Επί χρόνια το μικρό γραφείο αποστολής συναλλάγματος του Αμάρ στην Αντάκεια (Αντιόχεια) της Τουρκίας δεν τραβούσε την προσοχή κανενός άλλου παρά των ομοεθνών του προσφύγων από τη Συρία που πήγαιναν εκεί για να στείλουν και να πάρουν χρήματα από το εξωτερικό. Μέχρι αυτό το καλοκαίρι, που άρχισαν να το επισκέπτονται αξιωματικοί της ασφάλειας, κάθε εβδομάδα.
«Έπρεπε να τους δείχνω τα λογιστικά βιβλία μου κάθε εβδομάδα, ενώ πήραν τον μαγαζάτορα από δίπλα και τον κράτησαν για τρεις μήνες», μας λέει. «Όλοι φοβούνται». Ο Αμάρ, ο οποίος ζήτησε να μην αναφερθεί το αληθινό όνομά του, γνώριζε τι ήταν αυτό που έψαχναν – επιχειρήσεις που μετέφεραν χρήματα για λογαριασμό του ISIS (Ισλαμικό Κράτος). Αλλά δεν καταλάβαινε γιατί η ασφάλεια έδειχνε ενδιαφέρον για τον ίδιο. Δεν κατάγεται από περιοχή που ελέγχεται από το ISIS , ενώ η μεθοριακή περιοχή στην οποία ζει δεν βρίσκεται κοντά σε κάποιο από τα τελευταία προπύργια των τζιχαντιστών. Ο Αμάρ δεν είχε συνειδητοποιήσει πως η πόλη του είχε γίνει αγωγός για παράνομα κεφάλαια. Ενώ η διεθνής προσοχή είναι στραμμένη στις εδαφικές απώλειες των τζιχαντιστών από τις επιθέσεις της διεθνούς συμμαχίας, το ISIS διεξάγει μια άλλη, σιωπηλή εκστρατεία: προσπαθεί να κερδίσει όσο το δυνατόν περισσότερα χρήματα, το συντομότερο δυνατόν, και να τα βγάλει έξω από το υπό κατάρρευση «χαλιφάτο». «Μοιράζουν το βιός της οικογένειας», αστειεύτηκε ένας πρώην μαυραγορίτης που κατάγεται από ένα από τα προπύργια του ISIS. «Θα μοιράσουν το χρήμα παντού, για να στηρίξουν την οργάνωσή τους για πολύ καιρό μετά την εξαφάνιση του χαλιφάτου».
Ο αγώνας δρόμου που κάνει η οργάνωση για να μεταφέρει τα χρήματά της αποτελεί μια από τις βασικές ανησυχίες των δυτικών κυβερνήσεων, καθώς ο πόλεμος μεταφέρεται από μέτωπα της Συρίας και του Ιράκ σε ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Καθώς το χρήμα της οργάνωσης κυκλοφορεί ολοένα περισσότερο, ειδικά μέσα στην Ευρώπη, πιστεύουν ότι το ISIS θα προσπαθήσει να το χρησιμοποιήσει για να εξαπολύσει και άλλες επιθέσεις. Το Ισλαμικό Κράτος ήλθε στο προσκήνιο το 2014, όταν εκμεταλλεύθηκε το χάος από τον συριακό εμφύλιο και κατέλαβε περισσότερο από το ένα τρίτο του Ιράκ και σχεδόν τη μισή Συρία. Εκείνο που το ξεχώρισε από την προκάτοχό του, την Αλ Κάιντα, ήταν η κατάκτηση εδαφών και η αυτοχρηματοδότηση, στοιχεία που συνέβαλαν ώστε να γίνει η πλουσιότερη τζιχαντιστική οργάνωση, με έσοδα εκατοντάδων εκατομμυρίων δολαρίων κάθε χρόνο. Τώρα όμως οι ιρακινές δυνάμεις ανακατέλαβαν τη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της χώρας, τη Μοσούλη, κουρδικές δυνάμεις με αμερικανική υποστήριξη πολιορκούν την «πρωτεύουσά» τους, τη Ράκα, ενώ τα στρατεύματα του προέδρου της Συρίας Μπασάρ Αλ Άσαντ με ρωσική στήριξη περικυκλώνουν τα εδάφη της οργάνωσης στην έρημο, στο ανατολικό τμήμα της χώρας.
Αναλυτές προβλέπουν ότι το ISIS θα αναγκαστεί πολύ γρήγορα να επιστρέψει στην άμορφη εξέγερση από την οποία προήλθε. Αλλά από τις συνεντεύξεις ατόμων που ζουν σε περιοχές του χαλιφάτου ή απέδρασαν πρόσφατα από εκεί προκύπτει ότι η οργάνωση εξακολουθεί να παράγει πετρέλαιο και να επιβάλλει το δικό της νόμισμα, σε μια προσπάθεια να συγκεντρώσει όσο το δυνατόν περισσότερα δολάρια και να τα διοχετεύει μέσω μυστικού δικτύου με μεταφορές κεφαλαίων και επενδύσεις σε επιχειρήσεις. «Τώρα που χάνουν έδαφος, αυτό αποτελεί προτεραιότητά τους», λέει ο Ρενάντ Μανσούρ, αναλυτής του Chatham House, που ερευνά το θέμα. «Χρειάζονται οικονομική επιρροή και εξουσία».
«Το πετρέλαιο ρέει»
Στην πλούσια σε πετρέλαιο ανατολική Συρία, έμποροι βλέπουν να περνούν καθημερινά οι «φάλαινες» – τα μεγάλα βυτιοφόρα που μεταφέρουν μέχρι 220 βαρέλια αργού πετρελαίου του ISIS, μερικές φορές 60 φορτηγά στη σειρά, από την έρημο προς περιοχές που ελέγχονται από την κυβέρνηση. Παρά τους επίμονους αεροπορικούς βομβαρδισμούς του διεθνούς συνασπισμού που έχουν μειώσει την παραγωγή, λένε ότι το ISIS συνεχίζει τη δουλειά του. «Το πετρέλαιο ρέει, ποτέ δεν σταμάτησε… Ο κόσμος χρειάζεται πετρέλαιο, το ISIS έχει ανάγκη να το πουλήσει, η δουλειά πάει κι έρχεται» λέει ο ιδιοκτήτης ενός από τα αυτοσχέδια διυλιστήρια που υπάρχουν στην ανατολική επαρχία Ντεϊρ Αλ Ζορ. Το ISIS κατέλαβε τα πηγάδια το 2014, ενώ αναμένεται ότι θα δώσει την τελευταία μάχη του σε αυτή την περιοχή.
Αναλυτές της εταιρείας Markit υπολόγισαν ότι εφέτος μειώθηκαν κατά 88% τα μηνιαία έσοδα του ISIS, σε σύγκριση με τον Ιανουάριο του 2015, ενώ το Διεθνές Κέντρο για τη Μελέτη του Ριζοσπαστισμού στο Λονδίνο εκτιμά ότι η οργάνωση έχει χάσει το 90% των πετρελαιοπηγών του. Και οι δύο υπολογίζουν ότι τα έσοδα από το πετρέλαιο μειώθηκαν στο μισό εφέτος. Αλλά από τις συνεντεύξεις με περισσότερους από μια ντουζίνα Σύρους εργαζόμενους στον πετρελαϊκό τομέα και εμπόρους προκύπτει πως το Ισλαμικό Κράτος είναι ακόμα σε θέση να βγάζει μέχρι ένα εκατομμύριο δολάρια τη μέρα, επειδή έχει την ικανότητα να μεταφέρει το κόστος -και το ρίσκο- σε πρόθυμους αγοραστές. Αναφέρουν ότι το ISIS διατηρεί την αρχική τιμή των 20-45 δολαρίων το βαρέλι, ανάλογα με την ποιότητα.
Ένας έμπορος, που κατέφυγε στην Τουρκία, θυμάται πρόσφατη επίσκεψή του σε πετρελαιοπηγή, που είχε βομβαρδιστεί λίγα λεπτά νωρίτερα από αεροπλάνα του συνασπισμού. Ζήτησε να του κάνουν έκπτωση γιατί είχε πέσει χώμα μέσα στο αργό πετρέλαιο. Αλλά ο άνθρωπος του ISIS που έπαιρνε τα χρήματα του απάντησε «ας χυθεί το πετρέλαιο στη γη, δεν πουλάμε φτηνότερα, ούτε ένα δολάριο παρακάτω». Η οργάνωση πάντα πουλάει, ακόμα και όταν βομβαρδίζει ο συνασπισμός και «κολλάνε» οι πωλήσεις, η τιμή δεν αλλάζει, μας είπε.
Παρά τις απώλειες, το ISIS ελέγχει τα δυο πιο παραγωγικά κοιτάσματα της Συρίας: το αλ Ομάρ και το αλ Τανάκ. Τα δυο κοιτάσματα εξακολουθούν να παράγουν από κοινού 25.000 βαρέλια πετρελαίου σε ημερήσια βάση, όπως λένε έμποροι και εργάτες. «Το ISIS βγάζει καλά λεφτά, παρ’ ότι η παραγωγή δεν είναι όπως πριν, ίσως μάλιστα να βγάζει περισσότερα», λέει ένας έμπορος καυσίμων. « Πριν από δυο χρόνια ίσως να έβγαζαν διπλάσια ή τετραπλάσια. Τώρα περιορίστηκαν δραστικά τα εδάφη τους, αλλά το ίδιο έγινε με τα έξοδά τους».
Νωρίτερα εφέτος, ορισμένοι έμποροι περίμεναν ότι θα καταποντιστούν οι δουλειές των τζιχαντιστών, μετά από τις επιτυχίες του συνασπισμού που είχαν ως αποτέλεσμα να κλείσουν οι δρόμοι προς τις βορειοδυτικές περιοχές που βρίσκονται στα χέρια των ανταρτών και οι οποίες αποτελούσαν κάποτε τον βασικό τόπο εξαγωγής (στμ. αναφέρεται στις ανταρτοκρατούμενες περιοχές κοντά στα σύνορα με την Τουρκία). Αντίθετα, η οργάνωση προσανατολίσθηκε σε άλλη αγορά, σε εμπόρους που βρίσκονται κοντά στο καθεστώς Άσαντ. Οι περιοχές που ελέγχονται από τις κυβερνητικές δυνάμεις αγωνίζονται να τα βγάλουν πέρα με τις ελλείψεις σε καύσιμα εξαιτίας των δυτικών κυρώσεων και εξαρτώνται κυρίως από το Ιράν, τον περιφερειακό σύμμαχο, ο οποίος εμφανίζεται όμως πρόθυμος να διακόψει την παροχή προκειμένου να πιέσει τη Δαμασκό.
Οι έμποροι λένε ότι ο βασικός μεσολαβητής του καθεστώτος έχει στήσει γραφείο στη Σάμπχα, σε περιοχή του ISIS, όπου νεαροί άνδρες περιμένουν κάθε ημέρα στην ουρά για να έχουν την ευκαιρία να οδηγήσουν μια «φάλαινα» και να πάρουν 130 δολάρια για κάθε διαδρομή. «Τους τελευταίους μήνες, οι πωλήσεις στο καθεστώς είναι συνηθισμένες», λέει ένας έμπορος. «Ο κόσμος διαμαρτυρήθηκε ότι αυτό είναι ντροπή, αλλά στις προσευχές της Παρασκευής ο ιμάμης λέει στο κήρυγμά του ότι υπάρχει φετφάς που το επιτρέπει».
Μονοπώλιο σκληρού νομίσματος
Το ISIS επιβάλλει τώρα ακόμα αυστηρότερα το δικό του νόμισμα στην ανατολική Συρία. Έκοψε νομίσματα το 2015 – χρυσά «δηνάρια», ασημένια «ντιρχάμ» και χάλκινα «φιλς». Αλλά οι ντόπιοι σπάνια έβλεπαν αυτά τα νομίσματα μέχρι πριν από έξι μήνες, όταν οι τζιχαντιστές διέταξαν τη χρήση τους. «Στην αρχή αδιαφορούσαμε. Αλλά όταν οι άνθρωποι πήγαν να πληρώσουν το νερό ή τους λογαριασμούς τηλεφώνου ή το zakat (στμ. υποχρεωτικός θρησκευτικός φόρος ελεημοσύνης), μας είπαν να πληρώσουμε με το δικό τους νόμισμα», είπε ένας φαρμακοποιός που διέφυγε πρόσφατα από τη Ντεΐρ Αλ Ζορ. «Πριν από τρεις μήνες ανακοίνωσαν ότι η χρήση του νομίσματός τους είναι υποχρεωτική παντού, για όλα».
Οι σαράφηδες λένε ότι τώρα αναγκάζονται να ανταλλάσσουν συριακές λίρες και αμερικανικά δολάρια στο “γραφείο οικονομίας” του ISIS με το δικό του νόμισμα, καθώς η οργάνωση προσπαθεί να συγκεντρώσει όλο το χρήμα που κυκλοφορεί και μπορεί να μετατραπεί στο εξωτερικό. Ο Αϊμάν Τζαουάντ αλ Ταμίμι, αναλυτής στο Φόρουμ της Μέσης Ανατολής, που μελετά έγγραφα του ISIS, έχει ένα έγγραφο του Ιουνίου που διατάσσει την μετατροπή όλων σε χρήμα του «χαλιφάτου». «Απορροφούν κάθε άλλο νόμισμα που μπαίνει στην αγορά και το ανταλλάσσουν με δικό τους» λέει ο ιδιοκτήτης αποθήκης τροφίμων στη Ντέιρ Αλ Ζορ. «Θέλουν να μονοπωλήσουν το σκληρό νόμισμα».
Μόνο οι ντόπιοι έμποροι που φέρνουν προμήθειες από περιοχές της Συρίας οι οποίες δεν βρίσκονται υπό τον έλεγχο του ISIS παίρνουν άδεια για να αγοράζουν αμερικανικά δολάρια. Εξαιρούνται επίσης οι έμποροι που αγοράζουν πετρέλαιο των τζιχαντιστών με αμερικανικά δολάρια. Το χρυσό δηνάριο, που έχει βάρος 4,25 γραμμάρια, πωλείται ακριβότερα από την τιμή του χρυσού στην αγορά (σήμερα περίπου 45 δολάρια το γραμμάριο). Οι ντόπιοι επιχειρηματίες υπολογίζουν ότι το ISIS έχει πουλήσει περισσότερα από 100.000 δηνάρια, βγάζοντας κέρδος εκατοντάδων χιλιάδων δολαρίων.
Μεταφορές μετρητών με «χαουάλα»
Οι δυνάμεις του συνασπισμού γνωρίζουν ποιοι θα είναι οι κίνδυνοι αν το χρηματοκιβώτιο του ISIS βγει από το «χαλιφάτο». Τον περασμένο Ιούνιο, ο έμπορος και ιδιοκτήτης ανταλλακτηρίου Σαμίρ Ιντρίς σκοτώθηκε από αεροπορικό πλήγμα του συνασπισμού καθώς επέστρεφε οδηγώντας στο σπίτι του. Λίγοι ήταν οι συνάδελφοί του που ξαφνιάστηκαν.
Επί εβδομάδες, πολλοί από εκείνους που ρωτήθηκαν είπαν πως απέφευγαν να συναλλάσσονται μαζί του, γιατί υποψιάζονταν ότι δούλευε για τον ISIS. Ανακοίνωση της αμερικανικής στρατιωτικής διοίκησης περιέγραψε τον Ιντρίς ως οικονομικό διαχειριστή της οργάνωσης που ξέπλενε χρήμα. «Πριν από δυο χρόνια ο Ιντρίς κρατούσε με μεγάλη δυσκολία το ανταλλακτήριό του», είπε συνάδελφός του. «Μετά, μέσα σε λίγους μήνες, άνοιξε δύο».
Η hawala (χαουάλα), που προέρχεται από τον αραβικό όρο για τη «μεταφορά», είναι σαν μια άτυπη Western Union – ένα δίκτυο ανταλλαγής χρήματος που χτίζεται πάνω σε οικογενειακούς δεσμούς και διασυνδέσεις, το οποίο απλώνεται στη Μέση Ανατολή και εκτείνεται μέσα στην Ευρώπη, με βάση τον λόγο τιμής. Άτυπο από τη φύση του, είναι δύσκολο να τεθεί υπό παρακολούθηση και είναι ιδανικό για παράνομες μεταφορές χρημάτων. Έχει ήδη χρησιμοποιηθεί από τον ISIS για τη μεταφορά κεφαλαίων προκειμένου να αγοραστούν όπλα και υλικά για βόμβες. Καθώς όμως το 80% του πληθυσμού της Συρίας ζει κάτω από το όριο της φτώχειας, είναι επίσης ζωτικής σημασίας για τους αμάχους οι οποίοι εξαρτώνται από συγγενείς που ζουν στο εξωτερικό. Μπορούν να το χρησιμοποιήσουν επίσης πρόσφυγες για να βγάλουν τα χρήματά τους στο εξωτερικό. Αλλά και οι έμποροι που περνούν τις εχθρικές γραμμές για να φέρουν τρόφιμα και προμήθειες με τον ίδιο τρόπο αποφεύγουν να έχουν πάνω τους μετρητά.
Οι δυτικές κυρώσεις καθώς και οι ρυθμίσεις για την καταπολέμηση της χρηματοδότησης της τρομοκρατίας καθιστούν ακόμα πιο δύσκολη τη μεταφορά χρημάτων από τους Σύρους και τους σπρώχνουν προς τη χαουάλα. «Σε όποιο χωριό της Συρίας πάτε, θα βρείτε τουλάχιστον ένα γραφείο χαουάλα» λέει ο Αμάρ, ο ιδιοκτήτης του γραφείου συναλλάγματος στην Τουρκία. «Αν σταματούσαμε τη μεταφορά αυτή, θα πέθαινε κόσμος».
