Σε μια εποχή όπου η ανάγκη για δράση κατά της κλιματικής κρίσης είναι πιο επιτακτική από ποτέ, ακούμε συχνά για λύσεις όπως οι οικο-πόλεις, οι έξυπνες πόλεις, οι βιώσιμες πόλεις και οι ανθεκτικές πόλεις. Αυτοί οι όροι συχνά συγχέονται στις νομοθεσίες και τις οδηγίες, με αποτέλεσμα πολλές μελέτες να προσπαθούν να ξεκαθαρίσουν το τοπίο (Martin de Jong, 2015). Εξάλλου, η Αθήνα φιλοδοξεί να γίνει μια έξυπνη πόλη, ενώ οι ευρωπαϊκές πολιτικές τείνουν να εξισώνουν τη βιωσιμότητα με την «εξυπνάδα» μιας πόλης. Είναι όμως οι έξυπνες πόλεις πραγματικά βιώσιμες;
Είναι γεγονός ότι λόγω της κλιματικής κρίσης, η προτεραιότητα στο σχεδιασμό πρέπει να αφορά τη μείωση της κατανάλωσης ενέργειας. Η «Ευρωπαική Πράσινη Συμφωνία» βάζει στόχο για μείωση 50%-55% μέχρι το 2030 και την κλιματική ουδετερότητα μέχρι το 2050. Αυτό σημαίνει ότι θα παράγουμε τόσο άνθρακα όσο θα απορροφάται. Οι στόχοι αυτοί είναι απαραίτητοι για να διατηρήσουμε την αύξηση της θερμοκρασίας μέχρι 1,5⁰C σε σχέση με τα προβιομηχανικά επίπεδα. Δεδομένου, λοιπόν, ότι οι πόλεις συμβάλουν σε μεγάλο βαθμό στην παραγωγή CO2, oι πολιτικές για τις πόλεις μπορούν να παίξουν έναν κρίσιμο ρόλο στο μετριασμό της κλιματικής κρίσης.
Η «Ευρωπαική Πράσινη Συμφωνία» εστιάζει στην παραγωγή ενέργειας μέσω ανανεώσιμων πηγών, στην ενεργειακή απόδοση των κτιρίων και στην αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας. Επιπλέον, δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην ανάγκη για ψηφιακό μετασχηματισμό των πόλεων. Στην πράξη, αυτό σημαίνει χρήση τεχνολογιών όπως η τεχνητή νοημοσύνη (AI), το «Διαδίκτυο των Πραγμάτων» (IoT), το blockchain και το 5G για την παρακολούθηση της ρύπανσης, της κατανάλωσης νερού και της κυκλοφορίας. Ωστόσο, η εγκατάσταση αυτών των τεχνολογιών απαιτεί μεγάλη υποδομή και ενέργεια, κάτι που συχνά παραβλέπεται όταν υπολογίζεται το συνολικό περιβαλλοντικό τους αποτύπωμα.
Επίσης, αξιοσημείωτο είναι ότι οι έξυπνες πόλεις βασίζονται σε μεγάλο βαθμό στη συλλογή δεδομένων (Big Data), κάτι που εγείρει σοβαρά ζητήματα σχετικά με την ιδιοκτησία των δεδομένων και την προστασία της ιδιωτικότητας. Επιπλέον, η εξάρτηση από μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας για την εφαρμογή αυτών των συστημάτων μπορεί να ενισχύσει τις ανισότητες και να περιορίσει τη συμμετοχή των πολιτών στη λήψη αποφάσεων. Η τεχνητή νοημοσύνη αναδιαμορφώνει τις υποδομές προς την αυτοματοποίηση, αντικαθιστώντας σιγά σιγά τους ανθρώπους που λαμβάνουν αποφάσεις (Duan et al., 2019). Έτσι, ενώ η κοινωνία θα έπρεπε να ενδυναμωθεί μέσω της ψηφιοποίησης, απολαμβάνοντας ίσως περισσότερη συμμετοχή και δημοκρατία, στην πράξη παραδίδουμε στην τεχνητή νοημοσύνη μέρος των ελευθεριών και αποφάσεών μας. Παράλληλα, παρατηρείται περιθωριοποίηση μερίδας της κοινωνίας και αύξηση των ανισοτήτων. Πολλοί ειδικοί, όπως η Jacqueline M. Klopp, αναγνωρίζουν ότι αυτός ο τύπος στρατηγικής βιωσιμότητας μπορεί να μη μειώνει πραγματικά τις εκπομπές, αλλά απλώς τις μεταφέρει σε άλλες περιοχές ή εξωτερικεύει τις συνέπειες.
