχής τη μείωση του χρόνου εργασίας. Τα κόμματα της άκρας Αριστεράς (Lutte Ouvière, NPA, LFI, PCF) υποστηρίζουν τη με νόμο περαιτέρω μείωση του χρόνου εργασίας και την εβδομάδα των 4 ημερών.
Οι Σοσιαλδημοκράτες (Socialist Party) υποστηρίζουν μεν την ιδέα, αλλά θέλουν να εφαρμοστεί μέσα από διαπραγμάτευση με τις εταιρείες και χωρίς μετατροπή του νομικού ορίου που θέτει το 35ωρο. Τα κόμματα των Οικολόγων δεν αναφέρονται ρητά σε 32 ώρες ή 4 μέρες την εβδομάδα, ούτε σε κάποιο άλλο ποσοτικοποιημένο στόχο. Κάνουν λόγο για μερίδια εργασιακού χρόνου με προσαρμογή στον κύκλο ζωής και σε τράπεζες χρόνου. Θέλουν να σχεδιάσουν και να εφαρμόσουν την πρόταση μέσα από ένα συνέδριο πολιτών που θα επιλεγούν τυχαία από τον πληθυσμό. Ορισμένες εργατικές ενώσεις παλεύουν για εβδομάδα 32 ωρών (CGT, Solidaires στη Γαλλία, FGTB, CSC στο Βέλγιο). Τα πολιτικά κόμματα της Αριστεράς είναι ανοιχτά και στις 30 ώρες, το λεγόμενο «Short Full Time» (Μικρή Πλήρη Απασχόληση).
Μέχρι σήμερα πολλές χώρες (Ισλανδία, Σκωτία, Ισπανία, Ιαπωνία, Νέα Ζηλανδία, Σουηδία) έχουν ανακοινώσει πιλοτικά προγράμματα εργασίας 4 ημερών. Οι μέχρι τώρα εφαρμογές σε επίπεδο επιχειρήσεων ή χωρών -όπως στην Ισλανδία- απέδειξαν ότι η παραγωγικότητα αυξάνει σε ποσοστό έως και 40% όταν οι ώρες εργασίας μειώνονται. Λαμβάνοντας τα προηγούμενα υπόψη, ποιοι εναντιώνονται στην ιδέα της δίκαιης κατανομής του χρόνου εργασίας και για ποιους λόγους;
Μ.S. Έχει να κάνει με την πλειοψηφία των συνομοσπονδιών εργοδοτών και τους πολιτικούς τους υποστηρικτές στα συντηρητικά και ιδιαίτερα στα φιλελεύθερα κόμματα, που αντιστέκονται σε κάθε μείωση του χρόνου εργασίας. Στην πραγματικότητα, είναι ανόητο, καθώς ο μέσος όρος αύξησης της παραγωγικότητας μετά από μείωση του χρόνου εργασίας υπολογίζεται γύρω στο 20% (λιγότερες ασθένειες, περισσότερη συγκέντρωση, περισσότερη ικανοποίηση από την εργασία).
Στην πραγματικότητα, έχει να κάνει με την κυριαρχία. Η μειωμένη εργασία επιτρέπει στους εργαζόμενους περισσότερο χρόνο να σκεφτούν και να δράσουν πολιτικά. Αυτό δεν είναι επιθυμητό. Είναι ενδεικτικό το ότι ο αγώνας για μείωση του χρόνου εργασίας ήταν πάντα σκληρότερος από τον αγώνα για υψηλότερους μισθούς.
Α.T. Επιπλέον, η μείωση του χρόνου εργασίας ενθαρρύνει και επιτρέπει νέα μοτίβα κατανάλωσης. Περισσότερο συμβατά με την οικολογική μετάβαση, η οποία αντιτίθεται στις συνήθειες που προωθεί ο σημερινός καπιταλισμός και οι υποστηρικτές της ελεύθερης αγοράς και του ανταγωνισμού.
