«Ορέστεια» του Αισχύλου σε σκηνοθεσία Θεόδωρου Τερζόπουλου στην Επίδαυρο από το Εθνικό Θέατρο: Η «Ορέστεια» ως «ψυχοστασία» ενός πολιτεύματος
Αυτό που πράττει ο Θεόδωρος Τερζόπουλος υπερβαίνει την παράσταση, και υψώνεται σε μια σημαίνουσα πολιτική πράξη – ένα τιτάνιο, μεγαλειώδες σκηνικό εγχείρημα που έχει ήδη εγγραφεί ως μία από τις κορυφαίες παραστασιακές επαναδιατυπώσεις της Αισχύλειας τριλογίας
«Είναι μία ποιητική άρση ο Θεός.» Θ.Τ [1]
Μύστες σε μια διαβατήρια ταφική τελετή στη λίμνη Αχερουσία
Σε ένα ιερό δρώμενο, σε μια διαβατήρια ταφική τελετή κοντά στη λίμνη Αχερουσία, μετατρέπει την Αισχύλεια «Ορέστειά» του ο Θεόδωρος Τερζόπουλος. Τελετή ιερή, αποκρυφιστική, μύχια και εκστασιακή στο όριο της ύπαρξης, στα έγκατα της οδύνης, απροσπέλαστη για όποιον δεν δεχτεί να ακολουθήσει τον ιερό του θίασο ως μύστης.
Με Ιεροφάντη τον (Μπεκετικό) φύλακα (Τάσος Δήμας) που, αναμένοντας στο τοπίο του τίποτα, τις φρυκτωρίες ,θα δει το άγγαρον πυρ να αναγγέλλει όχι τη νίκη των Αχαιών στην Τροία, αλλά να μεταφέρει τον ανεπίστρεπτο ζόφο των «άταφων νεκρών», των αμέτρητων αδικαίωτων θυμάτων που προκάλεσε ο αλαζονικός δυτικός πολιτισμός φορώντας το προσωπείο των λαμπρών επιτεύγματών του, αλλά κατ’ ουσίαν εκπίπτοντας των συνεχών ανθρωποκεντρικών του αναγγελιών μέσα στους αιώνες.
Μύθος και Ιστορικότητα
«ανιστόρητοι λαοί σημαίνει μελλοθάνατοι λαοί» Θ.Τ [2]
Ο διεθνής σκηνοθέτης θα δημιουργήσει μια παραστασιακή οντολογική ελεγεία αναζωπυρώνοντας την ανάγκη του ανθρώπινου πλάσματος να καταδυθεί στα έγκατα, στα έσχατα του μύθου. Ανάγκη που ο νέος μεταψηφιακός κόσμος του έχει αθόρυβα μα αποτελεσματικά στερήσει. Θα υφάνει το παραστασιακό του εγχείρημα, με όρους μυστικιστικής τελετής με ακρογωνιαίους λίθους τον Μύθο και το Σώμα.
Θα καταδυθεί σε μία αντεστραμμένη διαλεκτική διαδρομή με συνοδοιπόρους του τον Μπέκετ, τον Μπρεχτ και τον Μίλερ που θα ξεκινήσει από τις Αισχύλειες Ευμενίδες και θα αφορά την έννοια του δημοκρατικού πολιτεύματος, των ανθρώπινων κοινοτήτων, του δικαίου, του εγκλήματος και της ποινής που αυτό επιφέρει. Αφετηρία του, η αναγγελία του καινούριου κόσμου από τη Θεά Αθηνά και η δημιουργία του Αρείου Πάγου. Από αυτό το σημείο θα ξετυλίξει το νήμα και θα επιδιώξει την ανακατασκευή του μύθου, με συμμάχους τον χρόνο και τη μνήμη.
Για την επανανοηματοδότηση του μύθου, θα χρησιμοποιήσει όρους Ιστορικότητας που θα στοιχειώσουν με μια διαδικασία σκηνικού διαμελισμού το πάσχον, ιερό, δονούμενο Σώμα. Υπό τους όρους μιας φασματικής/φαντασιωτικής εμπειρίας θα αναδυθούν μπροστά μας όλα τα ιστορικά γεγονότα που αφάνισαν την ανθρώπινη οντότητα τους δύο τελευταίους αιώνες.
