Ηξερα ότι πολιτείες χτίστηκαν
Δεν πήγα σε καμιά
Θέμα στατιστικής, είπα,
όχι Ιστορίας.
Τι νόημα έχουνε πολιτείες χτισμένες
δίχως τη σοφία του λαού;
Μπέρτολτ Μπρεχτ, 1953
Εβδομήντα χρόνια μετά τη νικηφόρα επανάσταση του Οκτώβρη, η Σοβιετική Ενωση κατέρρευσε. Η εργατική τάξη, ο στρατός, η αστυνομία, οι διανοούμενοι, ο λαός γενικότερα, παρακολουθούσαν τα γεγονότα. Κανείς δεν κινήθηκε να δώσει «του θανάτου το στερνό φιλί» (Κ. Παλαμάς) στην καταρρέουσα αυτοκρατορία.
Τι έμεινε εκτός από ερείπια; Και τι θα μπορούσε να αναδυθεί, ως νέα μορφή, μέσα από τον σωρό των ερειπίων; Σήμερα συζητάμε, κρίνουμε, συχνά παριστάνουμε τους προφήτες (εμείς τα λέγαμε) ή τους έξυπνους. Αλλά αν σήμερα μπορούμε να μιλάμε «ελεύθερα», αυτό το οφείλουμε κυρίως στα είκοσι ή στα τριάντα εκατομμύρια των μαχητών του Κόκκινου Στρατού και των Σοβιετικών πολιτών, που θυσιάστηκαν σώζοντας την πατρίδα τους και την ανθρωπότητα συνολικά από τη ναζιστική πανούκλα.
Νίκη του Οκτώβρη. Και συνέχεια, η τιτάνια προσπάθεια να οικοδομήσουν τα πρώτα στοιχεία της μεταβατικής μορφής, του σοσιαλισμού, με στρατηγικό στόχο τον κομμουνισμό.** Αλλά σε ποιες συνθήκες άρχισε η νέα εποποιία; Πριν την πετάξουν στο ποτάμι οι αντεπαναστάτες, η Ρόζα Λούξεμπουργκ έθετε την τραγική ερώτηση: Πώς, μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες, θα μπορούσε να οικοδομηθεί μια γνήσια Εργατική Δημοκρατία;
Ποιες συνθήκες; Σοσιαλισμός σε μια απέραντη χώρα, με μωσαϊκό λαών, σχετικά καθυστερημένη, κατεστραμμένη από τον πόλεμο, σε μια χώρα με επιβιώσεις (ορθότερα: με κυρίαρχες προκαπιταλιστικές μορφές ιδεολογίας), σε μια χώρα όπου μαινόταν ο εμφύλιος πόλεμος και οι ξένοι ιμπεριαλιστικοί στρατοί όρμησαν για να τελειώσουν το έργο των εγχώριων. Τέλος, ήττα των επαναστάσεων της Ευρώπης. Και όμως, η νεαρή δημοκρατία άντεξε. Συνέτριψε τους νοσταλγούς του Τσάρου και εξανάγκασε τους ξένους εισβολείς να αποσυρθούν.
Νίκη της Επανάστασης. Συντριβή των Λευκών. Εκδίωξη των ξένων ιμπεριαλιστών. Στόχος των Μπολσεβίκων: Δημοκρατία (Εργατική) στην κοινωνία. Δημοκρατία στους χώρους δουλειάς. Ανεξάρτητα Συνδικάτα. Αποφυγή του τεϊλορισμού. Αποφυγή, κατά το δυνατόν, του καταμερισμού εργασίας κ.λπ.