Πώς επηρέασε η εμπειρία της πανδημίας αυτή τη διαδικασία και πού βρισκόμαστε σήμερα;
Μ.S. Η επιδημία επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τον χρόνο εργασίας. Επέβαλε την επιστροφή σε παραδοσιακούς όρους κατανομής μεταξύ αντρών και γυναικών. Οι γυναίκες μείωσαν τον εργασιακό τους χρόνο εξαιτίας της τηλεκπαίδευσης και της φροντίδας των παιδιών, στατιστικά, σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από τους άντρες. Πολλά κοινοβούλια αύξησαν το ανώτατο όριο των ωρών εργασίας επιμηκύνοντάς το έως και 10, ακόμα και 12 ώρες την εβδομάδα. Ιδιαίτερα στον τομέα της Υγείας, με το επιχείρημα ότι διαφορετικά δεν θα υπήρχε επαρκής φροντίδα για όλους τους ασθενείς της πανδημίας. Από την άλλη, υπάρχουν κάποιες πρωτοβουλίες μείωσης των ωρών εργασίας για όσους παρέχουν υγειονομική φροντίδα (για παράδειγμα, στην Κίνα). Συμβαίνει πολλοί από τους εργαζόμενους σε αυτό τον τομέα να παραιτούνται εξαιτίας υπερβολικού εργασιακού φόρτου.
Πρόκειται για έναν αγώνα, όπως συμβαίνει διαρκώς τα τελευταία 150 έτη. Ωστόσο η τάση μακροσκοπικά δεν αλλάζει. Τα επικείμενα αποτελέσματα της ψηφιοποίησης και της απεξάρτησης από τον άνθρακα θα επιταχύνουν αυτή την τάση στο σύντομο μέλλον.
Η πανδημία επηρέασε τη δουλειά μας στον βαθμό που δεν μπορούμε να συναντηθούμε διά ζώσης στις Βρυξέλλες όπως στο παρελθόν. Από την άλλη, το μεγάλο συνέδριο το 2020 σχετικά με τη «Μείωση του χρόνου εργασίας και την κλιματική κρίση», το οποίο έγινε αποκλειστικά διαδικτυακά, σημείωσε μεγάλη επιτυχία. Πολλοί άνθρωποι μπόρεσαν να συμμετάσχουν, από πολλές διαφορετικές χρονικές ζώνες. Το επόμενο μεγάλο συνέδριο θα πραγματοποιηθεί με υβριδική μορφή στις 20 -21 Οκτωβρίου του 2022, με θέμα «Τέσσερις μέρες εργασίας στην Ευρώπη. Ποιες οι πιθανότητες για πραγματική μείωση του χρόνου εργασίας;».
Α.Τ. Η πανδημία του κορωνοϊού ανάγκασε τις κοινωνίες μας να επερωτήσουν τη σχέση με την εργασία συνολικότερα και συγκεκριμένα ως προς τη μείωση του χρόνου εργασίας. Στη Γαλλία, το «Πρόγραμμα εν μέρει ανεργίας» (2) -είχε εισαχθεί από το 2016 χωρίς μαζική συμμετοχή- διευρύνθηκε για όλες τις επιχειρήσεις, όπως συνέβη και σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Αυτή η αμυντική πλευρά της μείωσης του χρόνου εργασίας δεν έχει αμφισβητηθεί από τότε. Η πανδημία επίσης φανέρωσε την επίπτωση των εργασιακών ρυθμών: οι περισσότεροι από τους εργαζόμενους υποχρεώθηκαν να ρίξουν τους ρυθμούς ή, σε άλλους τομείς, όπως στην Υγεία, να δουλεύουν περισσότερο προκειμένου να εξισορροπηθεί η έλλειψη θέσεων εργασίας. Η ανισότητα των φύλων και οι επιπτώσεις τής από απόσταση εργασίας βρέθηκαν μπροστά στη δημόσια συζήτηση.
