Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία: για την παγκόσμια και ευρωπαϊκή οικονομία οι προοπτικές για το 2023 θα είναι αρνητικές, με μια νέα οικονομική κρίση να είναι πιθανή.
Οι αισιόδοξες mainstream εκτιμήσεις, όπως του Martin Wolf 1 και της ΕΚΤ, υποστηρίζουν ότι το 2023 θα είναι η χειρότερη χρονιά, λόγω ύφεσης, αλλά κατόπιν θα υπάρξει σταδιακή ανάπτυξη τα επόμενα χρόνια με τη χαλιναγώγηση του πληθωρισμού και τη μεσοπρόθεσμη κάλυψη του ενεργειακού ελλείμματος. Συνεπώς, βλέπουν «φως στο τούνελ» από το 2025 και μετά, εκτός και αν τερματισθεί γρήγορα ο πόλεμος και εξαλειφθούν άμεσα οι συνέπειες του.
Στον αντίποδα, οι απαισιόδοξες προβλέψεις, όπως αυτές του Nouriel Roubini: «Οι προηγμένες οικονομίες και οι αναδυόμενες αγορές εμπλέκονται ολοένα και περισσότερο σε απαραίτητους «πολέμους» –μερικούς πραγματικούς, άλλους μεταφορικούς– που θα οδηγήσουν σε ακόμη μεγαλύτερα δημοσιονομικά ελλείμματα, διογκωμένα ιδιωτικά και δημόσια χρέη και υψηλότερο πληθωρισμό σε μόνιμη βάση. Το μέλλον θα είναι στασιμοπληθωριστικό και το μόνο ερώτημα είναι πόσο κακό θα είναι» 2. Ενώ το παγκόσμιο χρέος αγγίζει τα 350 τρις (200 τρις το 1999), τα οικονομικά και κοινωνικά κόστη διογκώνονται: της γεωπολιτικής σύγκρουσης, της μάχης ενάντια στην κλιματική αλλαγή, της πανδημίας, της αντιμετώπισης της μείωσης θέσεων εργασίας λόγω globotics (συνδυασμός παγκοσμιοποίησης και ρομποτικής) και της μάχης κατά των ανισοτήτων. Ταυτόχρονα, «πολλά μεσοπρόθεσμα αρνητικά σοκ της Προσφοράς αυξάνουν τον κίνδυνο ύφεσης και διαδοχικών κρίσεων χρέους. Η Μεγάλη Στασιμοπληθωριστική Κρίση Χρέους είναι μπροστά μας»2.
Ο ΟΟΣΑ υπολόγισε πτωτικά την παγκόσμια ανάπτυξη για το 2023 στο 2,2% (3,1% το ’22), με μεγάλες διαφορές μεταξύ των διαφόρων περιοχών του πλανήτη (Ινδία ανάπτυξη 6,2%, Κίνα 4,6%, ΗΠΑ 0,5%, Ευρωζώνη 0,3%). Η Kristalina Georgieva του ΔΝΤ δήλωσε πρόσφατα ότι οι δείκτες δείχνουν περαιτέρω επιδείνωση των παγκόσμιων οικονομικών προοπτικών, ενώ ο David Malpass, επικεφαλής της Παγκόσμιας Τράπεζας, εκφράζει ανησυχία για τον κίνδυνο παγκόσμιας ύφεσης.
Στόχος λοιπόν είναι η ύφεση και δια αυτής η μείωση των τιμών, διαδικασία όμως που συνεπάγεται μείωση των πραγματικών εισοδημάτων των νοικοκυριών και συνοδεύεται από περιοριστικές δημοσιονομικές πολιτικές. Το ΔΝΤ προβλέπει ότι 143 κυβερνήσεις θα μειώσουν τις δαπάνες ως ποσοστό του ΑΕΠ το 2023, επηρεάζοντας αρνητικά το 85% του παγκόσμιου πληθυσμού. Ταυτόχρονα, φαίνεται να αγνοείται μία πρόσφατη ανάλυση του ΔΝΤ, η οποία δείχνει ότι η αύξηση των ονομαστικών μισθών δεν δημιουργεί σπιράλ αύξησης τιμών-μισθών, καταρρίπτοντας άλλο ένα νεοφιλελεύθερο παραμύθι 3.
