Αφού επέστρεψα στη Μόσχα από το Σύκτιβκαρ, ένας γνωστός μου δημοσιογράφος με παρότρυνε να γράψω κάτι για τις εμπειρίες μου στη φυλακή. Η ιδέα μου άρεσε, και άρχισα αμέσως να δουλεύω. Αφού όμως έγραψα δεκαπέντε περίπου σελίδες, συνειδητοποίησα ότι δεν είχα αρκετό υλικό για ένα ολόκληρο βιβλίο. Το πρόβλημα λύθηκε σύντομα από μόνο του, όταν ο Λεβιάθαν φρόντισε να μου δώσει νέες ευκαιρίες να συμπληρώσω τις γνώσεις μου για τη ζωή στη φυλακή. Ενεργώντας ύστερα από αίτηση της Εισαγγελίας, ένα εφετείο αποφάσισε να επανεξετάσει την ποινή που επιβλήθηκε στο Syktyvkar και με έκλεισε και πάλι πίσω από τα κάγκελα.
Η τελευταία μου εμπειρία από τη φυλακή αποδείχθηκε διαφορετική από πολλές απόψεις από την προηγούμενη. Σε διάστημα λίγο μεγαλύτερο από ένα μήνα πέρασα από τρεις φυλακές και πέντε κελιά, προτού εγκατασταθώ στο “κελί μακράς διαρκείας” μου, όπου γράφω αυτές τις γραμμές. Το αποτέλεσμα είναι ότι γνώρισα νέους ανθρώπους και απέκτησα πρόσβαση σε έναν εξαιρετικά μεγάλο όγκο από νέο υλικό. Πολλές νέες σκέψεις μου ήρθαν στο μυαλό και σιγά σιγά τις καταγράφω (οι σκέψεις αυτές δεν έχουν πάντα σχέση με τη ζωή στη φυλακή, αλλά είναι προφανώς επηρεασμένες από την εμπειρία μου εδώ). Μου δίνονται πολλές ευκαιρίες να προβληματιστώ σχετικά με τη φιλοσοφία και την ψυχολογία, αλλά οι πλουσιότερες ανακαλύψεις συνδέονται με τις μετακινήσεις που αναγκάστηκα να κάνω από τόπο σε τόπο.
Αν και οι κανόνες της ζωής στη φυλακή είναι βασικά οι ίδιοι παντού, η πραγματική πρακτική μπορεί να διαφέρει σημαντικά, όχι μόνο από φυλακή σε φυλακή, αλλά ακόμη και από κελί σε κελί. Σε κάθε τόπο δημιουργούνται ξεχωριστές κοινότητες, εξελίσσονται, διαλύονται και σχηματίζονται εκ νέου καθώς οι συνθήκες αλλάζουν. Υπάρχουν μεγάλες και μικρές φυλακές, πλούσιες και φτωχές, στην επαρχία και στην πρωτεύουσα. Οι φύλακες μπορεί να είναι φιλικοί και να δείχνουν ακόμη και κατανόηση, αλλά μπορεί να είναι και κακοπροαίρετοι. Οι κρατούμενοι είναι διαφόρων ανθρώπινων τύπων, που ανήκουν σε διαφορετικές πολιτισμικές ομάδες και κοινωνικές τάξεις. Υπάρχουν πάντα πράγματα για να συζητήσουν, αν και οι συζητήσεις αυτές δεν είναι σε καμία περίπτωση πάντα ευχάριστες. Καθώς οι κρατούμενοι μετακινούνται από φυλακή σε φυλακή, ανταλλάσσουν πληροφορίες σχετικά με το πώς ήταν τα πράγματα στο τελευταίο τους μέρος και τι μπορεί να αναμένεται σε μια νέα φυλακή. Αυτό που ενδιαφέρει τους ανθρώπους περισσότερο απ’ όλα, φυσικά, είναι το φαγητό. Το αξιοπρεπές φαγητό είναι μια από τις κύριες απολαύσεις που μπορεί να προσδοκά κανείς στη ζωή στη φυλακή, και ως εκ τούτου η ποιότητα της κουζίνας των φυλακών αποτελεί θέμα ιδιαίτερα ζωηρής συζήτησης.