Σε ποιες συνθήκες; Προτού προλάβει η σοσιαλιστική δημοκρατία να συγκροτήσει τις νέες σχέσεις και δομές, άνοδος του φασισμού και του ναζισμού, αντικομμουνιστική υστερία, Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος. Ηττα των ναζί. Χάρη κυρίως στην οργάνωση και την αυτοθυσία των ανδρών του Κόκκινου Στρατού αλλά και των Σοβιετικών πολιτών. Ηττα του ναζισμού. Αλλά: Αντί για ειρήνη, ο ψυχρός πόλεμος. Η πυρηνική βόμβα των ΗΠΑ είχε ήδη καταστρέψει τη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι (1945). Η Σοβιετική Ενωση έπρεπε για άλλη μια φορά ν’ αντιμετωπίσει τον νέο εχθρό. Πρόγραμμα: Ερευνα και κατασκευή του πυρηνικού όπλου. Συνολικά, δημιουργία μιας ισχυρής στρατιωτικής μηχανής. Η ισορροπία του τρόμου διατηρήθηκε χάρη στην ισχύ της Σοβιετικής Ενωσης και των Λαϊκών Δημοκρατιών.
Το πυρηνικό ολοκαύτωμα αποφεύχθηκε, αλλά με τι οικονομικές θυσίες; Και τι συνέπειες είχε η θυσία σημαντικού ποσοστού της οικονομίας για την άμυνα; Και πώς σ’ αυτό το κλίμα μπορούσε, για άλλη μια φορά, να ανθήσει η Εργατική Δημοκρατία;
Οι εσωτερικές δυσκολίες και η εξωτερική απειλή είχαν καταστροφικές συνέπειες. Η δημοκρατία στην κοινωνία υπονομευόταν από τη διείσδυση πρακτόρων και η κατάσταση αυτή γέννησε ένα κλίμα τρομοκρατικής πρακτορολογίας. Από ανάγκη αναπαράχθηκε ο καπιταλιστικός καταμερισμός εργασίας (δολοφονία του λαού – Μαρξ). Τη συλλογική διεύθυνση αντικατέστησε η μονοπρόσωπη.
Το σύστημα Τέιλορ, τις καταστροφικές συνέπειες του οποίου είχε επισημάνει και ο Λένιν, εφαρμόστηκε και στη Σοβιετική Ενωση. Προσθέστε τις οικονομικές ανισότητες, τις μεγάλες διαφορές μισθών, τις διαφωνίες σχετικά με την ακολουθητέα πολιτική, τη βαθμιαία ανάπτυξη ενός κοινωνικά και οικονομικά προνομιούχου στρώματος, αυτά και άλλα αρνητικά, και θα δείτε ότι η σοβιετική κοινωνία δεν προχωρούσε προς μια οργανική ενότητα λαού, κόμματος και κράτους.
Σύμφωνα με τους κλασικούς του μαρξισμού, στην πορεία προς τον κομμουνισμό το κράτος θα έφθινε: από μηχανισμός διαχείρισης ανθρώπων θα μετατρεπόταν σε μηχανισμό διαχείρισης πραγμάτων: οργανωτής της παραγωγής και συνολικά της κοινωνικής ζωής. Αντίστοιχα, το κόμμα θα ενσωματωνόταν στο κοινωνικό σύνολο. Αυτά θεωρητικά. Αλλά στις συγκεκριμένες αρνητικές συνθήκες, το κράτος και το κόμμα μετατρέπονταν βαθμιαία σε μηχανισμούς σχετικά ξένους, καταπιεστικούς και αλλοτριωτικούς. Και την αρχική επαναστατική τρομοκρατία διαδεχόταν η εγκληματική λύση των διαφορών και διαφωνιών με τα μέσα της αστυνομίας.
Μια νέα κυρίαρχη τάξη γεννιόταν στο εσωτερικό της σοβιετικής κοινωνίας. Αλλά η κρατική και κομματική γραφειοκρατία δεν ήταν κάτοχος των μέσων παραγωγής. Θα ήταν συνεπώς ορθό να χαρακτηριστεί ως τάξη; Εδώ, κατά τη γνώμη μου, απαιτείται η διερεύνηση της έννοιας τάξη. Συγκεκριμένα: Τάξη, και μάλιστα κυρίαρχη, μπορεί να αποτελέσει μια κοινωνική κατηγορία (κομματική και κρατική γραφειοκρατία), η οποία, χωρίς να είναι κάτοχος των μέσων παραγωγής, έχει προνομιούχα σχέση με την οργάνωση της παραγωγής, την κατανομή του κοινωνικού προϊόντος και συνολικά με την οργάνωση της κοινωνικής ζωής.