Σε αυτό το παγκόσμιο «τοπίο στην ομίχλη», με τόσες άγνωστες μεταβλητές, δεν ενστερνίζομαι την αισιοδοξία των θεσμικών, δεν εμπιστεύομαι τις πάντα αποτυχημένες προβλέψεις των νεοφιλελεύθερων, ελπίζω όμως ο Ρουμπινί να διαψευσθεί. Σε τελική ανάλυση, απέναντι στη δράση του νεοφιλελεύθερου ΤΙΝΑ υπάρχει η αντίδραση του There Is Left Alternative (TILA).
Νεοφιλελεύθερο δόγμα «δια πάσαν νόσον και πάσαν μαλακίαν»
Στην αρνητική κληρονομιά του παγκόσμιου καπιταλισμού των προηγούμενων ετών (μεγάλης κλίμακας πόλεμος στο ευρωπαϊκό έδαφος, μείωση παραγωγής, κρίση στην παγκόσμια εφοδιαστική αλυσίδα, ενεργειακός, τεχνολογικός και εμπορικός πόλεμος, συνέχιση της πανδημικής κρίσης και κλιματική κρίση), ήρθε να προστεθεί ο στασιμοπληθωρισμός και η ύφεση. Όμως, η άνοδος των τιμών προηγήθηκε του πολέμου και οφείλεται στα υπερκέρδη των μεγάλων πολυεθνικών αλλά και των τοπικών ελίτ, που συνεχίζουν να κερδοσκοπούν από τη συνέχιση του πολέμου. Ο πόλεμος ήταν κυρίως αφορμή, και όχι αιτία, του στασιμοπληθωρισμού. Ο αντίκτυπος των υψηλών επιτοκίων στα δάνεια θα επηρεάσει αρνητικά κράτη και πολίτες, ενώ θα αυξηθούν τα «κόκκινα δάνεια».
Σύμφωνα με την Έκθεση Παγκόσμιας Ανισότητας του 2022, το πλουσιότερο 10% στον κόσμο κατέχει περίπου το 60-80% του πλούτου, το φτωχότερο 50% κατέχει λιγότερο από 5%, ενώ σύμφωνα με την Oxfam μόνο 26 δισεκατομμυριούχοι κατέχουν το 50% του παγκόσμιου πλούτου. Οι τρεις εταιρείες διαχείρισης περιουσιακών στοιχείων —Black Rock, Vanguard και State Street Global Advisors—μαζί είναι ο μεγαλύτερος μέτοχος στο 90% σχεδόν των εταιρειών του δείκτη S&P 500, συμπεριλαμβανομένων των Apple, Microsoft, ExxonMobil και GE. Από το 2020, ήταν επίσης ο μεγαλύτερος μέτοχος στο 40% όλων των εισηγμένων εταιρειών των ΗΠΑ, απασχολώντας 23,5 εκατομμύρια άτομα και με συνδυασμένα περιουσιακά στοιχεία άνω των 15 τρις δολαρίων. Η BlackRock, η μεγαλύτερη εταιρεία, όχι μόνο ελέγχει μετοχές σε όλες αυτές τις εταιρείες, αλλά έχει επίσης προσληφθεί από κορυφαίες κυβερνήσεις και κεντρικές τράπεζες για να τις συμβουλεύει, σε ορισμένες περιπτώσεις λαμβάνοντας αποφάσεις σχετικά με ιδρύματα στα οποία η ίδια η BlackRock είναι μέτοχος 4.
Η επιλογή των διεθνών καπιταλιστικών κέντρων να αντιμετωπίσουν τον πληθωρισμό με τη μέθοδο της νεοφιλελεύθερης ύφεσης, μέσω της βίαιης αύξησης των επιτοκίων, είναι καταστροφική για τα κράτη και τις κοινωνίες. Θα προκαλέσει περαιτέρω αύξηση των ανισοτήτων, μείωση των πραγματικών μισθών και χειροτέρευση όλων των δεικτών κοινωνικής ευημερίας.
Γράφει σχετικά ο Joseph Stiglitz: «Στο όνομα του τιθάσευσης του πληθωρισμού, οι Κεντρικές Τράπεζες έχουν σκόπιμα δρομολογήσει την πρόκληση ύφεσης ή την επιδείνωση της. Ακόμη χειρότερα, η σημερινή περιοριστική νομισματική πολιτική θα αφήσει μακροχρόνιες ουλές, ενώ πιο μελετημένες λύσεις θα λειτουργούσαν καλύτερα και θα απέφεραν μακροπρόθεσμα οφέλη» 5.
