Ο Φρέντρικ Τζέιμσον (Fredric Jameson, 14 Απριλίου 1934 – 22 Σεπτεμβρίου 2024) υπήρξε μία τιτάνια φιγούρα της σύγχρονης σκέψης, της θεωρίας και της κριτικής του πολιτισμού. Δίδαξε σε πολλά πανεπιστήμια μέχρι το 1985, όταν βρήκε τη στέγη του στο Duke University, στο οποίο συνέχισε να διδάσκει μέχρι τα ενενήντα του. Στο τεράστιο έργο που άφησε πίσω του επιδεικνύει μια εντυπωσιακή ευρυμάθεια, εστιάζοντας σε μία ευρύτατη γκάμα θεμάτων, από τον Τζέιμς Τζόις, τον Θόδωρο Αγγελόπουλο και τη γερμανική όπερα μέχρι το Star Wars, το The Wire και το κυβερνοπάνκ, πάντα διαβάζοντάς τα μέσα από το πρίσμα του μαρξισμού και της διαλεκτικής.
Ο Τζέιμσον σπούδασε στην Αμερική, τη Γαλλία και τη Γερμανία και εκπόνησε στο Yale τη διδακτορική διατριβή του για τον Ζαν-Πωλ Σαρτρ (υπό την επίβλεψη του Χένρι Πέιρε και του Έριχ Άουερμπαχ), η οποία εκδόθηκε σε μορφή βιβλίου το 1961. Στο Marxism and form (1971), το βιβλίο που εξακολουθεί να αποτελεί την καλύτερη πρώτη επαφή με το έργο του, παρουσίασε μια σειρά διαλεκτικών στοχαστών (Θίοντορ Αντόρνο, Γκέοργκ Λούκατς, Ερνστ Μπλοχ, Βάλτερ Μπένγιαμιν, Χέρμπερτ Μαρκούζε και Σαρτρ), το έργο των οποίων ήταν τότε εν πολλοίς άγνωστο στις Ηνωμένες Πολιτείες, ενώ παράλληλα ξεδίπλωσε τη δική του αντίληψη περί διαλεκτικής κριτικής, την οποία δεν εγκατέλειψε ποτέ. Έπειτα, στο The prison house of language, το οποίο θεωρούσε συμπλήρωμα του προηγούμενου, πρόσφερε μία εμβριθέστατη ανάγνωση του φορμαλισμού και του στρουκτουραλισμού, που δέσποζαν στο πεδίο των λογοτεχνικών σπουδών.
Η δεκαετία του ’80 εκτόξευσε το έργο του, καθιστώντας τον έναν από τους σημαντικότερους στοχαστές παγκοσμίως. Το 1981 κυκλοφόρησε το μνημειώδες Πολιτικό ασυνείδητο, όπου υπερασπίστηκε μια ανυποχώρητα μαρξιστική και διαλεκτική κριτική του πολιτισμού. Το 1984 δημοσίευσε το περίφημο άρθρο «Ο μεταμοντερνισμός ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού» στο περιοδικό New Left Review. Ο Τζέιμσον έθεσε τους όρους της συζήτησης περί μεταμοντερνισμού (ή μετανεωτερικότητας) και, με τα λόγια του Πέρι Άντερσον, «γράπωσε το μεταμοντέρνο για χάρη του μαρξισμού». Το άρθρο αυτό έμελλε να αποτελέσει το πρώτο κεφάλαιο του ομώνυμου τόμου, ο οποίος θεωρείται μέχρι σήμερα το γνωστότερο και επιδραστικότερο έργο του.
Στα επόμενα χρόνια, ο Τζέιμσον θα γράψει μονογραφίες για τον Μπέρτολτ Μπρεχτ, τον Γουίνταμ Λιούις, τον Αντόρνο, τον Ρέιμοντ Τσάντλερ και πιο πρόσφατα για τον Μπένγιαμιν (Τα αρχεία Μπένγιαμιν). Θα συγκεντρώσει σε τόμους κείμενά του για τον κινηματογράφο (Signatures of the visible, The geopolitical aesthetic), για τον μεταμοντερνισμό (Η πολιτισμική στροφή), για τη θεωρία και τον πολιτισμό σε όλες τις εκφάνσεις τους (The seeds of time, Ideologies of theory, Οι αρχαίοι και οι μεταμοντέρνοι), με πιο πρόσφατη μία συλλογή βιβλιοκριτικών του για διάφορα μυθιστορήματα (Inventions of a present). Θα μείνει σταθερά πιστός στη διαλεκτική, συγκεντρώνοντας τα περισσότερα σχετικά άρθρα στο εξαιρετικό Valences of the dialectic, το οποίο συνοδεύτηκε από δύο μονογραφίες για τα κατεξοχήν κείμενα που εγκαινιάζουν τη διαλεκτική σκέψη, δηλαδή τη Φαινομενολογία του πνεύματος του Χέγκελ και τον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου του Μαρξ. Στο Valences of the dialectic περιλαμβάνονται επίσης πολλά κείμενα που γράφτηκαν με αφορμή την εκάστοτε πολιτική συγκυρία, πάντα από τη σκοπιά της «προβληματικής» του μαρξισμού, ενώ αργότερα θα κυκλοφορήσει και το δοκίμιό του Μια αμερικανική ουτοπία, το οποίο περιστρέφεται γύρω από ένα ακόμα σταθερό πεδίο προβληματισμού που διατρέχει το σύνολο του έργου του, που δεν είναι άλλο από το ζήτημα της ουτοπίας. Τα τελευταία χρόνια είχαν αρχίσει να εκδίδονται απομαγνητοφωνήσεις των σεμιναρίων του: συγκεκριμένα, ένα παλιότερο σεμινάριο για την Αισθητική θεωρία του Αντόρνο (Μίμηση, Έκφραση, Κατασκευή) και ένα πιο πρόσφατο για τη μεταπολεμική θεωρία στη Γαλλία (The years of theory), τα οποία αναμένεται να ανοίξουν μία νέα οπτική για τον τρόπο διδασκαλίας του.
Το σημαντικότερο έργο του είναι αναμφίβολα η εξάτομη Ποιητική των κοινωνικών μορφών, στην οποία εντάσσονται τα βιβλία του για την αλληγορία (Allegory and ideology), το ρεαλισμό (The antinomies of realism), τα δίδυμα βιβλία για τον μοντερνισμό και τη νεωτερικότητα (Μια μοναδική νεωτερικότητα και The modernist papers), το προαναφερθέν βιβλίο για τον μεταμοντερνισμό και ένα τελευταίο για την επιστημονική φαντασία και την ουτοπία (Οι αρχαιολογίες του μέλλοντος). Σε αυτά ο Τζέιμσον μας εισάγει στην ιστορία των μορφών της σκέψης, προσφέροντας εμβριθείς αναγνώσεις που αποδεικνύουν ότι οι πολιτισμικές φόρμες εξελίσσονται παράλληλα και σε άρρηκτη σύνδεση με τις αλλαγές και τις μεταλλάξεις του τρόπου παραγωγής. Πρόκειται για ένα αξεπέραστο πόνημα, που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως το Κεφάλαιο της λογοτεχνικής θεωρίας, και το οποίο θα ολοκληρωνόταν με τον πρώτο τόμο που είχε εξαγγείλει για τον μύθο (για τον οποίο μπορούμε πλέον μόνο να ελπίζουμε ότι έχουν διασωθεί σημειώσεις ώστε να κυκλοφορήσει μεταθανάτια).
Σήμερα, κάθε εργασία πολιτισμικής κριτικής οφείλει να αναμετρηθεί με το έργο του Τζέιμσον, ίσως της τελευταίας πραγματικής ιδιοφυΐας του καιρού μας. Όπως έδειξε το κύμα των κειμένων που γράφτηκαν με αφορμή το θάνατό του από εξέχουσες προσωπικότητες των γραμμάτων και της πολιτικής, το έργο του θα παραμείνει ζωντανό, και στα επόμενα χρόνια, όπου τα πάντα συνηγορούν σε μία εντατικοποίηση του καπιταλιστικού συστήματος, θα φαντάζει όλο και πιο επίκαιρο, ενώ προσωπικότητες του διαμετρήματός του θα γίνονται όλο και πιο αναγκαίες ως λαμπροί φάροι οι οποίοι, σε έναν σκοτεινό κόσμο, μας δείχνουν προς την κατεύθυνση της ουτοπίας.
O Πάνος Σταθάτος είναι ο μεταφραστής του Πολιτικού ασυνειδήτου, το οποίο θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Κέδρος