Όταν έφτασα στο Ζέλενογκραντ, για κάποιο λόγο με τοποθέτησαν σε κελί καραντίνας, αν και οι δύο εβδομάδες που είχα περάσει στην Καπότνια ήταν ουσιαστικά καραντίνα. Το πρόβλημα με την καραντίνα ήταν ότι οι άνθρωποι έξω δεν μπορούσαν να επικοινωνήσουν μαζί μου σωστά. Δεν έπαιρνα δέματα, και οι τρεις νέοι συγκρατούμενοι μου βρίσκονταν ακριβώς στην ίδια κατάσταση. Εδώ άκουσα για το κέντρο κράτησης Medvedkovo, όπου, απ’ ό,τι φαίνεται, οι κρατούμενοι τρέφονται πολύ καλά. Τι επαίνους άκουσα για τους μάγειρες σε αυτή τη φυλακή κατά τη διάρκεια της παραμονής μου στην καραντίνα του Ζέλενογκραντ! Ο χυλός σε εκείνο το μέρος! Η ποσότητα κρέατος στη σούπα! Το μέγεθος των μερίδων που μοιράζονταν στο δείπνο! Κρίνοντας από τα σχόλια των συγκρατουμένων μου, η φυλακή αυτή άξιζε ένα αστέρι Michelin.
Μόλις βρεθείς σε ένα κελί με ψυγείο και τηλεόραση, αρχίζεις να εξαρτάσαι λιγότερο από την κουζίνα της φυλακής και περισσότερο από τα πακέτα τροφίμων και τους συγκρατούμενούς σου. Σε καμία περίπτωση δεν μοιράζεσαι τα πάντα ή με όλους, αλλά η διαχείριση των κοινών πραγμάτων είναι παρ’ όλα αυτά αρκετά φυσική και λογική. Στο κελί όπου με τοποθέτησαν στην Kapotnya, μου έκανε εντύπωση το γεγονός ότι είχαν θεσπιστεί δημοκρατικές διαδικασίες, με ορισμένα ζητήματα να αποφασίζονται με ψηφοφορία και άλλα με συναίνεση. Το φαγητό, ωστόσο, δεν ήταν κοινό αγαθό- οι κρατούμενοι είχαν χωριστεί σε διάφορες ομάδες (συνολικά ήμασταν δεκατρείς με δεκαπέντε, με ανθρώπους που συνεχώς έφταναν και άλλους που έφευγαν), και μέσα σε αυτές τις ομάδες οι πόροι μοιράζονταν.
Έφτασα να το βλέπω αυτό ως ένα είδος αναρχοσοσιαλισμού, αν και υπήρχαν και ατομικιστές. Για παράδειγμα, υπήρχε ένας πρώην ακαδημαϊκός επικεφαλής που είχε φυλακιστεί για διαφθορά. Το ψυγείο ήταν γεμάτο με τις προμήθειες τροφίμων του, τις οποίες δεν μοιραζόταν με κανέναν. Μια φορά, είναι αλήθεια, με πλησίασε και μου πρόσφερε ένα κομμάτι κέικ. Έμεινα έκπληκτος και δέχτηκα με ευγνωμοσύνη το δώρο. Δυστυχώς, ο λόγος της γενναιοδωρίας του έγινε αμέσως αντιληπτός: το κέικ είχε περάσει την ημερομηνία λήξης του.
Εδώ στο Ζέλενογκραντ το κελί είναι μικρότερο, και δεν περνάει από το μυαλό κανενός να καθιερώσει επίσημες διαδικασίες, πολύ περισσότερο να διεξάγει ψηφοφορίες. Παρ’ όλα αυτά, οι άτυπες κοινότητες αναπόφευκτα διαμορφώνονται και λειτουργούν με τους δικούς τους κανόνες. Ο βαθμός αλληλεγγύης και αλληλοβοήθειας που επιδεικνύεται εδώ είναι αισθητά μεγαλύτερος απ’ ό,τι έξω.