Ο Kenneth Rogoff βλέπει τον κίνδυνο συστημικής κρίσης από την υφεσιακή πολιτική: «Το γεγονός ότι ο κόσμος δεν γνώρισε συστημική χρηματοπιστωτική κρίση το 2022 είναι ένα μικρό θαύμα, δεδομένης της αύξησης του πληθωρισμού, των επιτοκίων και την τεράστια αύξηση του γεωπολιτικού κινδύνου. Όμως, με το δημόσιο και ιδιωτικό χρέος να έχει αυξηθεί σε επίπεδα ρεκόρ κατά τη διάρκεια της περιόδου των εξαιρετικά χαμηλών επιτοκίων και τον κίνδυνο ύφεσης, το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα αντιμετωπίζει ένα τεράστιο stresstest. Μια κρίση σε μια προηγμένη οικονομία –για παράδειγμα, Ιαπωνία ή Ιταλία– θα ήταν δύσκολο να περιοριστεί» 6.
Μία πανδημία λιτότητας αναδύεται, καθώς οι κυβερνήσεις επιστρέφουν στις δοκιμασμένες και αποτυχημένες νεοφιλελεύθερες πολιτικές του Washington Consensus, αντί να εξερευνούν εναλλακτικά μέσα για τη δημιουργία δημοσιονομικού χώρου. Αν δεν ακυρωθεί αυτή η πολιτική, τα επόμενα χρόνια θα είναι χειρότερα από την περίοδο που ακολούθησε την οικονομική κρίση του 2008.
Ευρώπη: ο μεγάλος ασθενής δεν αναρρώνει, χειροτερεύει…
Ο ορισμός της αποτυχίας: το άρθρο 3 της Συνθήκης της Λισαβώνας, ορίζει ότι οι στόχοι της ΕΕ είναι η δημοκρατία, η κοινωνική πρόοδος και η προστασία του περιβάλλοντος. Δεκατρία χρόνια μετά, σε πλήρως νεοφιλελεύθερο τοπίο, η ΕΕ βρίσκεται σε κρίση δημοκρατίας, κοινωνική κρίση και κλιματική κρίση.
Στο σημερινό υφεσιακό τοπίο, η Ευρώπη, ως το μεγαλύτερο θύμα της γεωπολιτικής μετάβασης, θα υποστεί τις βαρύτερες συνέπειες. «Αισιόδοξη» η πρόβλεψη της Κομισιόν για μείωση της ανάπτυξης στην ΕΖ στο 0,3% το 2023 (από 3,2% το 2022). Χειρότερη ακόμα η πρόβλεψη της Moody’s (-0,6% ύφεση), με τη Γερμανία στο -1,8%, την Ιταλία στο -1,4% κι τη Γαλλία στο -0,7%. Το πλεόνασμα της Ευρωζώνης στο εξωτερικό εμπόριο έχει καταρρεύσει από +2,8% σε +0,6% του ΑΕΠ. Η Bundesbank 7 βλέπει για τη Γερμανία υψηλό πληθωρισμό μέχρι τουλάχιστον το 2025 (7,2% το 2023, 4,1% το 2024 και 2,8% το 2025). Εάν η λοκομοτίβα των ευρωπαϊκών εξαγωγών Γερμανία, ακολουθούμενη από την Ιταλία, χάσουν το εξαγωγικό τους πλεονέκτημα, τότε ολόκληρη η ΕΖ θα βρεθεί σε βαθιά αστάθεια.
Η νεοφιλελεύθερη αντιμετώπιση του πληθωρισμού με περιοριστική νομισματική πολιτική, εν μέσω της συνολικής κρίσης, οδηγεί την Ευρώπη σε λιτότητα για τα επόμενα χρόνια, χωρίς άμεσο ορίζοντα εξόδου από αυτήν. Η Ευρώπη αδυνατεί να ανταγωνισθεί τεχνολογικά ΗΠΑ και Κίνα, ενώ παράλληλα δυσκολεύεται να αντιμετωπίσει τον προστατευτισμό των ΗΠΑ. Δεν υπάρχει ευρωπαϊκή απάντηση στο Νόμο για τη Μείωση του Πληθωρισμού (Inflation Reduction Act) του Μπάιντεν, που επιδοτεί με 500 δις δολαρίων την πράσινη ενέργεια και τη βιομηχανία των ΗΠΑ.