Παράδειγμα ιστορικό: Το αιγυπτιακό ιερατείο δεν ήταν ιδιοκτήτης γης. Ηταν όμως προνομιούχος οργανωτής της παραγωγής και συνολικά της κοινωνικής ζωής της Αιγύπτου. Το θρησκευτικό ιερατείο στην Αίγυπτο. Το άθεο στη Σοβιετική Ενωση, στις Λαϊκές Δημοκρατίες και στην Κίνα. Μια ιστορικά ανέκδοτη ταξική μορφή ωρίμαζε στο πλαίσιο κοινωνιών που για λόγους αντικειμενικούς και υποκειμενικούς οδηγήθηκαν σε μια απόκλιση, αντίθετη από τη μορφή που είχε σκιαγραφηθεί από τους κλασικούς.
Για να αρθεί αυτή η αντίθεση, ήταν αναγκαία μια επανάσταση μέσα στην επανάσταση. Ποια δύναμη μπορούσε να πραγματοποιήσει αυτό το έργο; Η εργατική τάξη και συνολικά οι Σοβιετικοί πολίτες, αποκομμένοι επί δεκαετίες από την πολιτική (πάρτιγια σνάγιετ – το κόμμα ξέρει), ήταν ανίκανοι να πραγματοποιήσουν αυτό το έργο. Εμενε η κρατική και η κομματική γραφειοκρατία, η οποία πραγματοποίησε την «αλλαγή» από τη δική της, ταξική σκοπιά και με στόχο τη διάσωσή της. Η περεστρόικα ήταν μια ιδεολογική κατασκευή που διευκόλυνε τη στροφή προς τον καπιταλισμό και ταυτόχρονα δεν έθιγε τα προνόμια της νέας κυρίαρχης τάξης.
Ειδικά οι επίγονοι φόρτωσαν στον Στάλιν την ευθύνη για την «προσωπολατρία» και την τρομοκρατία και εμφανίστηκαν λευκές περιστερές. Προσωπολατρία και αντεπαναστατική τρομοκρατία υπήρξαν: ήταν συνέπειες της απόκλισης της κοινωνίας από τους κανόνες ανάπτυξης του σοσιαλισμού και ταυτόχρονα γενεσιουργοί αιτίες νέων αντινομιών και εγκλημάτων. Η «περεστρόικα» οδήγησε στη βαθμιαία στροφή προς την αναγέννηση του καπιταλισμού. Λύση των αντινομιών: η κατάρρευση.
Κατά τον Αλτουσέρ, η Ιστορία είναι ιστορία χωρίς υποκείμενο. Ο μαρξισμός και τα κομμουνιστικά κόμματα μελέτησαν πάντα τον ρόλο του υποκειμενικού παράγοντα. Στην περίπτωση της Σοβιετικής Ενωσης, μαζί με τις αντικειμενικές συνθήκες, η αποτυχία οφείλεται και στην ανεπάρκεια και τις στρεβλώσεις του υποκειμενικού παράγοντα. Για τους μεν, ο Στάλιν ήταν υπεύθυνος της σοβιετικής τραγωδίας. Για τους δε, οι επίγονοι. Αλλά ο Στάλιν είχε την κύρια ευθύνη για ό,τι έγινε μέσα στις συνθήκες που σημειώσαμε. Και μετά τον θάνατό του οι επίγονοι φόρτωσαν στον Στάλιν τα εγκλήματα, για να σωθούν αυτοί και τα προνόμιά τους. Και βαθμιαία τον κοινωνικό πλούτο τον ιδιοποιήθηκαν στελέχη του γραφειοκρατικού μηχανισμού. Ολιγάρχης είναι η τερατώδης μορφή που αναπτύχθηκε μέσα από τη λεηλασία βιομηχανιών, πρώτων υλών και συνολικά του δημόσιου πλούτου της Σοβιετικής Ενωσης.
