Η παγκοσμιοποίηση, με τη μορφή των 40 τελευταίων χρόνων, έφτασε στο τέλος της μετά τη «Liberation Day» του Τραμπ. Η καπιταλιστική μετάβαση με την υποχώρηση του νεοφιλελευθερισμού γίνεται ταυτόχρονα με τη γεωπολιτική μετάβαση, την αμφισβήτηση της αμερικανικής κυριαρχίας από Κίνα – Ρωσία και ευρύτερα από τις χώρες BRICS. H παγκόσμια αρχιτεκτονική είναι σε φάση μετάβασης από την παγκοσμιοποίηση στον προστατευτισμό και το σύστημα βρίσκεται σε πλήρη ανισορροπία.
Η τελευταία περίοδος παγκοσμιοποίησης, τέλη του ’80, είχε σφραγιστεί από την «Washington consensus», δηλαδή τις μεγάλες κατευθυντήριες γραμμές για την κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού και από την άνοδο του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού, μέσω της τεχνολογικής επανάστασης (αυτοματοποίηση, κομπιούτερς, ψηφιοποίηση, δίκτυα). Αλλά και από τη γεωπολιτική μετάβαση από τον διπολικό κόσμο (ΗΠΑ – ΕΣΣΔ) στην αμερικάνικη ηγεμονία. Μετά την κρίση του ’08 και την έλευση Τραμπ (2016), εμφανίστηκε η μερική παγκοσμιοποίηση με στοιχεία προστατευτισμού –που ακολούθησαν και οι Δημοκρατικοί– και με κρίση του νεοφιλελευθερισμού.
Ο προστατευτισμός είναι η οικονομική πολιτική περιορισμού των εισαγωγών αγαθών, υπηρεσιών και επαναπατρισμό κεφαλαίων για την προστασία της εθνικής παραγωγής και την ισχυροποίηση της οικονομίας. Τα μέσα που χρησιμοποιούνται είναι δασμοί, ποσοτικοί περιορισμοί, επιδοτήσεις και εξαγωγικές ενισχύσεις επιχειρήσεων και κατά περίσταση ειδικά μέτρα. Οι τεράστιες κρατικές ενισχύσεις στις εταιρείες των ΗΠΑ και της Κίνας είναι βασική παράμετρος για την κυριαρχία τους στις παγκόσμιες αγορές.
Αλλά δεν είναι η πρώτη φορά που εμφανίζεται ο προστατευτισμός στις ΗΠΑ. Υψηλούς δασμούς εφάρμοσαν οι Ρεπουμπλικάνοι που κυριαρχούσαν από το τέλος του αμερικανικού εμφύλιου (1865) ως το 1912. Κατόπιν οι Δημοκρατικοί χαλάρωσαν τη δασμολογική πολιτική. Προστατευτισμό θα εφαρμόσουν στη διάρκεια του Μεσοπολέμου (1921-1936), με αποκορύφωμα τη δεκαετία του 1930 όπου ανάλογοι δασμοί υιοθετήθηκαν από πολλές χώρες, γεγονός που οδήγησε στη δραματική συρρίκνωση (66%) του διεθνούς εμπορίου.
Ο Τραμπ και η Κίνα
Ο Τραμπ βάζει τα θεμέλια του νέου προστατευτισμού, θεωρεί ότι η παγκοσμιοποίηση έβλαψε την αμερικανική κυριαρχία και ανέδειξε τον μεγάλο αντίπαλο, την Κίνα. Χαρακτηριστική η αποβιομηχάνιση των ΗΠΑ, ειδικά σε στρατηγικούς τομείς και το τεράστιο συσσωρευμένο χρέος, χάνοντας στον εμπορικό καπιταλισμό από την Κίνα, ενώ παραμένουν το κέντρο του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού. Όμως, η πραγματική πτώση της αμερικανικής μεταποίησης ξεκίνησε πολύ πριν την άνοδο της Κίνας στην παγκόσμια αγορά και οφείλεται στην έλλειψη βιομηχανικών και τεχνολογικών επενδύσεων στις ΗΠΑ και όχι στην παγκοσμιοποίηση.
Ο προστατευτισμός του Τραμπ στηρίζεται στον εκφοβισμό των αντιπάλων, στη μπλόφα και στη συναλλαγή με στόχο τη βιομηχανική επανάκαμψη, την εξισορρόπηση του εμπορικού ισοζυγίου των ΗΠΑ, αλλά και την παλινόρθωση της αμερικανικής κυριαρχίας με ανάσχεση της Κίνας. Έτσι εξηγούνται οι υψηλοί δασμοί, όχι μόνο στην Κίνα, αλλά και στις χώρες «πέρασμα» των κινεζικών προϊόντων προς τις ΗΠΑ. Αντίστοιχα, στις «φιλικές χώρες» οι δασμοί είναι χαμηλότεροι. Οι παραδοσιακές συμμαχίες πλέον δεν ισχύουν και οι νέες δεν έχουν ακόμα διαμορφωθεί.