Η ευρωπαϊκή κρίση εκφράζεται από την αδύναμη ανάπτυξη και τις μακροοικονομικές ανισορροπίες μεταξύ πλεονασματικών και ελλειμματικών χωρών. Οι τιμές της ενέργειας, αλλά και των τροφίμων, εκτοξεύονται ως αποτέλεσμα του πολέμου, της απελευθέρωσης της αγοράς ενέργειας και λόγω του ελέγχου του αγροδιατροφικού τομέα και των μη ενεργειακών βιομηχανικών αγαθών από τις μεγάλες πολυεθνικές που αποκομίζουν τεράστια κέρδη. Η νέα λιτότητα ωθεί την οικονομία της Ευρώπης σε ύφεση, οξύνοντας τις ανισότητες.
Επιπλέον, η κλιματική κρίση απειλεί άμεσα την Ευρώπη και την παραγωγή της, ενώ τα μέτρα που λαμβάνονται για την καταπολέμηση της είναι τουλάχιστον ανεπαρκή. Η ύφεση, επηρεάζοντας αρνητικά τις επενδύσεις, εμποδίζει την πράσινη αναδιάρθρωση της οικονομίας, αλλά και την υποκατάσταση των εισαγωγών από την Κίνα με εγχώρια παραγωγή.
Σημείο καμπής είναι η ανατροπή του νεοφιλελευθερισμού
Η άνοδος της Alt.right και η κυβερνητική συνεργασία της με την κεντροδεξιά είναι επίσης άκρως ανησυχητικό σημάδι. Η κρίση της δημοκρατίας βαθαίνει, συνέπεια των ενδοκαπιταλιστικών αντιθέσεων, της πολιτικής λιτότητας και των μεγάλων δημοκρατικών ελλειμμάτων της ΕΕ. Όσο μεγαλύτερο το έλλειμμα δημοκρατίας στην ΕΕ, τόσο πιο αδύναμη είναι η ανάπτυξη και τόσο περισσότερο διευρύνονται οι ανισότητες. Οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές ήταν υπεύθυνες για τη διεύρυνση των ανισοτήτων, την καταστροφή των κοινωνικών υποδομών και την πρόκληση κοινωνικής απελπισίας. Είναι προφανές ότι οι νεοφιλελεύθερες κοινωνικές και οικονομικές πολιτικές τροφοδοτούν τη δεξιά ριζοσπαστικοποίηση και την αναζωπύρωση του πολιτικού αυταρχισμού. Υπάρχει μια εγγενής σύγκρουση μεταξύ δημοκρατίας και καπιταλισμού, αλλά πλέον είναι φανερό ότι ο νεοφασισμός αναδύεται από τον ύστερο νεοφιλελευθερισμό. Ακόμα χειρότερα, η συγκέντρωση εξουσίας, μέσω της 6ης τεχνολογικής επανάστασης, στα χέρια λίγων πολυεθνικών και ο κατασκοπευτικός ψηφιακός καπιταλισμός ενισχύουν τα αυταρχικά φαινόμενα.
Το σημείο καμπής (Zeitenwende), το τέλος μιας εποχής, είναι το σχετικό άρθρο του Όλαφ Σόλτς που θέτει ένα ερώτημα, προσπαθώντας να σφυρηλατήσει την κυρίαρχη γραμμή: «Πώς μπορούμε, ως Ευρωπαίοι και ως ΕΕ, να παραμείνουμε ανεξάρτητοι παράγοντες σε έναν όλο και πιο πολυπολικό κόσμο; Η Γερμανία και η Ευρώπη μπορούν να βοηθήσουν στην υπεράσπιση της διεθνούς τάξης που βασίζεται σε κανόνες (rules-basedinternationalsystem) χωρίς να υποκύψουν στη μοιρολατρική άποψη ότι ο κόσμος είναι καταδικασμένος να χωριστεί ξανά σε ανταγωνιστικά μπλοκ. Γι’ αυτό, η Γερμανία και οι εταίροι της στην ΕΕ, στις ΗΠΑ, το G-7 και το ΝΑΤΟ πρέπει να προστατεύσουν τις ανοιχτές κοινωνίες μας, να υπερασπιστούν τις δημοκρατικές μας αξίες και να ενισχύσουν τις συμμαχίες και τις συνεργασίες μας» 8. Ανέλυσε, λοιπόν, ο Γερμανός καγκελάριος γιατί η Δύση, το ΝΑΤΟ, το friendshoring και η συνεργασία με το Global South είναι η λύση ενάντια σε Ρωσία και Κίνα, χωρίς, όμως, όρους ψυχρού πολέμου. Στη σύνοδο της Ινδονησίας των G-20, Μπάιντεν και Σι επίσης συμφώνησαν στην αποφυγή Ψυχρού Πολέμου, αλλά κάτι τέτοιο μένει να αποδειχθεί.