Άμαχοι που εγκατέλειψαν τη Μοσούλη και τη Ράκα στη διάρκεια της πολιορκίας τους περιέγραψαν ολόκληρους δρόμους γεμάτους γραφεία αποστολής εμβασμάτων και χαουάλα. Άνθρωποι που διαχειρίστηκαν τέτοια γραφεία λένε ότι το ISIS αναπτύσσει σχέσεις με εμπόρους που μεταφέρουν τρόφιμα ή φάρμακα, προκειμένου να το βοηθήσουν να μεταφέρει δεκάδες χιλιάδες δολάρια τη μέρα. Πολλοί από αυτούς είπαν ότι πριν από τον θάνατό του ο Ιντρίς μετέφερε 10 εκατομμύρια δολάρια σε οκτώ δόσεις μέσα σε 25 ημέρες στη Σαρμάντα, πόλη της βορειοδυτικής Συρίας που βρίσκεται κάτω από τον έλεγχο άλλης τζιχαντιστικής οργάνωσης. Ένας είπε ότι υπολογίζει σε 25 εκατομμύρια δολάρια τις μεταφορές που έγιναν τους τελευταίους μήνες στη Σαρμάντα, από όπου είναι εύκολη η παράνομη μεταφορά τους στην Τουρκία. Αυτό το καλοκαίρι σκοτώθηκαν από τις αεροπορικές επιδρομές του συνασπισμού και οι τρεις διαχειριστές που κατηγορήθηκαν ότι βρίσκονταν πίσω από αυτές τις μεταφορές: ο Ιντρίς, ο Φαουάζ αλ Ράουι και ο Μπασάμ αλ Τζαϊφούς.
Οι μπίζνες του χαλιφάτου
Ιρακινοί αξιωματούχοι λένε ότι υποψιάζονταν εδώ και πολύ καιρό πως το ISIS είχε δικά του ανταλλακτήρια συναλλάγματος στη Βαγδάτη και σε άλλες πόλεις του Ιράκ. Πριν από δυο χρόνια χρησιμοποίησε μερικά από αυτά για να πάρει μέρος σε δημοπρασίες δολαρίων από την κεντρική τράπεζα, μέχρι που παρενέβησαν οι αμερικανικές αρχές. Ο αναλυτής του Chatham House Ρενάντ Μανσούρ λέει ότι το Ισλαμικό Κράτος αντιλήφθηκε στη συνέχεια πως θα μπορούσε να βγάλει κέρδος αγοράζοντας επιχειρήσεις όπως ξενοδοχεία, φαρμακευτικούς ομίλους και νοσοκομεία. Έκθεση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, η οποία περιήλθε σε γνώση των “Φαϊνάνσιαλ Τάιμς”, προειδοποιεί ότι επιχειρήσεις που ελέγχονται από το ISIS ίσως επιχειρήσουν να εκμεταλλευτούν ακόμα και τα κονδύλια για τη μεταπολεμική ανοικοδόμηση του Ιράκ και της Συρίας.
Ιρακινοί αξιωματούχοι επανειλημμένα δεν συνεργάστηκαν ούτε μοιράστηκαν πληροφορίες. Ο Ρενάντ Μανσούρ λέει ότι πολλοί άνθρωποι του είπαν πως φοβούνται να βοηθήσουν την κυβέρνηση. «Πρώτον, γιατί δεν πιστεύουν ότι μπορεί κάτι να γίνει. Δεύτερον, γιατί φοβούνται ότι υπάρχουν πληροφοριοδότες μέσα στις αρχές».
Η Συρία είναι πολύ κατεστραμμένη για να υπάρχει επίσημη επίβλεψη, αλλά πολλοί διαχειριστές χαουάλα έχουν παρατηρήσει αύξηση του αριθμού των ανακρίσεων, των συλλήψεων, ακόμα και των απελάσεων συνεργατών τους στη Σαουδική Αραβία και στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Πολλοί από αυτούς υποψιάζονται ότι απώτερος στόχος του ISIS είναι η αποστολή χρημάτων στην Ευρώπη και ισχυρίζονται ότι έχει ήδη καμουφλαριστεί ανάμεσα στις μεταφορές που γίνονται για πρόσφυγες. «Αν ήθελα να στείλω ένα εκατομμύριο δολάρια στην Ευρώπη τώρα, θα μπορούσα», προσθέτει ένας άλλος. “Αλλά ποιοι θα τα παραλάβουν; Αυτό το γνωρίζει μόνο το ISIS, οι διαχειριστές και ο Θεός”.
Erica Solomon – Ahmad Mhidi
Πηγή: Η Αυγή από Financial Times
