Κάθε χρόνος που τελειώνει συσσωρεύει περιβαλλοντικά και κλιματικά προβλήματα που δεν αντιμετωπίστηκαν ικανοποιητικά και έτσι μπαίνουμε, σαν απορριφθέντες και μετεξεταστέοι μαθητές, στην επόμενη χρονιά, με το βάρος των διογκωμένων προβλημάτων, και περιορισμένο χώρο για υποδοχή νέων.
Το βασικό δίδαγμά του 2024 είναι η έκδηλη πλέον αμηχανία που συνοδεύει τις παρατηρήσεις επί των προφανών, αναμενομένων, κλιματικών εξελίξεων, αλλά και ο κατακερματισμός και η στεγανοποίηση των επιστημονικών και θεσμικών οργανισμών και δραστηριοτήτων για την αντιμετώπιση της περιβαντολογικής (π.χ., τρεις διαφορετικές COP). Με την απογοητευτική κατάληξη της COP29 και τις βάσιμες υποψίες για ανάλογη επανάληψη, την επόμενη χρονιά στην Βραζιλία, η αναγκαιότητα για την επιδίωξη παγκοσμίου συντονισμού αποκτά ισχυρή δυναμική.
Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται η έκθεση της IPBES[1] (Intergovernmental platform on biodiversity and ecosystems services= Διακυβερνητική Πλατφόρμα για τη Βιοποικιλότητα και τις Υπηρεσίες Οικοσυστημάτων), η οποία στην τελευταία συνεδρίαση της ολομέλειας την 16η Δεκέμβριου, στη Ναμίμπια, εντόπισε και ανέδειξε με ακρίβεια τα προβλήματα που δημιουργεί η «κατακερματισμένη διακυβέρνηση», που διακυβεύει τον αγώνα για την προστασία της βιοποικιλότητας, την καταπολέμηση της κλιματικής κρίσης και την προστασία των συστημάτων τροφίμων, νερού και υγείας.
Η εστίαση σε ένα μόνο κρίκο της αλυσίδας (nexus) του προβλήματος, επισκιάζει τα αλλα συνθετικά στοιχεία και αποτυγχάνει να αντιμετωπίσει τη συνθετότητα του προβλήματος. Ο πλανήτης είναι ένας, δεν υπάρχει ο πλανήτης της φύσης, του κλίματος, των ερήμων και εκείνος των ανθρώπων κ.λπ. Συνεπώς, ο στόχος θα πρέπει να είναι η λειτουργική και θεσμική συνένωση των τριών COP (βιοποικιλότητα, κλίμα, απερήμωση).
IPBES: Πώς πρέπει να αλλάξει η σχέση μας με τη φύση
Η IPBES δημοσίευσε δύο σημαντικές εκθέσεις:
Η πρώτη αναφέρεται στη διασύνδεση μεταξύ βιοποικιλότητας, νερού, τροφίμων, περιβάλλοντος και κλιματικής αλλαγής, πτυχές που ως τώρα έχουν αντιμετωπιστεί με κατακερματισμένη λογική. Η δεύτερη τονίζει τη σκοπιμότητα μετασχηματιστικής αλλαγής (transformative change), που είναι ακόμα λιγότερο δαπανηρή από την αδράνεια.
Σε έναν κόσμο όπου όλα είναι αλληλένδετα, όπου η βιοποικιλότητα, το νερό, τα τρόφιμα, η υγεία και η κλιματική αλλαγή βρίσκονται στο επίκεντρο κρίσεων που αλληλο-επηρεάζονται και αλληλο-τροφοδοτούνται, οι δειλές μεμονωμένες μεταρρυθμίσεις δεν αρκούν. Ο τρόπος με τον οποίο αλληλοεπιδρούμε με τη φύση χρήζει βαθιάς αναμόρφωσης. Αυτό είναι το επιτακτικό μήνυμα που προκύπτει από τις δύο εκθέσεις της IPBES.
Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα της πρώτης μελέτης είναι το πρόβλημα της διατροφικής αλυσίδας. Οι εντατικές γεωργικές πρακτικές των τελευταίων χρονών αύξησαν τις αποδόσεις και, ως εκ τούτου, τη θερμιδική πρόσληψη μέρους του παγκόσμιου πληθυσμού. Ταυτόχρονα, έχουν βλάψει τα άλλα στοιχεία αυτής της πεντάδας (δηλαδή τη βιοποικιλότητα, το νερό, το περιβάλλον και την κλιματική αλλαγή) δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο. Εάν η παραγωγή περισσότερων τροφίμων σημαίνει θυσία της ποιότητας στο όνομα της ποσότητας, χάνεται και η ποικιλομορφία των γενετικών πόρων που αποτελεί τη βάση μιας υγιεινής διατροφής. Το 2017 καταγράφηκαν, σχεδόν, 3 εκατ. θάνατοι που σχετίζονται με ανεπαρκή πρόσληψη δημητριακών ολικής αλέσεως.
Η ανθρώπινη υγεία και η υγεία του πλανήτη ταυτίζονται
Η φροντίδα της βιοποικιλότητας και του πλανήτη σημαίνει και μέριμνα για τη διάσωση ανθρώπινων ζωών, όπως υπογραμμίζεται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας. Το 2019, 9 εκατ. θάνατοι (16% του παγκόσμιου συνόλου) φέρεται να προκλήθηκαν από τη ρύπανση του αέρα και των υδάτων. Θετικό βήμα συνιστά η απόφαση 2024/2881 της ΕΕ, σχετική με την ποιότητα της ατμόσφαιρας, η οποία πέραν των νέων δεσμευτικών ορίων συγκεντρώσεων PM (μικροσωματίδια), προβλέπει και τη δυνατότητα διεκδίκησης αποζημίωσης για προκληθείσες βλάβες στην υγεία. Το 58% των γνωστών ανθρώπινων μολυσματικών ασθενειών αναμένεται να αυξηθεί λόγω της κλιματικής κρίσης, που έχει συμβάλει σε δεκάδες χιλιάδες θανάτους που σχετίζονται με τη ζέστη (62 χιλ. στην Ευρώπη το 2022).
Η μελέτη IPBES αναφέρεται σε συγκεκριμένα παραδείγματα, όπως της σχιστοσωμίασης (λοίμωξη που προκαλείται από παράσιτα, τρηματώδη). Είναι μια πολύ κοινή ασθένεια –περίπου 200 εκ. περιπτώσεις παγκοσμίως, κυρίως στην Αφρική– και μπορεί να αφήσει συνέπειες και μακροπρόθεσμα. Με τη χορήγηση φαρμάκων, οι άνθρωποι αναρρώνουν. Αυτό είναι ένα θετικό αποτέλεσμα, αλλά εξακολουθεί να υπάρχει πιθανότητα να μολυνθούν ξανά, καθώς αυτά τα παράσιτα (σκουλήκια) πολλαπλασιάζονται σε μολυσμένο γλυκό νερό.
Γιατί η IPBES πιέζει για «μετασχηματιστική αλλαγή»
Η μελέτη της IPBES επισημαίνει ότι «η μετασχηματιστική αλλαγή για έναν δίκαιο και βιώσιμο κόσμο είναι επείγουσα, επειδή κλείνει το παράθυρο ευκαιρίας για την ανάσχεση και την αντιστροφή της απώλειας βιοποικιλότητας και για την πρόληψη της πρόκλησης μιας δυνητικά μη αναστρέψιμης υποβάθμισης των βασικών λειτουργιών του οικοσυστήματος και εν τέλει της κατάρρευσής τους».
Οι κυρίαρχες πρακτικές αντιμετώπισης στην πράξη διαιωνίζουν και ενισχύουν τις βασικές αιτίες της απώλειας της βιοποικιλότητας και της υποβάθμισης της φύσης.
Σύμφωνα με την έκθεση της IPBES, οι οικονομικές δραστηριότητες που εξαρτώνται από τη φύση παράγουν 58 τρισ. δολάρια κάθε χρόνο (περισσότερο από το 1/2 του παγκόσμιου ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος. Παρόλα αυτά, οι κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο συνεχίζουν να ξοδεύουν υπέρογκα ποσά για να καταστρέψουν τη φύση.
Το 2022, οι επιδοτήσεις που κατευθύνονται σε τομείς βλαπτικούς για τον πλανήτη εκτιμάται ότι κυμάνθηκαν μεταξύ 1.400 και 3.300 δισ. δολάρια, ποσό που συνεχίζει να αυξάνεται, ενώ μόλις 135 δισ. δολάρια επενδύονται ετησίως στην προστασία της βιοποικιλότητας. Για την αποτελεσματική αντιμετώπιση υπολείπεται ένα ποσό μεταξύ 598 και 824 δισ. Η μελέτη εκτιμά ότι η κάλυψη αυτού του επενδυτικού κενού αφορά ένα δυνητικό ποσό 10 τρισ. δολαρίων, έως το 2030, με τη δημιουργία 395 εκατ. θέσεων εργασίας.