Δεν εξήγησε, όμως, ο Σολτς γιατί η Γερμανία παίρνει προστατευτικά μέτρα 200 δις για την οικονομία και την ενέργεια της και, ταυτόχρονα, ζητάει δημοσιονομική πειθαρχία από τα αδύναμα κράτη-μέλη της ΕΖ, εν μέσω της πολύπλευρης κρίσης. Δεν εξήγησε γιατί η πολιτική σύγκλισης των κρατών -μελών έγινε απόκλιση που όλο διευρύνεται. Δεν εξήγησε γιατί εφαρμόζονται ακόμα οι αποτυχημένες νεοφιλελεύθερες συνταγές, όπως το Σύμφωνο Σταθερότητας, προς χάριν των ελίτ και σε βάρος των λαών της Ευρώπης. Δεν εξήγησε γιατί οξύνονται οι ανισότητες και περιορίζεται η δημοκρατία στην ΕΕ. Δεν εξήγησε γιατί η Συμφωνία του Μίνσκ ήταν ευρωπαϊκή αποτυχία, ενώ ο πόλεμος διεξάγεται σε ευρωπαϊκό έδαφος. Δεν εξήγησε γιατί η ΕΕ αδυνατεί να γίνει αυτόνομη δύναμη, ως η δημοκρατικότερη ήπειρος του νέου πολυπολικού συστήματος, αλλά σύρεται πίσω από τις επιλογές των ΗΠΑ.
Έχουν δίκιο όσοι υποστηρίζουν ότι όσα χρόνια εφαρμόσθηκε η νομισματική επέκταση με την Ποσοτική χαλάρωση (Quantitative Easing) δεν είχε καμία αυξητική επίδραση στον πληθωρισμό και, συνεπώς, η τωρινή περιοριστική νομισματική πολιτική (Quantitative Tightening) δεν θα μειώσει τον πληθωρισμό, θα οδηγήσει σε ύφεση και κίνδυνο δημιουργίας φαύλου κύκλου. Η Christine Lagarde πρόσφατα δήλωσε ότι η ύφεση είναι απίθανο να μειώσει σημαντικά τον πληθωρισμό, παρόλα αυτά η ίδια, ως επικεφαλής της ΕΚΤ, εφαρμόζει την πολιτική αύξησης των επιτοκίων που οδηγεί στην ύφεση…
Μόνο ένα κοινό στρατηγικό σχέδιο ανατροπής του νεοφιλελευθερισμού μπορεί να βγάλει την ΕΕ από τα σημερινά αδιέξοδα με τις μαύρες προοπτικές και αυτό αφορά τις πολιτικές οικογένειες της Αριστεράς, των
Πρασίνων και των Σοσιαλιστών που αναγνωρίζουν το πρόβλημα και ότι υπάρχει προοδευτική εναλλακτική λύση. Μέχρι τότε, οι ευρωπαϊκές προοδευτικές κυβερνήσεις θα έχουν να αντιμετωπίσουν την διατεταγμένη ύφεση και την alt.Right απειλή, σε οικονομία και δημοκρατία.
1. https://www.ft.com/content/9a6c8d4a-373b-424f-b7ba-f5c5267371b8
2. https://www.project-syndicate.org/commentary/stagflationary-economic-financial-and-debt-crisis-by-nouriel-roubini-2022-12 και https://www.project-syndicate.org/commentary/high-inflation-long-term-problem-owing-to-real-and-metaphorical-wars-by-nouriel-roubini-2022-12?barrier=accesspaylog
3. https://www.elibrary.imf.org/view/journals/001/2022/221/article-A001-en.xml
4. https://braveneweurope.com/heather-gautney-how-private-equity-gave-rise-to-extreme-inequality
5. https://www.project-syndicate.org/commentary/fed-interest-rate-increases-counterproductive-all-pain-no-gain-by-joseph-e-stiglitz-2022-12?barrier=accesspaylog
6. https://www.project-syndicate.org/commentary/looming-financial-crisis-2023-rising-interest-rates-by-kenneth-rogoff-2023-01?barrier=accesspay
7. https://www.bundesbank.de/resource/blob/901990/22e7001f088c660f3530e82824473427/mL/2022-12-prognose-data.pdf
8. https://www.foreignaffairs.com/germany/olaf-scholz-global-zeitenwende-how-avoid-new-cold-war
Ο Λευτέρης Στουκογεώργος είναι οικονομολόγος
