Κανένας δεν όρισε τους όρους της συζήτησης για τη μεταμοντέρνα αρχιτεκτονική όσο ο θεωρητικός Τσαρλς Τζενκς, τον οποίο φαίνεται να λατρεύει ο πιο επίκαιρος αναλυτής του μεταμοντέρνου, Φρέντρικ Τζέιμσον, στα κείμενα που συλλέχθηκαν στο βιβλίο Η πολιτισμική στροφή όπου ασκεί (και αυτός) δριμεία κριτική στη μονοτονία της μοντέρνας αρχιτεκτονικής.[1] Οι πρώτες πρώτες φράσεις του στο επιδραστικό, για καμιά δεκαετία, βιβλίο του The language of post-modern architecture είναι οι εξής: «Η φράση “μετα-μοντέρνο” δεν είναι η πιο πετυχημένη έκφραση που μπορεί να χρησιμοποιήσει κανείς σχετικά με την πρόσφατη αρχιτεκτονική. Είναι αμφίσημη, μοδάτη και, το χειρότερο απ’ όλα, αρνητική – είναι σαν να ορίζεις τις γυναίκες ως “μη-άνδρες”. Δεν μας λέει άμεσα, όπως ένα καλό σλόγκαν, ποια αρχή να ακολουθήσουμε ή, όπως ο “Νέος Μπρουταλισμός”, ποιον ακριβώς “-ισμό” θα πρέπει να μιμηθούμε. Το μόνο που παραδέχεται είναι η ελάχιστη πληροφορία την οποία κάποιοι αρχιτέκτονες και κτίρια μετακινήθηκαν πέρα από ή κόντρα στη μοντέρνα αρχιτεκτονική. Και όμως είναι ακριβώς αυτή η γενίκευση και ο υπονοούμενος πλουραλισμός τον οποίον ο τίτλος αυτού του βιβλίου επιχειρεί να μεταφέρει.»[2]
Κατά τη δεκαετία του ’80 στην Ελλάδα, στις εικαστικές τέχνες δεν γινόταν ιδιαίτερη κουβέντα περί μεταμοντέρνου, παρότι τότε ξεκινάει η υπόθεση της επιστροφής στην (αναπαραστατική) ζωγραφική, με πρωταγωνιστές τους καθηγητές τότε της ΑΣΚΤ, Δημήτρη Μυταρά και Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα. Οι δύο τότε αρχιτεκτονικές σχολές της χώρας θα ακολουθήσουν μια εντελώς διακριτή στάση απέναντι στο νέο φαινόμενο. Η πιο «καινούργια» σχολή (ιδρύθηκε το 1956) θα το αγκαλιάσει απερίφραστα. Η «παλαιά» σχολή του ΕΜΠ θα το καταδιώξει σε βαθμό τα μανιφεστικά βιβλία του κινήματος να κυκλοφορούν υπογείως από χέρι σε χέρι σαν παράνομες ουσίες. Μετά το γύρισμα της τελευταίας δεκαετίας του 20ού αιώνα, με την πτώση του τείχους του Βερολίνου και την κατάρρευση του σοσιαλισμού, η συζήτηση για τη μεταμοντέρνα αρχιτεκτονική κόπασε για τα καλά παγκοσμίως.
Οι δύο ερμηνευτικές συνεισφορές του Τζέιμσον στην ανάλυση του μεταμοντέρνου είναι αυτή του pastiche και αυτή της ιστορικότητας. Το βιβλίο Η πολιτισμική στροφή μας αποκαλύπτει τα κείμενα και τους συγγραφείς που τον καθόρισαν στη διαμόρφωση της ερμηνευτικής του: τον ιστορικό αρχιτεκτονικής Charles Jencks, τον Guy Debord και την Κοινωνία του Θεάματος. «Η Εικόνα είναι η τελική μορφή της Εμπορευματικής Πραγματικότητας». Ο Τζέιμσον υπογραμμίζει την εμβληματική σημασία της αρχιτεκτονικής σήμερα ως μια «ραφή που την ενώνει το real estate και η οικονομία». Διαπερνάει τα φαινόμενα του εξευγενισμού και επικεντρώνει στο Κέντρο Ροκφέλερ στη Νέα Υόρκη. Αν ζούσε στη χώρα μας, στην εποχή μας, πιθανότατα θα ανέλυε το ρόλο μνημειακών κτιρίων/ιδρυμάτων όπως το Κέντρο Πολιτισμού του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, τη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση ή το Hellinicon Project. Και αυτή βέβαια είναι η μεγάλη συνεισφορά του Φρέντρικ Τζέιμσον, η οποία θα μπορούσε να βοηθήσει πολύ την αρχιτεκτονική θεωρία της εποχής μας, η οποία πορεύεται μαγεμένη, μεθυσμένη από τη μεγαλοσύνη των μεγάλων πρότζεκτ που ανεγείρονται…
Ο Θανάσης Μουτσόπουλος είναι αναπληρωτής καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ
Σημειώσεις:
1. Fredric Jameson, Η πολιτισμική στροφή: κείμενα για το μεταμοντέρνο, μτφρ. Ρ. Σινοπούλου, Πλέθρον, 2023.
2. Charles Jencks, The language of post-modern architecture, Rizzoli, 1977, σ. 7.