Η κινεζική οικονομία (ανάπτυξη 4,5%) σίγουρα θα επηρεασθεί αρνητικά από τους δασμούς (έως 0,5% του ΑΕΠ), αλλά το Πεκίνο προετοιμάζεται από καιρό απέναντι στον τραμπικό προστατευτισμό. Έχει ήδη μελετήσει τις 920 σελίδες του ακροδεξιού Project 25 (2023) του Heritage Foundation για τη νέα διακυβέρνηση, αλλά και τις προεκλογικές θέσεις Τραμπ. Πεκίνο και Ουάσιγκτον ξεκίνησαν μπαράζ αλλεπάλληλων αυξήσεων δασμών, ενώ ταυτόχρονα εξελίσσεται νομισματικός πόλεμος (φθηνότερο δολάριο ή γουάν).
Οι ΗΠΑ έχουν εμπορικό έλλειμμα με την Κίνα 295 δισ. δολάρια το 2024 και όχι 1 τρισ. που δηλώνει ο Τραμπ, ενώ οι κινεζικές εισαγωγές μειώθηκαν στο 13% (21% το 2016).
Η εξάρτηση της Κίνας από τις εξαγωγές (19% του ΑΕΠ) είναι χαμηλότερη του 2006 (36%). Ο παγκόσμιος μέσος όρος είναι 29,3%. Οι εξαγωγές της Κίνας στις ΗΠΑ αντιπροσωπεύουν κάτω του 3% του ΑΕΠ της, συνεπώς δεν εξαρτάται από τους δασμούς των ΗΠΑ. Η Κίνα δεν είναι πλέον μια οικονομία που βασίζεται στις εξαγωγές, έχει μεταβεί σε ένα νέο οικονομικό μοντέλο, δίνοντας έμφαση στην εγχώρια οικονομία και στις αμοιβαίες διεθνείς οικονομικές σχέσεις. Η άποψη ότι οι παγκόσμιοι δασμοί θα έβλαπταν καθοριστικά την Κίνα είναι μάλλον εσφαλμένη.
Ο Τραμπ μίλησε για μια προσωρινή αρνητική μεταβατική περίοδο, μέχρι τα μέτρα του να αποδώσουν καρπούς. Προς το παρόν, η δασμολογική του πολιτική προκαλεί αύξηση των τιμών, κατάρρευση των μετοχών όπου επενδύεται μεγάλο μέρος των αμερικανικών αποταμιεύσεων, πιθανή χρηματοοικονομική κρίση και αυξημένο κίνδυνο στασιμοπληθωρισμού. Επίσης, κάθε φορά που η παγκόσμια οικονομία βρίσκεται σε σοκ παρατηρείται έντονη κερδοσκοπία και περαιτέρω αύξηση των τιμών. Οι τρεις στόχοι του Τραμπ (επαναπατρισμός της παραγωγής, αναζωογόνηση της βιομηχανίας και είσπραξη δασμών 1,5 τρις σε βάθος 10ετίας με υποκατάσταση φόρων) φαίνονται δύσκολα υλοποιήσιμοι βραχυχρόνια και, βέβαια οι εκλογές των midterms δεν είναι μακριά.
Οι πιθανότητες παγκόσμιας ύφεσης αυξάνονται (Goldman Sachs, JP Morgan, Blackrock, ΔΝΤ και ΟΟΣΑ). O Ρουμπινί, αντίθετα, εκτιμά ότι η αύξηση της παραγωγικότητας, λόγω εφαρμογών της 7ης τεχνολογικής επανάστασης, θα αμβλύνει τις επιδράσεις των δασμών και θα αποφευχθεί η ύφεση.
Ο πρόεδρος της FED (Πάουελ) δήλωσε ότι οι δασμοί θα αυξήσουν τον πληθωρισμό, την ανεργία και θα επιβραδύνουν την ανάπτυξη στις ΗΠΑ. Ο Τραμπ απαιτεί από την FED δραστική μείωση των επιτοκίων με κίνδυνο αύξησης του πληθωρισμού.
