Λίγοι σύγχρονοι ιστορικοί (πόσω μάλλον μη ιστορικοί) έχουν πραγματευτεί με πληρότητα και αντικειμενικότητα την περίοδο της Κατοχής στην Ελλάδα, στην ολότητά της, τα Δεκεμβριανά και τον Εμφύλιο.
Οι πληγές είναι ακόμη χαίνουσες και η ιστορική χρονική απόσταση μη αρκετή ώστε να μπορεί κάποιος να καταγράψει με σαφήνεια και επιστημονικότητα τις παραπάνω περιόδους που στιγμάτισαν τη σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας.
Ο Βασίλης Τζανακάρης δεν είναι ιστορικός. Δηλώνει «γραφιάς στη δούλεψη του Γουτεμβέργιου».
Για χρόνια υπήρξε δημοσιογράφος, είναι βραβευμένος συγγραφέας και από τα 15 του ήδη μαζεύει αρχειακό υλικό και μαρτυρίες.
Το τελευταίο του βιβλίο «Η Ελλάδα φλέγεται: από την είσοδο των Γερμανοβουλγάρων στη ματωμένη Αθήνα των Δεκεμβριανών» (εκδόσεις Μεταίχμιο) πραγματεύεται άγνωστες πτυχές της γερμανοβουλγαρικής κατοχής της χώρας, φτάνει έως τα Δεκεμβριανά και όλα αυτά δοσμένα με ένα ικανά λογοτεχνικό ύφος, ώστε οι 700 σελίδες του βιβλίου να μην κουράσουν τον αναγνώστη, με πλούσιο φωτογραφικό υλικό.
11 Απριλίου 1941: Η πρώτη επί ελληνικού εδάφους γερμανική προκήρυξη, με την οποία οι κατακτητές ενημερώνουν τους Ελληνες ότι δεν έρχονται ως εχθροί, ότι τιμούν και σέβονται τον ηρωισμό μας, αλλά ήρθαν «δια να κατανικώμεν την Αγγλίαν». | Ο συγγραφέας μάζευε επί δεκαετίες υλικό το οποίο χρησιμοποιήθηκε στο παρόν βιβλίο (αρχεία, μαρτυρίες, εφημερίδες, σπάνιες συνεντεύξεις).
Ο ίδιος ξεκίνησε την καριέρα του ως δημοσιογράφος στην πόλη όπου μεγάλωσε και ζει έως σήμερα, τις Σέρρες, έβγαζε επί δεκαετίες το μηνιαίο περιοδικό «Γιατί», ήταν εκδότης μιας πολιτικής και δύο αθλητικών εφημερίδων και έχει γράψει 25 βιβλία – μεταξύ των οποίων τα «Δακρυσμένη Μικρασία 1919-1922» (Μεταίχμιο, 2007), που έλαβε το Κρατικό Βραβείο Χρονικού-Μαρτυρίας, «Στο όνομα της προσφυγιάς» (Μεταίχμιο, 2008), «Οι λήσταρχοι» (Μεταίχμιο, 2016).
Στην «Εφ.Συν.», σε μια συνέντευξη εφ’ όλης της ύλης, εξηγεί πόσο σημαντική είναι η μικροϊστορία, τι προσφέρει στο σήμερα και πόσο λίγοι γνωρίζουν τι πραγματικά σήμαινε «βουλγαρική κατοχή».
✎ Για τον ίδιο:
«Ημουν δημοσιογράφος από πολύ μικρός, αρθρογραφούσα στον “Ελληνικό Βορρά” από τα 15 μου.
Ημουν στη Θεσσαλονίκη, άλλαξα τέσσερα σχολεία, στους καθηγητές δεν άρεσαν οι εκθέσεις που έγραφα.
Δεν έγραφα πρόλογο-κυρίως θέμα-επίλογο. Εγραφα δημοσιογραφικά.
Ο πατέρας μου ήρθε στην Ελλάδα σε ηλικία 7 ετών από την Αδριανούπολη με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923 και διάβαζε δύο εφημερίδες την ημέρα.
Από εκεί έμαθα να διαβάζω κι εγώ. Θυμάμαι να διαβάζω και να γράφω από τα γεννοφάσκια μου, η μητέρα μου έλεγε ότι στα τρία μου χρόνια ζήτησα μολύβι».
Οι Γερμανοί φεύγουν απ τις Σέρρες (1941 – για να έρθουν οι Βούλγαροι, με την ανοχή των Γερμανών φυσικά) | ✎ Για τη βουλγαρική κατοχή:
«Το θέμα του βιβλίου το μελετώ 30 χρόνια τώρα. Βρήκα πολλούς ανθρώπους με τους οποίους μίλησα για εκείνη την περίοδο.
Αυτά κατέγραψα. Ελάχιστοι άντεξαν τη βουλγαρική κατοχή. Το μισό βιβλίο αναφέρεται σε αυτή.
Το βουλγαρικό ξύλο είναι μνημειώδες, χειρότερο από “της αρκούδας”, δεν γλίτωνες με τίποτα. Επρεπε να σε τυλίξουν με κουνελοτόμαρα για να μην πεθάνεις.
Οι Βούλγαροι ήταν πάρα πολύ βίαιοι και άγριοι, επειδή δεν κατάφεραν να εκβουλγαρίσουν τον πληθυσμό στις δύο προηγούμενες βουλγαρικές κατοχές (1912-1913, 1916-1918).
Η δεύτερη υπήρξε πολύνεκρη, καθώς μεγάλο μέρος του ανδρικού πληθυσμού της Ανατολικής Μακεδονίας εκτοπίστηκε αιχμάλωτο στη Βουλγαρία. Η τρίτη βουλγαρική κατοχή ξεκίνησε το 1941.
Στην αρχή μπήκαν οι Γερμανοί στις Σέρρες και στις άλλες πόλεις και σε δέκα μέρες ακολούθησαν οι Βούλγαροι.
Οταν μαθεύτηκε ότι έρχονταν οι Βούλγαροι, όσοι είχαν εμπειρία από τις δύο προηγούμενες βουλγαρικές κατοχές προσπάθησαν να διαφύγουν με κάθε μέσο.
Με βάρκες να περνάνε τον Στρυμόνα, να ανεβαίνουν πάνω από τα βαγόνια των τρένων, όπως στον κατατρεγμό της προσφυγιάς. Να σκεφτείτε ότι την υπόλοιπη γερμανοκρατούμενη Ελλάδα τη θεωρούσαν ελεύθερη.
Βούλγαροι στρατιώτες στην κατεστραμμένη γέφυρα του Στρυμώνα | Μόλις μπήκαν οι Βούλγαροι το πρώτο που έκαναν ήταν να αλλάξουν τις επιγραφές και τα ονόματα στα καταστήματα.
Εβαλαν συνεταίρους στα έσοδα των επιχειρήσεων, όχι όμως και στα έξοδα. Εφεραν δασκάλους, μετακόμισαν κόσμο δικό τους και τους έβαλαν στα καλύτερα σπίτια.
Κυνήγησαν όλους τους γιατρούς, δικηγόρους, δασκάλους, τον μορφωμένο κόσμο, που αναγκάστηκε να φύγει, και δήμευαν τις περιουσίες τους. Με το παραμικρό σκότωναν, βίαζαν, έκαιγαν σπίτια.
Προσπάθησαν να εκβουλγαρίσουν τον πληθυσμό, να αλώσουν την ψυχή των Ελλήνων.
Ηταν χειρότεροι από τους Τούρκους και τους Γερμανούς. Ειδικά μετά την πρώτη εξέγερση που έγινε στη Δράμα τον Οκτώβριο του 1941, που αποτελεί και την πρώτη αντιστασιακή πράξη, αποθρασύνθηκαν.
Εκλεισαν όλα τα ελληνικά σχολεία, απαγορεύτηκε η χρήση της ελληνικής γλώσσας.
Αν σε έπιαναν να διαβάζεις ελληνικό βιβλίο σε έσπαγαν στο ξύλο, σε εξόριζαν, σε εκτελούσαν.
Βούλγαρικός στρατός κατοχής αλλάζει τις πινακίδες των καταστημάτων στις Σέρρες από ελληνικά στα βουλγαρικά. Δεν επέτρεπαν να υπάρχει γραμμένη ή να ακούγεται ελληνική λέξη. |Φωτογραφία που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Βουλγάρικος ΝότοςΠολύς κόσμος προσπάθησε να διαφύγει μέσω του Στρυμόνα, πολλοί σκοτώθηκαν τότε. Ξεθεμελιώθηκαν ολόκληρα χωριά από τους Βούλγαρους.
Ολα αυτά τελείωσαν τον Οκτώβριο του 1944.
Ωστόσο, οι Βούλγαροι δεν έφευγαν με τίποτα. Θεωρούσαν μέχρι την τελευταία στιγμή ότι θα προσαρτήσουν την Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη.
Χρειάστηκε παρέμβαση του Γεωργίου Παπανδρέου προς τον Τσόρτσιλ, ο οποίος παρενέβη στον Στάλιν για ν’ αποχωρήσουν οι Βούλγαροι τέλη Οκτωβρίου του 1944, σχεδόν 20 μέρες μετά την αποχώρηση των Γερμανών και την απελευθέρωση της υπόλοιπης Ελλάδας.
Στο βιβλίο καταγράφονται η απελευθέρωση αλλά και άλλα στοιχεία, όπως οι δωσίλογοι, οι συγκρούσεις των ανταρτών του ΕΛΑΣ με ομάδες ταγματασφαλιτών της ΠΑΟ (Πανελλήνια Αγωνιστική Οργάνωση).
Κατά τη διάρκεια της πολύχρονης έρευνας και συλλογής του υλικού συνομίλησα και με άτομα που συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς ή με μέλη των οικογενειών τους.
Κάποιοι από αυτούς συνταξιοδοτήθηκαν ως μέλη της Εθνικής Αντίστασης.
Κάποιοι από αυτούς θεωρήθηκαν εθνικό κεφάλαιο γιατί συμμετείχαν στον εμφύλιο πόλεμο κατά των ανταρτών, μέχρι και βουλευτές έγιναν.
Ο αντικομμουνισμός τους στάθηκε εφαλτήριο της ανόδου τους… Σήμερα, δεν υπάρχει κανένα μνημείο, ούτε γίνεται κάποια αναφορά στη βουλγαρική κατοχή.
Ο κόσμος σχεδόν δεν την ξέρει καν. Και φυσικά, σε αντίθεση με τους Γερμανούς, θεσμικά από μεριά των Βουλγάρων δεν ζητήθηκε ποτέ “συγγνώμη”».
✎ Για τα Δεκεμβριανά:
«Δεν μπορούμε να έχουμε ακριβείς εξηγήσεις για τον τρόπο που έγιναν. Δυστυχώς, άκρη δεν βγαίνει. Εγώ ανοίγω στον αναγνώστη όλα τα χαρτιά.
Γιατί δεν μπήκε ο ΕΛΑΣ στην Αθήνα; Η πόλη έμεινε τρεις-τέσσερις μέρες ελεύθερη και όλος ο κόσμος περίμενε τον καπετάν Ορέστη, τον Αρη Βελουχιώτη να κατέβουν.
Είχαν εντολή να μην κατέβουν. Οι Αγγλοι τούς έδεσαν τα χέρια στον Λίβανο και στη συνέχεια στην Καζέρτα.
Δεν μπορούσαν να κάνουν διαφορετικά. Υπήρξαν ακόμη και σκέψεις να εκτελεστούν αυτοί που υπέγραψαν στον Λίβανο. Οσοι έζησαν τα γεγονότα τότε πλήρωσαν πολύ ακριβά το τίμημα, γι’ αυτό ίσως αρνούνται να μιλήσουν.
Είναι αλλιώς αν έχεις ζήσει τα γεγονότα, τη φρίκη του πολέμου, τους νεκρούς και τα διαμελισμένα πτώματα.
Γι’ αυτό και προσπαθώ να μεταφέρω τα γεγονότα όσο το δυνατόν ζωντανότερα.
Μην ξεχνάμε ότι στα Δεκεμβριανά πρωτοστάτησαν οι νέοι άνθρωποι, που είδαν να ξεφτίζουν τα οράματά τους να φύγει το σάπιο και το παλιό και να έρθει το καινούργιο».
✎ Για τη μικροϊστορία και τις καταγεγραμμένες προσωπικές αφηγήσεις:
«Είναι πολύτιμος οδηγός για την αλήθεια. Για να κατανοήσεις την Ιστορία, πρέπει να μεταφερθείς νοερά και συναισθηματικά ίσως στο εκεί, στο τότε.
Γι’ αυτό και προσωπικά επινόησα έναν δικό μου τρόπο γραφής: δημιουργώντας εικόνες, σαν να παίρνει ο αναγνώστης μια κινηματογραφική μουσική και να παρακολουθεί τα γεγονότα όπως συμβαίνουν.
Απαραίτητη προϋπόθεση, να έχω “ζήσει” εγώ τα γεγονότα και να μεταφέρω στον αναγνώστη πώς είναι η εποχή που αυτά διαδραματίζονται, ώστε να μπορέσει να κατανοήσει πώς, γιατί και από ποιους δημιουργήθηκαν τα γεγονότα».
✎ Για την κοινωνία:
«Οι κοινωνίες στην επαρχία είναι διαφορετικές, ειδικά εδώ στα βόρεια, ήταν και είναι ιδιαίτερα συντηρητικές. Ωστόσο, σήμερα περισσότερο από κάθε τι άλλο, είναι αδιάφορες. Και όταν αδιαφορείς, γίνεσαι συντηρητικός».
✎ Για το σήμερα:
«Πάντοτε οι Ελληνες ήθελαν να φταίει κάποιος άλλος. Εχουμε πολλά καλά, μα είμαστε και διχαστικοί και εριστικοί.
Σήμερα, μας φταίει η κυβέρνηση της Αριστεράς. Παλαιότερα, οι άλλες.
Η Ελλάδα δεν κινδυνεύει από τίποτα, παρά μόνο από τον ίδιο τον Ελληνα, ο οποίος κινδυνεύει από τον εαυτό του.
Βλέπω μια κυρία να κρατάει στο ένα χέρι το παιδί και με το άλλο να πετάει στον δρόμο το πακέτο των τσιγάρων. “Από συνήθεια”, μου λέει.
Πίστευα ότι η δοκιμασία της πολύχρονης κρίσης θα γινόταν αφετηρία να βελτιωθούμε, αλλά δυστυχώς…
Δυστυχώς, διακυβεύονται ακόμα και κατακτήσεις που θεωρούσαμε δεδομένες. Δεν είναι εύκολο να αλλάξουμε, αλλά ελπίζω ότι μπορεί να γίνει μέσω της παιδείας.
Ούτε μπορώ να δεχθώ να ρίχνουμε πάντα το σφάλμα σε τρίτους. Εμείς πρέπει να πάρουμε απόφαση ότι πρέπει να διαβάζουμε, να μορφωθούμε.
Ασφαλώς έφταιγαν οι Αγγλοι για τα Δεκεμβριανά, αλλά έφταιγε και η διχόνοια, η φαγωμάρα μας.
Αν δεν συμφιλιωθείς με τον εαυτό σου πώς να συμφιλιωθείς με τον άλλον; Είδες κανέναν Ελληνα να ζητά συγγνώμη;
Να τον γράφει ο τροχονόμος και να πει “λάθος μου, έφταιξα”; Πιο πολύ φωνάζει απ’ τον τροχονόμο, κι ας φταίει.
Ο Ελληνας πρέπει να ξεχωρίζει από τον τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς του, όχι να είναι ανάξιος απόγονος ένδοξων προγόνων.
Αν δεν θέλει ο ίδιος να αλλάξει, δεν πρόκειται να αλλάξει με κανένα νόμο ή καθεστώς».
Ο σερραϊκός κινηματογράφος «Πάνθεον» που έγινε από τους Βούλγαρους «Σαν Στέφανο» | ✎ Γιατί έγραψε το βιβλίο:
«Θα σας αναφέρω δύο περιπτώσεις που υπήρξαν οι αφορμές για να ασχοληθώ με αυτό το θέμα.
Η πρώτη ήταν όταν επισκέφθηκα τη στοά Κοραή 4 στην Αθήνα, όπου στις μέρες της απελευθέρωσης ήταν τα γραφεία του ΕΑΜ.
Εκεί, Δεκέμβρη του 1944, μπήκε ένα εγγλέζικο τανκς. Συνέλαβαν του ΕΑΜίτες και έναν που κατάφερε προς στιγμή να διαφύγει τον σκότωσε με πυροβολισμό ένας Βρετανός στρατιώτης.
Εκεί λοιπόν ρώτησα έναν σερβιτόρο αν ήξερε κάτι για το γεγονός αυτό. “Το τανκς ήταν αμερικανικό”, μου απαντά. “Και δεν είχε μπει στη στοά αλλά στο Πολυτεχνείο!”.
Η δεύτερη περίπτωση ήταν όταν στη διάρκεια της παρέλασης της 28ης Οκτωβρίου στας Σέρρας άκουγα τον εκφωνητή των σχετικών συνθημάτων να λέει για τη διπλή φασιστική κατοχή από Γερμανούς και Ιταλούς και όχι από τους Βουλγάρους. “Δεν το ήξερα”, μου λέει».
Νόρα Ράλλη
Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών
