Ο Δεκέμβρης του 1944 ήταν ένας αγώνας για την ελευθερία, την αξιοπρέπεια και την επιβίωση ενός λαού που μόλις είχε αποτινάξει τον ζυγό της Κατοχής.
Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας από τις δυνάμεις του Άξονα, οι Βρετανοί διαδραμάτισαν πρωταγωνιστικό ρόλο στις πολιτικές εξελίξεις της χώρας. Ως σύμμαχοι στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και με στρατηγικά συμφέροντα στην Ανατολική Μεσόγειο, επιδίωξαν να διασφαλίσουν τον έλεγχο της μεταπολεμικής Ελλάδας, στηρίζοντας την κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου και προωθώντας την αποδυνάμωση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Οι στρατιωτικές και πολιτικές τους παρεμβάσεις, σε συνδυασμό με την έντονη εσωτερική πόλωση, αποτέλεσαν καταλυτικό παράγοντα στην έκρηξη της κρίσης του Δεκεμβρίου 1944.
Οι Δεκεμβριανές συγκρούσεις του 1944 αποτέλεσαν ένα καθοριστικό κεφάλαιο της ελληνικής ιστορίας, σηματοδοτώντας την αρχή μιας μακράς περιόδου πολιτικής αστάθειας που θα οδηγούσε τελικά στον Εμφύλιο Πόλεμο. Επί 33 ημέρες, ο λαός της Αθήνας βρέθηκε σε άνιση σύγκρουση με τις βρετανικές δυνάμεις και τις φιλοκυβερνητικές παραστρατιωτικές ομάδες, υπερασπιζόμενος την ελευθερία και την αξιοπρέπεια που μόλις είχε ανακτήσει από την Κατοχή.
Η επισιτιστική κρίση επιδείνωσε την κατάσταση καθώς οι βρετανικές δυνάμεις περιόρισαν την πρόσβαση σε τρόφιμα και είδη πρώτης ανάγκης. Παράλληλα οι Άγγλοι επιδόθηκαν σε βομβαρδισμούς, αεροπορικές επιδρομές , ενώ η χρήση βρετανικών τανκ ενίσχυσε το αίσθημα φόβου και ανασφάλειας στους πολίτες. Το τέλος αυτής της περιόδου έμελλε να καταγραφεί ως μια θλιβερή ήττα για την ελληνική Αριστερά, αλλά και ως σημείο καμπής για τη μεταπολεμική Ελλάδα. Η σύνδεση της εξωτερικής παρέμβασης με τις εσωτερικές πολιτικές αντιθέσεις επρόκειτο να οδηγήσει σε μία από τις πιο αιματηρές συγκρούσεις της σύγχρονης Ελλάδας.
Πώς όμως φτάσαμε σε αυτή την κρίση; Ποια ήταν τα γεγονότα που προηγήθηκαν;
Το ιστορικό πλαίσιο
Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας από τις δυνάμεις του Άξονα τον Οκτώβριο του 1944, η χώρα βρέθηκε αντιμέτωπη με βαθιές πολιτικές διαιρέσεις. Τα τραύματα της Κατοχής, με τα χιλιάδες καμένα χωριά, τους εκτελεσμένους πολίτες και τη δράση των συνεργατών των κατακτητών, έθεταν ένα βαρύ πλαίσιο για την επόμενη ημέρα.
Η δημιουργία του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ) και του στρατιωτικού του σκέλους, του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ), είχε ως στόχο την αντίσταση στους κατακτητές, αλλά και τη μετέπειτα πολιτική ανασυγκρότηση της χώρας.
Η συμφωνία του Λιβάνου και η εφαρμογή της Καζέρτας
Στο Συνέδριο του Λιβάνου (17-20 Μαΐου 1944), επιχειρήθηκε να τεθεί ένα κοινό πολιτικό πλαίσιο για την επόμενη ημέρα. Η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), η οποία είχε αναλάβει τη διακυβέρνηση στις ελεύθερες περιοχές, ζήτησε την αναγνώριση της πολιτικής ισοτιμίας των δυνάμεων της Εθνικής Αντίστασης.
Ωστόσο, ο πρωθυπουργός Γεώργιος Παπανδρέου άρχισε τις παραλείψεις και τις παραβιάσεις, αρνήθηκε να αποκηρύξει τα Τάγματα Ασφαλείας, ενώ διόρισε αξιωματικούς με φιλοναζιστικό παρελθόν στις ένοπλες δυνάμεις. Με τις παραλείψεις και ενέργειες του Γ. Παπανδρέου η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης ζήτησε να αντικατασταθεί με άλλον πολιτικό στη θέση του Πρωθυπουργού. Τελική απάντηση στο αίτημά τους, έδωσαν οι Άγγλοι οι οποίοι όχι μόνο δήλωσαν πως ο Γ. Παπανδρέου παραμένει Πρωθυπουργός αλλά και πως αν η ΠΕΕΑ επιμείνει στο αίτημά της η χώρα θα αργήσει να απελευθερωθεί και την εκβίασε πως θα φέρει την απόλυτη ευθύνη για τις ανώμαλες συνθήκες που θα επικρατήσουν στην Ελλάδα.
Έτσι το ΕΑΜ, υποχωρώντας στον βρετανικό εκβιασμό με έγγραφο στις 15/8/1944 αποδέχθηκε τον Γ. Παπανδρέου ως Πρωθυπουργό της Ελλάδας. Στην συνέχεια η κυβέρνηση μετέφερε την έδρα της στην Ιταλία, στην Καζέρτα. Σε αυτή την πόλη, στις 26/9/1944, υπογράφηκε συμφωνία μεταξύ της βρετανικής κυβέρνησης και των βρετανικών στρατιωτικών δυνάμεων από τη μια, και της Ελληνικής Κυβέρνησης και των Ελληνικών Δυνάμεων Αντίστασης από την άλλη. Με αυτή τη συμφωνία -ΟΛΩΝ- ορίστηκε ο στρατηγός Σκόμπυ, ως ο Ανώτατος Στρατηγός διοικών τις Ελληνικές Δυνάμεις, με την υπογραφή της συμφωνίας ο Σκόμπυ εξέδωσε διαταγές για το τι πρέπει ή δεν πρέπει να κάνουν οι Έλληνες Στρατηγοί Στέφανος Σαράφης και Ν. Ζέρβας.
Με τη Συμφωνία της Καζέρτας (26 Σεπτεμβρίου 1944), υπό την εποπτεία των Βρετανών, αποφασίστηκε ο στρατηγός Ρόναλντ Σκόμπυ να αναλάβει την ανώτατη διοίκηση όλων των ελληνικών δυνάμεων. Η παρέμβαση αυτή περιόρισε δραστικά την αυτονομία των ελληνικών στρατιωτικών και πολιτικών δομών. Στην εισήγηση της Καζέρτας με πρωτοβουλία της Αριστεράς και του ΕΛΑΣ έγινε δεκτό και αφαιρέθηκε από τη συμφωνία το σημείο που παρείχε το δικαίωμα στις βρετανικές δυνάμεις να αποκαταστήσουν τον νόμο και την τάξη στην Ελλάδα.
Οι εντάσεις στην απελευθερωμένη Ελλάδα
Μετά την απελευθέρωση, η κυβέρνηση Παπανδρέου προχώρησε σε μια σειρά επιλογών που κλιμάκωσαν τις εντάσεις:
Η τοποθέτηση του Άγγελου Έβερτ, ο οποίος είχε διατελέσει ενεργό μέλος της αστυνομίας κατά τη διάρκεια της Κατοχής, πυροδότησε αντιδράσεις και καλλιέργησε κλίμα δυσπιστίας1.
Η ανάθεση της διοίκησης της Μακεδονίας στον Κωνσταντίνο Μόδη, γνωστό για τα φιλοναζιστικά του αισθήματα2.
Η συγκρότηση της Εθνοφυλακής, στην οποία εντάχθηκαν σε ποσοστό 90% πρώην αξιωματικοί των Ταγμάτων Ασφαλείας3.
Παράλληλα, η Ορεινή Ταξιαρχία, αποτελούμενη από περίπου 2.000 στρατιώτες, στάθμευσε στο κέντρο της Αθήνας, ενισχύοντας τις κυβερνητικές δυνάμεις. Οι υπουργοί της Αριστεράς ζήτησαν την εφαρμογή της Συμφωνίας του Λιβάνου, ωστόσο η κυβέρνηση αρνήθηκε να διαλύσει την Ορεινή Ταξιαρχία και τον Ιερό Λόχο.
Η διαταγή του Σκόμπυ και η κλιμάκωση της κρίσης
Στη 1 Δεκεμβρίου 1944, ο στρατηγός Σκόμπυ εξέδωσε διαταγή για τη διάλυση όλων των ανταρτικών δυνάμεων, προκαλώντας την άμεση αντίδραση του ΕΑΜ. Ο Στρατηγός Στέφανος Σαράφης, διοικητής του ΕΛΑΣ, αρνήθηκε να συμμορφωθεί, δηλώνοντας ότι τέτοιες αποφάσεις εμπίπτουν στην αρμοδιότητα της ελληνικής κυβέρνησης. Ύστερα από την ανοιχτή παρέμβαση του Σκόμπυ, οι υπουργοί της Αριστεράς, οι Α. Σβώλος, Γ. Ζεύγος, Μ. Πορφυρογένης, Ν. Ασκούτσης, Η. Τσιριμώκος και Α. Αγγελόπουλος παραιτήθηκαν από την κυβέρνηση, επιδεινώνοντας την πολιτική κρίση.
Την ίδια ημέρα της εξαγγελίας του Σκόμπυ, η Ορεινή Ταξιαρχία ακροβολίστηκε στους λόφους του Υμηττού μεταξύ Ζωγράφου και Καισαριανής. Ο Ναπολέων Ζέρβας αναχώρησε για την Ήπειρο όπου βρίσκονταν οι κύριες δυνάμεις του ΕΔΕΣ. Με διαταγή του υπουργού Δικαιοσύνης καταργήθηκε η Λαϊκή Δικαιοσύνη και ο Γ. Παπανδρέου δήλωσε πως δεν συμφωνεί για την ταυτόχρονη αποστράτευση όλων των εθελοντικών σωμάτων.
Η κρίση κορυφώθηκε την Κυριακή, 3 Δεκεμβρίου 1944, όταν, στις 11 το πρωί κατά τη διάρκεια μιας ειρηνικής διαδήλωσης, της μεγαλύτερης μετά την απελευθέρωση, στην πλατεία Συντάγματος, οι δυνάμεις της Χωροφυλακής και φιλοκυβερνητικές ομάδες που είχανε οχυρωθεί πίσω από τα βρετανικά τανκ στα Παλαιά Ανάκτορα άνοιξαν πυρ κατά του πλήθους, προκαλώντας τον θάνατο 24 διαδηλωτών και τον τραυματισμό εκατοντάδων.
Συμπέρασμα
Η 3η Δεκεμβρίου 1944 σηματοδότησε την έναρξη των Δεκεμβριανών, μιας από τις πλέον αιματηρές σελίδες της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Οι βαθιές πολιτικές διαιρέσεις, η άρνηση της βρετανικής πλευράς να ανταποκριθεί στις εκκλήσεις του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ για τερματισμό της αιματοχυσίας και η πολιτική εμμονή στη στρατιωτική επίλυση της κρίσης κλιμάκωσαν τη σύγκρουση, έθεσαν τη χώρα σε μια τροχιά που θα οδηγούσε στη μακρά σκιά του Εμφυλίου Πολέμου. Τα Δεκεμβριανά υπήρξαν και μια δοκιμασία για τις σχέσεις Ελλάδας-Βρετανίας, με την παρέμβαση των τελευταίων να διαμορφώνει τις πολιτικές εξελίξεις για τις επόμενες δεκαετίες.
1.Στη Λευκή Βίβλο παρατίθενται έγγραφα της Αστυνομίας Πόλεων με υπογραφή Α.Έβερτ για τα έτη 1941 και 1942
2. Στη Λευκή Βίβλο δημοσιεύεται απόσπασμα από άρθρο του
3. Στη Λευκή Βίβλο δημοσιεύεται σχετικό απόσπασμα από άρθρο της εφημερίδας «Ελεύθερη Ελλάδα»
Βιβλιογραφία
ΕΑΜ, Λευκή Βίβλος: Μάης 1944 – Γενάρης 1945.
Μαργαρίτης, Γιώργος. Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου
Close, David. The Origins of the Greek Civil War
Σπύρος Κωτσάκης, Δεκέμβρης 1944 στην Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή
Βάσος Μαθιόπουλος, Ο Δεκέμβρης του 1944. Σουηδικά, ελβετικά και συμμαχικά διπλωματικά ντοκουμέντα, Νέα Σύνορα – Α.Α. Λιβάνη
Ελένη Νικολαΐδου