Η υπερθέρμανση του πλανήτη και η πράσινη ενέργεια
Είναι σχεδόν βέβαιο ότι το 2024 θα είναι το θερμότερο καταγεγραμμένο έτος και ότι η παγκόσμια μέση θερμοκρασία θα υπερβεί τον στόχο που τέθηκε στη συμφωνία του Παρισιού, για τον περιορισμό της αύξησης της παγκόσμιας μέσης θερμοκρασίας στον 1,5ºC.
Η Υπηρεσία Κλιματικής Αλλαγής της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Copernicus (C3S), αναφέρει ότι ο Νοέμβριος ήταν ο δεύτερος θερμότερος που έχει καταγραφεί. Η θερμοκρασία ήταν κατά 1,62ºC μεγαλύτερη του προβιομηχανικού μέσου όρου του Νοεμβρίου, ενώ ήταν ο 16ος μήνας από τους 17 καταγεγραμμένους με μέση καταγεγραμμένη θερμοκρασία 1,5ºC υψηλότερη εκείνης των προβιομηχανικών επίπεδων.
Η μέση θερμοκρασία στην επιφάνεια της θάλασσας τον Νοέμβριο του 2024, εκτός των πολικών περιοχών, ήταν η δεύτερη υψηλότερη, δεύτερη μετά τον Νοέμβριο του 2023, με διαφορά μόλις -0,13ºC.
Τον Νοέμβριο ο θαλάσσιος πάγος της Ανταρκτικής κατέγραψε τη μικρότερη μηνιαία γεωγραφική έκτασή, -10% κάτω από τον μέσο όρο και ελαφρώς κάτω από τα επίπεδα του 2016 και του 2023, συνεχίζοντας μια σειρά ιστορικά μεγάλων αρνητικών ανωμαλιών που παρατηρήθηκαν το 2023 και το 2024.
Δεν είναι όμως όλα τα νέα άσχημα. Η ενεργειακή μετάβαση κατέγραψε αξιόλογη επιτάχυνση. Το 2024, σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό Ενέργειας (IEA), 660 GW ΑΠΕ προστέθηκαν στα ενεργειακά συστήματα (περίπου το ήμισυ της συνολικής αύξησης καλύπτει η Κίνα!).
Η ΙΕΑ εκτιμά ότι η κορύφωση της χρήσης των ορυκτών καυσίμων θα επέλθει μόνο στην επόμενη δεκαετία, ενώ το 2024 θα είναι άλλη μία χρονιά κατά την οποία οι εκπομπές CO2 αντί να μειωθούν θα έχουν αυξηθεί, κατά +0,8%. Ο ρυθμός μείωσης των εκπομπών που προβλέπεται από την επιστήμη για να διατηρηθεί η ανθρώπινη ζωή ασφαλής στη Γη είναι -5% κάθε χρόνο, και αυτό θα μας δώσει τουλάχιστον μία στις δύο πιθανότητες να εκπληρώσουμε τις παραμέτρους που ορίζονται από τη Συμφωνία του Παρισιού.
Εν ολίγοις, τα πράγματα κινούνται, αλλά ακόμα πολύ αργά δεδομένου του επείγοντος χαρακτήρα της κρίσης. Το μερίδιο των ορυκτών καυσίμων στο ενεργειακό σύστημα, που συμβάλλει κατά τα δύο τρίτα στην ιλιγγιώδη αύξηση των παγκόσμιων θερμοκρασιών, συνεχίζει να παραμένει στάσιμο στο 80%, ενώ ο αριθμός των εγκαταστάσεων ΑΠΕ αυξάνεται με ρυθμό χαμηλότερο από τη συνολική ενεργειακή κατανάλωση: σύμφωνα με τα στοιχεία της Ember, ο μέσος όρος αύξησης της τελευταίας δεκαετίας ήταν 2,5% κάθε χρόνο, το 2024 εκτινάχτηκε στο 3,3% ή, σε απόλυτους όρους, +969 TW ηλεκτρικής ενέργειας.
Σημείωση:
1. Είναι ένα ανεξάρτητο διεθνές σώμα εκπροσώπων από 147 κυβερνήσεις, που συχνά περιγράφεται ως ισοδύναμο της IPCC (Διακυβερνητική Επιτροπή για την Αλλαγή του Κλίματος), αλλά με επίκεντρο τη βιοποικιλότητα.
Ιωσήφ Σινιγάλιας