Η τρίμηνη αναστολή των δασμών (εκτός Κίνας) έχει τρεις όψεις: τη διαπραγμάτευση με μια σειρά χώρες για τους δασμούς (και με Πεκίνο), τις ενδοκυβερνητικές αντιδράσεις, αλλά και την αποφυγή κρίσης (προ των πυλών) στην αγορά των αμερικανικών ομολόγων.
Ευρώπη: βαδίζοντας σε λάθος δρόμο
Οι φονταμενταλιστές του «Make America Great Again» θέλουν μια πιο πολεμική, συντηρητική και ημι-απομονωτική εκδοχή των ΗΠΑ. Η Ευρώπη και οι φιλελεύθερες αξίες της θεωρούνται προβληματικό υπόδειγμα. Ο Τραμπ, όπως και ο Πούτιν, θα προτιμούσαν μια ακροδεξιά ΕΕ σε συνομοσπονδία, με κυρίαρχες τις διμερείς σχέσεις μεταξύ κρατών.
Ο εμπορικός πόλεμος θα μειώσει περαιτέρω την ισχνή ανάπτυξη της ΕΕ. Ο αντίκτυπος στον πληθωρισμό δεν είναι ξεκάθαρος. Οι αναλυτές της Deutsche Bank Research συμφωνούν ότι η ΕΚΤ πιθανότατα θα μειώσει δραστικά τα επιτόκια. Μέρος των κινεζικών εξαγωγών προς στις ΗΠΑ, λόγω των δασμών, θα κατευθυνθούν προς την Ευρώπη. «Αυτή η υπέρβαση των εισαγωγών θα μπορούσε να έχει αποπληθωριστικό αποτέλεσμα, πιέζοντας τις τιμές προς τα κάτω στην Ευρωζώνη».
Η ΕΚΤ προβλέπει αύξηση ΑΕΠ της Ευρωζώνης μόλις 0,9% το 2025. Ο πληθωρισμός αναμένεται να συγκλίνει προς το 2% το 2026. Σε περιβάλλον πλήρους αβεβαιότητας μειώνεται ο σχεδιασμός επενδύσεων. Η Γερμανία πλήττεται κύρια, με τις εξαγωγές προς τις ΗΠΑ στο 3,7% του ΑΕΠ. Η Ιταλία (οι ΗΠΑ είναι ο κύριος εμπορικός εταίρος με 10% των ιταλικών εξαγωγών) και η Ολλανδία είναι, επίσης, ευάλωτες.
Το μόνο θετικό στοιχείο του εμπορικού πολέμου για την Ευρώπη είναι η δύσκολη θέση της ευρωπαϊκής Ακροδεξιάς που πόνταρε στον Τραμπ και στη «Μαύρη Διεθνή» του. H ύφεση, όμως, ευνοεί την Ακροδεξιά.
Η επίδραση των οικονομικών και γεωπολιτικών αλλαγών του Τραμπ στην ΕΕ θα εξαρτηθεί από το χρονικό και ποιοτικό βάθος τους, αλλά και από την ευρωπαϊκή αντίδραση. Το σχέδιο «Ετοιμότητα 2030» της Φον ντερ Λάιεν για την πολεμική οικονομία της ΕΕ –μη υλοποιήσιμο σε πενταετή βάση– είναι ήδη παρωχημένο, φτωχό σε περιεχόμενο και κεφάλαια, ενώ είναι ανύπαρκτη η ρωσική απειλή. Ο μόνος εχθρός της ΕΕ είναι η στρατηγική των ευρωπαϊκών ελίτ. Η εμμονική άρνηση κοινού δανεισμού και ο δανεισμός με ρήτρα διαφυγής είναι απογοητευτικά και αναντίστοιχα της νέας κατάστασης πραγμάτων.
Η ΕΕ μπορεί να ωφεληθεί εάν αλλάξει ριζικά τη νεοφιλελεύθερη αρχιτεκτονική της και τον πολεμικό προσανατολισμό της (που ωφελεί κυρίως τις ΗΠΑ) και προχωρήσει σε δίκαιες εμπορικές συμφωνίες με άλλες περιοχές του κόσμου (BRICS, Παγκόσμιος Νότος), ώστε να αντιμετωπίσει τις αρνητικές επιπτώσεις των δασμών και την ύφεση. Η ΕΕ χρειάζεται ευρωομόλογα και μια εναλλακτική βιομηχανική στρατηγική με προσανατολισμό της ανάπτυξης προς βιώσιμους εναλλακτικούς τομείς και τελικό στόχο τον μετριασμό της κλιματικής κρίσης, τη μείωση των ανισοτήτων, την ειρήνη και τη διεύρυνση της δημοκρατίας.