Φυσικά, ήμουν τυχερός. Έχω τοποθετηθεί σε ένα κελί με αξιοπρεπείς ανθρώπους, στο βαθμό που αυτό είναι δυνατό σε τέτοιες συνθήκες. Αν και ίσως αυτό να μην είναι και τόσο περίεργο. Οι περισσότεροι κρατούμενοι, άλλωστε, δεν είναι σκληροί κακοποιοί αλλά απλοί άνθρωποι που έχουν έρθει σε σύγκρουση με το νόμο, που έχουν υποκύψει σε κάποιον πειρασμό ή που έχουν χάσει τον έλεγχο των περιστάσεων. Όταν με τοποθέτησαν στο κελί μου στην Καπότνια, ένας από τους κρατούμενους, που ήταν εκεί περισσότερο καιρό από τους άλλους, μου είπε αμέσως: “Θα ήσουν εδώ μέσα για φόνο, έτσι δεν είναι;”. Σοκαρίστηκα. “Μοιάζω πραγματικά με δολοφόνο;” Η απάντηση ήταν ακόμη πιο απροσδόκητη από την ερώτηση: “Οι άνθρωποι που βρίσκονται εδώ μέσα για φόνο χωρίς πρόθεση είναι όλοι πολύ αξιοπρεπείς, έξυπνοι και ευγενικοί”. Εν τω μεταξύ, η φήμη των πολιτικών κρατουμένων δεν είναι πάντα τόσο καλή. “Ορισμένοι από αυτούς έχουν υπερβολική ιδέα για τον εαυτό τους και στο σύνολό τους είναι επιρρεπείς σε υστερίες”. Ελπίζω ότι κατάφερα να βελτιώσω κάπως τη φήμη των πολιτικών κρατουμένων στα μάτια των συγκρατουμένων μου.
Η φυλακή στο Ζέλενογκραντ, όπου με έχουν βάλει, είναι μικρή και έχει περιορισμένους πόρους. Αυτό είναι εμφανές στην ποσότητα και την ποιότητα του φαγητού και στο γεγονός ότι η εγκατάσταση είναι χρόνια υποστελεχωμένη. Οι φύλακες παραπονιούνται συνεχώς για όλα αυτά, αποσπώντας τη συμπάθεια και την κατανόηση των κρατουμένων. Σε γενικές γραμμές, όμως, η ποιότητα του φαγητού της φυλακής παύει να σε προβληματίζει μόλις σε βάλουν σε ένα κελί με ψυγείο. Το κελί μας είναι ιδιαίτερα τυχερό- ένας από τους κρατούμενους αποφοίτησε από ένα ινστιτούτο μαγειρικής και είναι ζαχαροπλάστης στο επάγγελμα. Κατάφερε να προμηθευτεί μια κατσαρόλα για το κελί, και κάθε βράδυ ο χώρος γεμίζει με υπέροχα αρώματα.
Δυστυχώς, ενώ ένα ψυγείο μπορεί να γίνει πηγή θετικών συναισθημάτων, μια τηλεόραση είναι το αντίθετο. Κατά έναν περίεργο τρόπο, αυτές οι δύο συσκευές υπάρχουν σε ένα είδος οργανικής ενότητας- είτε τα έχεις και τα δύο, είτε κανένα από τα δύο. Κάθε μέρα η τηλεόραση μάς περιλούζει με προπαγάνδα που γίνεται ένα είδος θορύβου στο βάθος από τον οποίο είναι δύσκολο να ξεφύγουμε αλλάζοντας κανάλι – τα μηνύματα είναι τα ίδια παντού. Μετά από κάποιο χρονικό διάστημα, ωστόσο, αναπτύσσεις μια ανοσία. Η τηλεόραση έχει επίσης μια θετική λειτουργία: μας επιτρέπει να μαθαίνουμε την ώρα.
Συζητώντας με τους συγκρατούμενούς μου επί μερικές εβδομάδες, και σε ορισμένες περιπτώσεις μόνο για λίγες ώρες, συνέθεσα σταδιακά ένα είδος εγκυκλοπαίδειας ανθρώπινων τύπων και ιστοριών ζωής, με βάση την οποία θα μπορούσα, κάποια στιγμή, να γράψω ένα αρκετά καλό βιβλίο. Όλη αυτή η εμπειρία και η γνώση, ωστόσο, θα πρέπει ακόμη να συνοψιστούν και να επεξεργαστούν. Ελπίζω, βέβαια, ότι θα μπορέσω να το κάνω αυτό στο εξωτερικό.
Προς το παρόν, όμως, απλώς συσσωρεύω γνώσεις. Το ταξίδι συνεχίζεται.
Boris Kagarlitsky