Και τώρα τι; Η παλαιά «αυτοκρατορία του κακού» κατέρρευσε. Αλλά το ΝΑΤΟ, τα πυρηνικά και γενικά η πολεμική μηχανή των ιμπεριαλιστών εκσυγχρονίζεται και αναπτύσσεται. Οι «πόλεμοι» της Νέας Τάξης αποβλέπουν στην οικονομική λεηλασία του ορυκτού, πριν απ’ όλα, πλούτου και στην οικονομική και πολιτική καθυπόταξη λαών.
Αλλά η Ρωσία ανασυγκροτείται και η πολεμική μηχανή της, συνέχεια και εκσυγχρονισμός της σοβιετικής, καθιστά τη Ρωσία δυνάμει αντίπαλο των ΗΠΑ. Αντίστοιχα και η Κίνα. Πού πηγαίνει λοιπόν ο πολυπολικός σημερινός κόσμος;
Επιστροφή του χρόνου. Η νίκη της Επανάστασης των Μπολσεβίκων απέδειξε ότι ο λαός μπορεί να ανατρέψει μια αντιδραστική κυβέρνηση. Η πρόοδος της Σοβιετικής Ενωσης στις επιστήμες, στην τεχνολογία, στις τέχνες κ.λπ. και η αποφασιστική συμβολή της στη συντριβή του ναζισμού, η βοήθεια προς τις αντιαποικιακές επαναστάσεις και τα κομμουνιστικά κόμματα, η συμπαράστασή της στους διωκόμενους αγωνιστές, όλα αυτά δημιουργούσαν μια λαμπρή, αισιόδοξη εικόνα για το «σοσιαλιστικό στρατόπεδο». Αλλά οι αντιθέσεις οξύνονταν, μετατρέπονταν σε ανταγωνιστικές. Η κατάρρευση ήταν η «λύση». Ακολούθησε η διαδικασία της λεγόμενης παγκοσμιοποίησης και η παρακμή του εργατικού και του κομμουνιστικού κινήματος.
Τέλος της Ιστορίας; Οι προφήτες διαψεύστηκαν. Ο τρομερός εικοστός αιώνας ήταν ο αιώνας των μεγάλων ελπίδων και των μεγάλων απογοητεύσεων. Αλλά οι παγκοσμιοποιημένες αντινομίες του καπιταλισμού οξύνονται. Και, κατά τον Κάρολο Μαρξ, ο αιώνας των νικηφόρων επαναστάσεων θα έλθει όταν οι ενδογενείς αντινομίες του καπιταλισμού, και ειδικά η αντίθεση κεφαλαίου και εργασίας, θα φτάσουν σε παροξυσμό.
Και τότε: Νίκη του κομμουνισμού η καταστροφή και των δύο πόλων της αντίθεσης.
Για μια λεπτομερή ανάλυση βλ.
- Τα βιβλία μου «Ενα φάντασμα πλανιέται», 3η εκδ. ΚΨΜ και «Η ανθρώπινη φύση», εκδ. Τόπος.
- Τα σχετικά βιβλία του Γιώργου Ρούσση και του Κ. Κάππου.
- Το βιβλίο του Ορφέα Οικονομίδη «Ο Μεγάλος Οχτώβρης και η ελπίδα», έκδοση της «Εφημερίδας των Συντακτών».
- Επίσης αφιερώματα και άρθρα του περιοδικού «Ουτοπία» και της «Διαλεκτικής».
* Μπ. Μπρεχτ, Ποιήματα, μτφρ. Μ. Πλωρίτη, Θεμέλιο, 1977
** Η μεταβατική μορφή δεν συνιστά νέο τρόπο παραγωγής. Είναι μια ενδιάμεση μορφή κοινωνικής συμβίωσης, όπου επιβιώνουν στοιχεία, αντιθέσεις και καταστάσεις του ανατραπέντος τρόπου παραγωγής. Στόχος, η οικοδόμηση των υλικών και ιδεολογικών προϋποθέσεων για τη μετάβαση στον κομμουνισμό. Εξάλλου, ουδέποτε υπήρξε καθαρός τρόπος παραγωγής.
Ευτύχης Μπιτσάκης
Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών
