Για τον «ηθικό πανικό» που κυριάρχησε στη δημόσια σφαίρα εκείνης της περιόδου και τη συνεχή επίκλησή του τα επόμενα χρόνια, έχουν γραφτεί δυσανάλογα λίγα πράγματα για το δημοψήφισμα του Ιουλίου 2015. Η συλλογική αμηχανία –ιδίως της Αριστεράς– απέναντι στη στροφή της τότε κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ, ο συμπυκνωμένος πολιτικός χρόνος και η γρήγορη ματαίωση του επίδικου πιθανώς στέρησαν το νόημα εις βάθος αναλύσεων που θα μας επέτρεπαν να εξετάσουμε την επίδρασή του στη μακρά διάρκεια.
Ακολουθώντας τη διατύπωση του Μαυρή1, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι το δημοψήφισμα αποτελεί ταυτόχρονα «δημοκρατική στιγμή» και «κύκνειο άσμα της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας», αλλά και την κορύφωση ενός συγκρουσιακού κύκλου που ξεκίνησε με την υπαγωγή της Ελλάδας στο καθεστώς των μνημονίων και της επιτήρησης το 2010. Ως τέτοιο, έχει αναμφίβολα αφήσει το αποτύπωμά του στη συλλογική μνήμη και πρακτική, ιδίως εκείνης της γενιάς που βίωσε την κρίση σε καθοριστική φάση για την πολιτική της κοινωνικοποίηση.
Εστιάζοντας λοιπόν στις νέες και στους νέους της περιόδου βλέπουμε να επιβεβαιώνεται το ηλικιακό ρήγμα που χαρακτηρίζει τις εκλογικές αναμετρήσεις της εποχής των μνημονίων: 85% των νέων 18-24 και 72% των 25-34 τάσσεται κατά της πρότασης των δανειστών. Πρόκειται άλλωστε για μια γενιά που είχε δώσει ήδη πολλαπλές ενδείξεις «επιστροφής» στην πολιτική, μέσω θεσμικών και μη θεσμικών συμμετοχικών διόδων, αλλά και μιας στροφής προς την Αριστερά και με όρους εκλογικών προτιμήσεων.2
Συγκριτικά με άλλα γεγονότα όπως ο Δεκέμβρης του 2008 ή η δολοφονία Φύσσα, το δημοψήφισμα δεν αναδεικνύεται σε σχετικές έρευνες ως το πλέον καθοριστικό για τη διαμόρφωση της πολιτικής φυσιογνωμίας των νέων. Ωστόσο, πρέπει να ιδωθεί «Όχι» ως μεμονωμένο γεγονός αλλά ως συμπύκνωση και κρυστάλλωση του ευρύτερου κλίματος της περιόδου.
Οι εξελίξεις του Ιουλίου 2015 ανέκοψαν μια διαφαινόμενη πορεία ριζοσπαστικοποίησης ενός σημαντικού κομματιού της ελληνικής νεολαίας, ενώ την ίδια στιγμή δημιούργησαν σύγχυση ως προς την αποτελεσματικότητα της πολιτικής στράτευσης. Από την άλλη πλευρά, είναι η πρώτη ίσως στιγμή μετά τον εκλογικό σεισμό του 2012 που διαφαίνεται με ξεκάθαρους όρους η ανάδυση ενός αντιΣΥΡΙΖΑ μετώπου, η οποία έμελλε να αποβεί καθοριστική για τις εκλογικές εξελίξεις των επόμενων χρόνων. Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι, σε σχετική έρευνα του ΕΚΚΕ, η επίδραση του δημοψηφίσματος στις πολιτικές απόψεις των νέων αναγνωρίζεται σε πολύ μεγαλύτερα ποσοστά από όσες και όσους αυτοτοποθετούνται στα δεξιά του ιδεολογικού φάσματος.3
Συνολικά, η απότομη στροφή του ΣΥΡΙΖΑ, η ακύρωση της λαϊκής βούλησης και η συνεπακόλουθη σύγκλιση των κομμάτων επέτειναν την απογοήτευση των πολιτών, ευνόησαν ένα κλίμα πολιτικού κυνισμού και απαξίωσαν περαιτέρω την εκλογική διαδικασία, οδηγώντας σε βάθεμα της κρίσης εκπροσώπησης. Ο απόηχος του δημοψηφίσματος αποτυπώθηκε όχι μόνο στα μετέπειτα ποσοστά του ΣΥΡΙΖΑ αλλά και στο μεγάλο κύμα αποχώρησης περίπου 750.000 ψηφοφόρων από το εκλογικό σώμα του Σεπτεμβρίου 2015, κυρίως ψηφοφόρων του ΣΥΡΙΖΑ και μάλιστα μεσαίων και νεότερων ηλικιών.4
Τα χρόνια της κρίσης, και ειδικά η εμπειρία του δημοψηφίσματος, υπονόμευσαν περαιτέρω την αξιοπιστία των πολιτικών και των πολιτικών κομμάτων –ενδεχομένως και της ίδιας της δυνατότητας της πολιτικής να παρέχει εναλλακτικές λύσεις– ιδιαίτερα για τις νέες και τους νέους που συστηματικά πρωτοστατούν στη θεσμική δυσπιστία. Παρότι η ψήφος συνεχίζει να διατηρεί το ειδικό της βάρος εντός της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας ακόμα και για τους/ις νεότερους/ες, οι τελευταίοι χαρακτηρίζονται από μειωμένες προσδοκίες από τη θεσμική πολιτική και μια προτίμηση στην πολιτική της καθημερινότητας.
Το πιο σημαντικό πλήγμα ωστόσο αφορά τη διάχυση ενός αισθήματος ματαιότητας εντός της (τότε) ελληνικής νεολαίας, καθώς και της στροφής σε πιο «γειωμένες» και «ρεαλιστικές» πολιτικές επιλογές (ακόμα και στη λογική του «μικρότερου κακού»), που συχνά συνοδεύεται από τη θόλωση των ορίων ανάμεσα στην Αριστερά και τη Δεξιά, με συνέπειες που υπερβαίνουν το στενό πεδίο της εκλογικής συμπεριφοράς και αφορούν πλέον την ιδεολογική συγκρότηση και κοσμοαντίληψη της γενιάς αυτής.
Σημειώσεις:
1. Μαυρής, Γ. (7 Ιουλίου 2016). Το ελληνικό δημοψήφισμα του 2015: «δημοκρατική στιγμή» (ή) (και) κύκνειο άσμα της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας; https://www.mavris.gr/wp-content/uploads/2016/07/Mavris_GrRef2015.pdf
2. Παντελίδου-Μαλούτα, Μ. (2015). Η νεολαία επιστρέφει; Ελληνική πολιτική κουλτούρα και μεταβαλλόμενα πρότυπα πολιτικότητας των νέων στην κρίση. Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, 43, 5-46. https://doi.org/10.12681/hpsa.14404
3. Έρευνα YouWho. Socioscope. https://socioscope.gr/dataset/youwho/data?type=chart&subType=column&x=yw_q16&filters%5Byw_q14%5D=3&measure=adolescents_perc
4. Κουστένης, Π. (6 Ιουλίου 2019). Ερευνα: Η πορεία της αποχής τα τελευταία 15 χρόνια Εφημερίδα των Συντακτών. https://www.efsyn.gr/themata/thema-tis-efsyn/202642_anihneyontas-ton-io-poy-prokalei-mazikes-allergies-gia-tin-kalpi
Η Λίνα Ζηργάνου-Καζολέα είναι υποψήφια διδακτόρισσα Πολιτικής Επιστήμης, ερευνήτρια