(Για την καίρια δραματουργική ύφανση και ανασημασιοδότητση του μύθου εκτός από τον σκηνοθέτη που πάντα είναι ο βασικός δραματουργός των παραστάσεών του, οφείλουμε να αναφέρουμε την καίρια, ευθύβολη συνεισφορά της συμβούλου-δραματολόγου της παράστασης, Μαρίας Σικιτάνο.
Εξαιρετική μνεία για τη συνεισφορά της στο όλο απαιτητικό παραστασιακό εγχείρημα την καλλιτεχνική συνεργάτιδα του θεάτρου Άττις, Μαρία Βογιατζή.
Τα εύσημα στην Ειρήνη Μουντράκη για τη συνεισφορά της ως δραματολόγου της παράστασης. Καθώς και για το πολύ ενδιαφέρον και καλαίσθητο πρόγραμμα της παράστασης που έφτιαξαν μαζί με τη Μαρία Καρανάνου.
Το συλλογικό σώμα ως αντίλαλος του ξένου και της ετερότητας
«η κοινωνία είναι ασώματη. Οι ασώματοι θεατές παρατηρούν ασώματους ηθοποιούς κι αυτή είναι η επικύρωση της τραγωδίας της μετα-ανθρώπινης εποχής μας» Θ.Τ [3]
Στην κοινωνία μιας επικείμενης ασώματης ανθρωπότητας ο Θεόδωρος Τερζόπουλος θα αντιτάξει έναν συγκλονιστικό εικοσαμελή χορό, δομικό στοιχείο της ύλης της τραγωδίας. Ο Χορός θα ορίσει την «Ορέστειά» του που αντλεί την καταγωγή του από την πολύχρονη, σχεδόν εμμονική έρευνα και μελέτη πάνω στο Αρχαίο δράμα (και ιδιαίτερα στις Βάκχες). Το υλικό των Βακχών θα μεταλαμπαδευτεί και μετεξελιχθεί σε έναν χορό που έχει ήδη εγγραφεί με τη συνταρακτική του παρουσία στις μελλοντικές ιστορίες θεάτρου.
Βυθιζόμενος ατρόμητα σε ανεξερεύνητα ψυχικά τοπία, αναδυόμενος θα μεταφέρει ένστικτα, παρορμήσεις, σύνδεση με τη φύση και το ασυνείδητο, ενσαρκώνοντας τον απόκληρο, τον ξένο, τον εξαθλιωμένο, τον συντετριμμένο, τον αδικημένο, τον αποσυνάγωγο με έναν συγκλονιστικό τρόπο. Περιγράφοντας μέσα στην τριλογία την εξέγερση του καταπιεσμένου μέχρι την τελική του πτώση.
(Οι: Μπάμπης Αλεφάντης, Ναταλία Γεωργοσοπούλου, Κατερίνα Δημάτη, Κωνσταντίνος Ζωγράφος, Πύρρος Θεοφανόπουλος, Έλλη Ιγγλίζ, Βασιλίνα Κατερίνη, Θάνος Μαγκλάρας, Ελπινίκη Μαραπίδη, Άννα Μαρκά Μπονισέλ, Λυγερή Μητροπούλου, Ρόζυ Μονάκη, Ασπασία Μπατατόλη, Νίκος Ντάσης, Βαγγέλης Παπαγιαννόπουλος, Σταύρος Παπαδόπουλος, Μυρτώ Ροζάκη, Giulio Germano Cervi, Αλέξανδρος Τούντας, Κατερίνα Χιλλ, Μιχάλης Ψαλίδας μας συγκίνησαν βαθιά, μας άφησαν μόνιμα εκστατικούς, συνεπαρμένους από το αδιανόητο που επιτέλεσαν επί 3,5 σχεδόν ώρες πάνω στη σκηνή.)
Εικαστικότητα και συμβολισμοί / Τα γλυπτικά σωματικά συμπλέγματα
Ο σημαντικότατος σκηνοθέτης θα δημιουργήσει ένα συγκλονιστικό σύμπαν έντονης εικαστικότητας, με αναφορές στον Γκόγια και Καραβάτζο. Το αιμάτινο κόκκινο της έκστασης, το μαύρο του αφανισμού, το χρυσό της φάουσας εξουσίας, το μπλε της ελευθερίας και της εξέγερσης που ο χορός θα βάψει με αυτό το οριακό, συλλογικό σώμα του, το λεκιασμένο λευκό από το αίμα αιώνων.
Τα εμπύρετα, υπερβατικά σώματα θα δημιουργήσουν συγκρουσιακά ή αφιλόνικα αγαλμάτινα συμπλέγματα (Κλυταιμνήστρας-Κασσάνδρας ως απεικόνιση της βίας της παράλογης εξουσίας. Ηλέκτρας -Ορέστη /Πυλάδη, ως μια εκστατική ερωτική ένωση ανθρωποθυσίας, της Αθηνάς -Απόλλωνα ως απεικόνιση της βίαιης υποκρισίας της εξουσίας.)
Συνταρακτικές οι μοναχικές αγαλμάτινες μορφές που η εξωτερική τους ακινησία υποκρύπτει μια εσωτερική δύνη, όπως η μορφή του Ιεροφάντη των μυστών σε όλες του τις εκφάνσεις (Φύλακας, κορυφαίος, προπομπός-Τάσος Δήμας) ή του ειδώλου του νεκρού νεαρού αγοριού (Νίκος Ντάσης) με την κατακρεουργημένη από σφαίρες πλάτη που περιμένει υπομονετικά να περάσει «στην άλλη όχθη» συνοψίζοντας στη μορφή του τα θύματα όλων των πολέμων.
(Οφείλουμε τα έξοχα σκηνικά κοστούμια στον σκηνοθέτη. Σε εκείνον οφείλουμε και τους εξαιρετικούς φωτισμούς .
Ειδική μνεία στον μόνιμο συνεργάτη-φωτιστή του Θεόδωρου Τερζόπουλου, Κωνσταντίνο Μπεθάνη για την καθοριστική συνεισφορά του.)
Η «Ορέστεια» ως «ψυχοστασία» ενός πολιτεύματος
Οι τελετές είναι θεμελιώδεις συλλογικές πρακτικές απαραίτητες για την ενότητα και τη σύνδεση των μελών μιας κοινότητας. Ο Θεόδωρος Τερζόπουλο το γνωρίζει πολύ καλά αυτό. Θα αποπειραθεί να κάνει ένα παρακινδυνευμένο πείραμα: Θα προσπαθήσει να δημιουργήσει συνθήκες κοινότητας ενώνοντας μυσταγωγικά το πολυπληθές, ετερόκλητο, πολύβουο, το εξαρτημένο από τη συσκευή του κινητού του, του εθισμένου στην αβαθή υπερπληροφόρηση, πλήθος, το εκβιασμένο στον συμπιεσμένο χρόνο ακραίων ταχυτήτων.
Με σύμμαχους τον χρόνο της Επιδαύρου, τον μη ρεαλιστικό τελετουργικό χρόνο και τον γενναίο Τάσο Δήμα που ως Ιεροφάντης του δρώμενου που θα ακολουθήσει στάθηκε -κατά την πάγια πρακτική του Άττις- ολομόναχος, σιωπηλός, ακίνητος στη Θυμέλη έχοντας απέναντί του ένα αδηφάγο, ανυπόμονο πλήθος +10.000 χιλιάδων θεατών προσπαθώντας να συντονιστεί μαζί του και να το οδηγήσει στα μονοπάτια ενός τελετουργικού δρώμενου.
Και το κατάφερε. Κατάφερε τη μετατόπιση. Να μετατραπούμε σε μύστες. Εμείς η μεταψηφιακή ανθρωπότητα. Μεταβάλλοντάς μας σε ένα σώμα που είναι έτοιμο να καταδυθεί στο άρρητο.
Θα ακολουθήσουμε την τελετουργική πορεία προς τη λίμνη Αχερουσία. Θα είμαστε παρόντες στο κατευόδιό τους προς στην ανυπαρξία όλων των θυμάτων της αλαζονείας μιας κατ’ επίφασιν πολιτισμένης Δύσης.