Η πανδημία έδειξε ότι αν το επιλέξουν, κυβέρνηση και κοινωνία, μπορούν να οργανώσουν την εργασία με άλλο τρόπο και με την υποστήριξη χρηματοδοτήσεων και σχετικών προγραμμάτων. Οι επιπτώσεις από την απουσία θέσεων εργασίας σε συγκεκριμένους τομείς έγιναν σαφείς και σήμερα όλοι οι δρώντες προχωρούν σε αναδιοργάνωση. Πρόκειται για μια επένδυση που πρέπει να γίνει.
Η μείωση του χρόνου εργασίας είναι μια ιστορική τάση και το οικολογικό ζήτημα θα την ενδυναμώσει. Η κρίση του κορωνοϊού κατέστησε τόσο εμφανές το θέμα του χρόνου εργασίας που δεν είναι δυνατόν να συγκαλυφθεί ξανά στα επόμενα χρόνια.
Πώς προέκυψε η ιδέα της δημιουργίας του Ευρωπαϊκού Δικτύου για τη Δίκαιη Κατανομή του Χρόνου Εργασίας και ποιοι είναι οι ιδρυτικοί του φορείς; Στο Δίκτυο συμμετέχει μια ποικιλία οργανώσεων σχεδόν από όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Θα μπορούσατε να περιγράψετε τις βασικές κατηγορίες που αντιπροσωπεύονται;
Μ.S. Η ιδέα της δημιουργίας ενός Ευρωπαϊκού Δικτύου για τη Δίκαιη Κατανομή του Χρόνου Εργασίας (European Network for the Fair Sharing of Working Time) αναπτύχθηκε το 2010. Αναγνωρίστηκε η ανάγκη ανταλλαγής πληροφορίας και συνεργασίας μεταξύ διαφορετικών οργανώσεων και πρωτοβουλιών που αγωνίζονταν ήδη για τη μείωση του χρόνου εργασίας στην Ευρώπη. Δύο οργανώσεις που είχαν ήδη εργαστεί εντατικά πάνω σε αυτό το θέμα για μεγάλο χρονικό διάστημα συγκρότησαν την ομάδα εργασίας ArbeitFairTeilen – η Αttac-Γερμανίας και η Collectif Roosevelt στη Γαλλία. Το 2013 οργανώσαμε το πρώτο μεγάλο συνέδριο στο Στρασβούργο σχετικά με τη μείωση του χρόνου εργασίας. Συμμετείχαν μέλη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου από την Αριστερά, τους Σοσιαλδημοκράτες και μικρές ομάδες των Πρασίνων, όπως και επιστήμονες, συνδικαλιστές και προοδευτικοί εργοδότες που έχουν κάνει πράξη το 32ωρο στις επιχειρήσεις τους.
Οι κύριες κατηγορίες φορέων μεταξύ των μελών του Δικτύου είναι: εργατικά σωματεία, κοινωνικά κινήματα / ΜΚΟ / κινήματα πολιτών, επιστήμονες, πολιτικοί, διαμορφωτές εφαρμοσμένων πολιτικών, μέλη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, εργατικά κινήματα των εκκλησιών, οργανώσεις ανέργων, ιδρύματα, αριστερά think tanks.
Α.Τ. Τα πολιτικά κόμματα έχουν το καθεστώς του «συμμετέχοντα παρατηρητή», καθώς συχνά γίνονται οι αποδέκτες προώθησης της δουλειάς του Δικτύου. Έχουμε υιοθετήσει την πρακτική να καλούμε πάντα τουλάχιστον δύο κόμματα στις δράσεις μας, διαφορετικά κανένα. Τα πολιτικά κόμματα δεν συμμετείχαν στην οργάνωση του Δικτύου, ούτε στη διατύπωση των στόχων του. Τέλος, δεν μπορούν να είναι μέλη της συντονιστικής ομάδας.
(1) Πρόκειται για την ομοσπονδία Syndicat European, περισσότερα στο https://www.etuc.org/en.
(2) Πρόκειται για το Partial Unemployement Program. Ο εργοδότης προσλαμβάνει με μειωμένο ωράριο και μειωμένο μισθό και το κράτος δίνει ένα μερικό επίδομα ανεργίας. France Coronavirus Partial Unemployment
Margareta Steinrucke, Adrien Tusseau