Οι τεχνολογίες που χρησιμοποιούνται για την υποστήριξη των έξυπνων πόλεων βασίζονται σε σπάνιες πρώτες ύλες, και η ψηφιοποίηση εξαρτάται από αυτές. Η ΕΕ προσπαθεί να εφαρμόσει τρόπους για να το κάνει αυτό ασφαλές για την αγορά της και το περιβάλλον (A Secure and Sustainable Supply of Critical Raw Materials in Support of the Twin Transition, 2023). Όμως, η υπάρχουσα εμπειρία, όπως την παρουσιάζει και ο ΟΟΣΑ, απέχει αρκετά από αυτό (ΟΟΣΑ, 2024), δηλώνοντας ότι «η δραστηριότητα εξόρυξης μπορεί να έχει πολιτικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις που εκτείνονται πέρα από τη διάρκεια ζωής ενός ορυχείου». Αυτός είναι ένας από τους λόγους, όπως αναφέρεται από τον Vogt (2022), που οι τρίτες χώρες είναι καχύποπτες για τους στόχους και τα έργα «Βιώσιμης Ανάπτυξη».
Η έντονη ψηφιοποίηση των πόλεων μπορεί να προσφέρει ευκολία και εξοικονόμηση κάποιων πόρων, αλλά επίσης μπορεί να δημιουργήσει νέες περιβαλλοντικές και κοινωνικές προκλήσεις. Όπως αναφέρει ο Chris J. Martin, η συνεχής απο-υλοποίηση της οικονομίας και η εξάρτηση από τεχνολογίες που καταναλώνουν ενέργεια, πόσιμο νερό και σπάνιες γαίες δεν έχουν αποδειχθεί ότι συμβάλλουν στη βιωσιμότητα, ενώ ταυτόχρονα δημιουργούν νέα προβλήματα, όπως τα «ψηφιακά απόβλητα», που αυξάνονται ραγδαία και δεν μπορούν να ανακυκλωθούν επαρκώς, ή η υπερκατανάλωση ενέργειας από τα κέντρα δεδομένων.
Η πλειοψηφία των έξυπνων πόλεων προωθούν την ανάπτυξη και την ψηφιακή καινοτομία σε ένα πλαίσιο αστικού ανταγωνισμού των πόλεων. Αντανακλούν τεχνο-ουτοπικές, νεοφιλελεύθερες προσεγγίσεις που τελικά διευκολύνουν τον εταιρικό έλεγχο στις πόλεις. Στην μελέτη του ο Chris J. Martin (2018) αναφέρει τρόπους μέσω των οποίων οι «έξυπνες πόλεις» θα μπορούσαν να είναι πιο πράσινες, με πρώτο και βασικότερο τη στροφή της οικονομίας σε μια μετα-καπιταλιστακή, απο-αναπτυξιακή κατάσταση, μια εστίαση της παρακολούθησης προς το οικοσύστημα και το αποτύπωμά μας πάνω σε αυτό.
Σε ένα πιο φιλοσοφικό επίπεδο, η απόθεση των ελπίδων μας στην τεχνολογία και τη συνεχόμενη απο-υλοποίηση και ψηφιοποίηση των συναλλαγών μας αποκόπτει από την επαφή με την πραγματικότητα, τη φύση αλλά και τους άλλους, δηλαδή την κοινωνία. Όπως αναφέρει και ο Νίκος Αναστασόπουλος στο πρόσφατό του βιβλίο Φύση, άνθρωπος, αρχιτεκτονική (2024), για να καταφέρουμε να έχουμε οικολογικές πόλεις, πρέπει να αρχίσουμε να σχεδιάζουμε και να σκεφτόμαστε οικοσυστημικά και πιο ολιστικά, έχοντας στο επίκεντρο τη φύση και τον άνθρωπο/την κοινότητα, ενισχύοντας τη συμμετοχή των πολιτών στο σχεδιασμό και στις αποφάσεις.
Εκτός από την αυτονόητη ανάγκη αύξησης του πρασίνου και την εστίαση κατά προτεραιότητα σε ενεργητική μετακίνηση (ποδήλατο, πόδια) και μέσα μαζικής μεταφοράς αντί για ατομική ηλεκτρική μετακίνηση, μια πόλη μπορεί εν τέλει να μειώσει το περιβαλλοντικό αποτύπωμά της και παράλληλα να προσφέρει καλύτερη ποιότητα ζωής με τη χρήση κατάλληλων υλικών. Σε ένα τέτοιο μοντέλο, η επανάχρηση, η συντήρηση και η βελτίωση των υλικών είναι η προτεραιότητα, παρά η αντικατάστασή τους. Η αποδόμηση του μπετού και της ασφάλτου για την επανεμφάνιση του χώματος, ώστε η πόλη να γίνει σφουγγάρι ξανά, έχει επίσης μεγάλη σημασία. Επιπλέον, τα ρέματα πρέπει να ξαναεμφανιστούν και να λειτουργήσουν ως πράσινοι διάδρομοι και σημεία ανάπτυξης της αστικής βιοποικιλότητας.
Οι ουσιαστικές προτάσεις για μια πιο οικολογική πόλη, η οποία παράλληλα θα μετριάζει την κλιματική κρίση, αλλά θα είναι και πιο ανθεκτική, χρειάζονται περισσότερη εστίαση σε λύσεις φυσικές –στον πραγματικό κόσμο όπως αναφέρει και ο Latour– μαζί με την κοινωνία. Όπως αναφέρει η Kate Raworth, τα οικολογικά όρια και η ανάγκη για κοινωνικά θεμέλια είναι αλληλένδετα. Τα περιβαλλοντικά προβλήματα εντείνουν τα κοινωνικά προβλήματα και τις ανισότητες, ενώ οι περιβαλλοντικές πολιτικές, αν δεν σχεδιαστούν σωστά, μπορούν να εντείνουν τις ανισότητες.
Βιβλιογραφία
A Secure and Sustainable Supply of Critical Raw Materials in Support of the Twin Transition. (2023).
Baldé, C. P.-C. (2024). The Global e-waste monitor.
Bibri, S. E. (2023). Environmentally sustainable smart cities and their converging AI, IoT, and big data technologies and solutions: an integrated approach to an extensive literature review. . Energy Informatics.
Brevini, B. (2020). Black boxes, not green: Mythologizing artificial intelligence and omitting the environment. . Big Data and Society.
Chris J. Martin, J. E. (2018). Smart and sustainable? Five tensions in the visions and practices of the. Technological Forecasting & Social Change, 269-278.
Duan, Y. E. (2019). Artificial intelligence for decision making in the era of Big Data – evolution, challenges and research agenda. . International Journal of Information Management, 63-71.
Fraga-Lamas, P. L.-C. (2021). Green iot and edge AI as key technological enablers for a sustainable digital transition towards a smart circular economy: An industry 5.0 use case. . Sensors, 21.
Jacqueline M Klopp, D. L. (2017). The urban sustainable development goal: Indicators, complexity and the politics of measuring cities. Cities, 92-97.
Krähmer, K. (2021). Are green cities sustainable? A degrowth critique of sustainable urban development in Copenhagen. . European Planning Studies, 1272-1289.
Kumar, S. &. (2012). Green cloud computing and environmental sustainability. . Harnessing Green IT: Principles and Practices., 315-319.
Le, K. B. (2010). Managing the cost, energy consumption, and carbon footprint of internet services. . ACM SIGMETRICS Performance Evaluation Review, 357–358.
Martin de Jong, S. J. (2015). Sustainableesmarteresilientelow carboneecoeknowledge cities; making sense of a multitude of concepts promoting sustainable. Journal of Cleaner Production , 25-38.
Mytton, D. (2021). Data centre water consumption. . npj Clean Water (Vol. 4, Issue 1). Nature Research.
Raworth, K. (2012). A Safe and Just Space for Humanity: Can we live within the doughnut? . Oxfam Discussion Paper.
Raworth., K. (2017). Doughnut Economics- Seven Ways to Think Like a 21st Century Economist. . Penguin Random House.
Sustainable and Smart Mobility Strategy-Putting European Transport on Track for the Future . (2020).
Αναστασόπουλος, Ν. (2024). Φύση, Άνθρωπος και Αρχιτεκτονική. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
1 Sources: Internet users [ITU (2023)]; internet traffic [IEA analysis based on Cisco (2015); TeleGeography (2022); Telegeography (2023); Cisco (2019), Cisco Visual Networking Index]; data centre workloads [Cisco (2018), Cisco Global Cloud Index]; data centre energy use [IEA analysis based on Malmodin & Lundén (2018); ITU (2020); Masanet et al. (2020); Malmodin (2020); Hintemann & Hinterholzer (2022); Malmodin et al. (2023)]; cryptocurrency mining energy use [IEA analysis based on Cambridge Centre for Alternative Finance (2023); Gallersdörfer, Klaaßen and Stoll (2020); McDonald (2022)]; data transmission network energy use [Malmodin & Lundén (2018); Malmodin (2020); ITU (2020); Coroama (2021); GSMA (2022); GSMA (2023); Malmodin et al. (2023)]. https://www.iea.org/energy-system/buildings/data-centres-and-data-transmission-networks