Φασματικά θα εμφανιστούν όλα μπροστά μας: τα χαρακώματα του Α’ Παγκόσμιου πολέμου, οι βομβαρδισμοί του Β’ μεγάλου πολέμου, οι κραυγές του Ολοκαυτώματος, η στάχτη της Δρέσδης, το αποτύπωμα των εξαερωμένων σωμάτων των πυρηνικών Βομβών, οι διωγμοί, τα πογκρόμ, οι εμφύλιοι σπαραγμοί, τα διαμελισμένα σώματα από τις βόμβες Ναπάλμ.
Θα ψάλλαμε κι εμείς άηχα αλλά δονούμενα το θρηνητικό τραγούδι για τα δεινά του ανθρώπου. Ο σπαραγμός μας θα φτάσει ως τη Γάζα. Θα ψιθυρίσει νανουρίσματα στα Παιδιά των ματωμένων σεντονιών. Θα ξεπλύνει με τα δάκρυά του το σεπτό τους σώμα. Αλλά δεν θα μπορέσει να ξεπλύνει το κρίμα μας. Που δεν τα καταφέραμε να συντρίψουμε για πάντα τους επινοητές του πολέμου. Δεν θα μπορέσει να αναστρέψει το ρήμαγμα που ο σύγχρονος άνθρωπος επέφερε στον εαυτό του.
Οι εξαγγελίες της Θεάς Αθηνάς εν είδη προεκλογικού διαγγέλματος θα ενεργοποιήσουν τον «θαυμαστό καινούριο κόσμο»: εκκωφαντικοί ήχοι πολυβόλων, δελτίων ειδήσεων που αναγγέλλουν σφαγές και μάχες, χρημαστηριακοί δείκτες. Ο τελετουργικός μας κόσμος διαρρηγνύεται βίαια, αποσυντίθεται. Η λέξη που χρησιμοποίησαν οι θεατές για αυτήν τη στιγμή της παράστασης είναι: «σοκ». Και να το παράδοξο που μας υποδεικνύει ο Τερζόπουλος: Αυτό που αποκαλούμε «σοκ» είναι η καθημερινή ζωή της σύγχρονης ανθρωπότητας.
Ως κοινότητα πια αποχαιρετήσαμε τους νεκρούς μας, είδαμε με έναν φασματικό τρόπο το συλλογικό μας παρελθόν, ήρθαμε αντιμέτωποι με το δυστοπικό μας παρόν, που προαναγγέλλει ένα ακόμα πιο δύσκολο μέλλον.
Όλη αυτή η διαδικασία μας μετέτρεψε σε πολίτες. Ιδιότητα που έχουμε προ πολλού απωλέσει. Με αυτήν την ιδιότητα ο σκηνοθέτης θα μας ζητήσει να αποφασίσουμε για το μέλλον μας, θέτοντας το Δημοκρατικό ιδεώδες στη διαδικασία της ψυχοστασίας. Ομηρική και -όχι μόνο διαδικασία- που βάζει στην κρίση ζωής ή θανάτου μιας ζωντανής ψυχής σε κίνδυνο. Αυτό ζητάει ο δημιουργός για το μοναδικό πολίτευμα στην ιστορία της ανθρωπότητας που μπορεί να θεωρηθεί έμψυχο. Γιατί συσσώρευσε τις προσδοκίες, τις ουτοπίες, τις ελπίδες, τις θυσιασμένες ζωές μιας ανθρωπότητας που πίστεψε σε αυτό.
Αυτό που πράττει ο Θεόδωρος Τερζόπουλος υπερβαίνει την παράσταση, και υψώνεται σε μια σημαίνουσα πολιτική πράξη.
Τι θα θυμόμαστε…
Τον συνταρακτικό Χορό, σε κάθε έκφανσή του, σε κάθε δόνησή του, σε κάθε σχηματισμό του.
Την Κασσάνδρα της Έβελυν Ασουάντ σε μια υψηλή ποιητική του κατατρεγμένου. Το μοιρολόι της Αραβικό ή Ηπειρώτικο (κοινός ο θρήνος στους ανθρώπους) θα μας καταδιώκει για καιρό.
Τον Τάσο Δήμα σε όλες τις εκφάνσεις των ρόλων που συγκλίνουν στον Ιεροφάντη του θιάσου.
Την Αθηνά της Αγλαΐας Παππά, μια υψηλή ερμηνευτική σπουδή της ακραίας μεταφοράς της βίας στον γλωσσικό κώδικα.
Τη Σοφία Χιλλ για την εξαίσια μεταστροφή από Κλυταιμνήστρα στο είδωλό της. Για τη θαυμαστή υποκριτική της δεινότητα να μετατρέπει σε υποκριτικό εργαλείο όλο της το σώμα.
Τον Σάββα Στρούμπο για την πολλαπλή και καθοριστική συμβολή του στο εγχείρημα αυτό.
Την ενδιαφέρουσα ηχητική ζωολογία που ακολουθούσε τους ήρωες: Ο φύλακας αλυχτούσε σαν πιστός σκύλος, η Κλυταιμνήστρα σύριζε σαν φίδι, ενώ το είδωλό της ηχούσε σαν πουλί, ο Αγαμέμνων σαν χοίρος, ενώ ο Ορέστης σαν πρόβατο.
Το συνταρακτικό ηχητικό σύμπαν-που συχνά -γινόταν ένα με τη φύση, τον μοναδικό τρόπο που αναδεικνύει την ανθρώπινη φωνή. Τα εμβόλιμα μοιρολόγια και τη βίαιη ηχητική διάρρηξή του από τους βίαιους σύγχρονους ήχους του που μας χάρισε ο εξαιρετικός Παναγιώτης Βελιανίτης.
Και τέλος, τα θεμέλια του οικοδομήματος: τη σπουδαία μετάφραση της Ελένης Βαροπούλου.
Συνοψίζοντας…
Στη μοναδική πρόσκληση συνεργασίας από το Εθνικό Θέατρο που ο δημιουργός αποδέχτηκε και στην πρώτη, μετά από είκοσι χρόνια κάθοδό του, στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου δημιουργεί ένα τιτάνιο, μεγαλειώδες σκηνικό εγχείρημα που έχει ήδη εγγραφεί ως μία από τις κορυφαίες παραστασιακές επαναδιατυπώσεις της Αισχύλειας τριλογίας. Είναι σίγουρο ότι θα αποτελέσει ξεχωριστό κεφάλαιο στη μελλοντική Ιστορία ως παραστασιακή εξαγγελία εξέγερσης και αφύπνισης. Σαν μια γενναία πολιτική πράξη.
Σαν μια κραυγή της οριακής στιγμής του πολιτισμού μας να επανατοποθετήσει στο κέντρο του μια ουμανιστική ηθική.
Συνταρακτική από κάθε άποψη και με κάθε τρόπο.
Αντί επιλόγου: Η επιστροφή του «Διονύσου»
Ο «Διόνυσος» επέστρεφε στην Πατρίδα του. Με τον «αόρατο Θίασό» του.
Στεφανωμένος, αλλά κατάστικτος από τις πληγές, βασανισμένος αλλά τροπαιούχος. Εκπέμποντας ένα απολλώνιο φως, αντίδωρο στην παραφορά και στην έκσταση. Με «πιστούς» σε όλη τη γη. Σοφός, ισχυρός αλλά όχι πολεμικός. Ήρθε στους δικούς του, που τον είχαν πολλές φορές αμφισβητήσει και εκδιώξει. Όχι για να τιμωρήσει, αλλά για να ενωθεί. Και εκείνοι ήταν όλοι εκεί. Τον δέχτηκαν με ευγνωμοσύνη, αποτίοντας φόρο τιμής τα δάκρυά τους, δώρο ιερό και σπάνιο. Δεν μπορούσε να γίνει αλλιώς. Αφού είναι σώμα από το σώμα τους, φωνή από τη φωνή τους, ρίζα από τη ρίζα τους μνήμη από τη μνήμη τους, ξεριζωμός από τον ξεριζωμό τους, ανάσα από τη δική τους.
Η ένωση συντελέστηκε.
Η επιστροφή του «Διονύσου» επίσης.
[1],[2],[3] Φράσεις του Θεόδωρου Τερζόπουλου από συνεντεύξεις του, το 2024
Ελένη Κουτσιλαίου
