Γιάννης Φλυτζάνης «Ριζοσπαστική δημοκρατία και πολιτική δικαιωμάτων. Κριτική κοινωνική θεωρία για την πολιτική και το δίκαιο στον Ανρί Λεφέβρ», εκδόσεις Νήσος, 2022
Henri Lefebvre «Η εισβολή του Μάη», μετάφραση: Δημήτρης Γκινοσάτης, επιμέλεια: Τάσος Μπέτζελος, επίμετρο: Γιάννης Φλυτζάνης, εκδόσεις Εκτός Γραμμής, 2022
Πρόσφατα εκδόθηκαν στα ελληνικά δύο βιβλία που μας προσκαλούν να ανακαλύψουμε εκ νέου το έργο του γάλλου στοχαστή Ανρί Λεφέβρ [Henri Lefebvre (1901-1991)], κοινωνικού φιλοσόφου και ανανεωτή του μαρξισμού, ο οποίος δίδαξε στο Πανεπιστήμιο της Ναντέρ και επηρέασε καθοριστικά τη σύγχρονη κοινωνική σκέψη και τις κριτικές σπουδές για τον χώρο.
Το βιβλίο του Γιάννη Φλυτζάνη επισκοπεί το σύνολο του έργου του (που εκτείνεται από το μεσοπόλεμο έως και το 1991!) και πρωτοτυπεί στο ότι το αναδομεί θέτοντας στο επίκεντρο το ερώτημα της ριζοσπαστικής δημοκρατίας και της πολιτικής δικαιωμάτων. Ας μην ξεχνάμε ότι o Ανρί Λεφέβρ (μαζί με τον επιβλέποντα καθηγητή του και θεμελιωτή της σύγχρονης γαλλικής κοινωνιολογίας Ζορζ Γκίρβιτς) είναι ένας από τους θεωρητικούς που προβληματίστηκαν για την προοπτική της αυτοδιαχείρισης, θέτοντας στον πυρήνα της σκέψης τους το δίπολο κοινωνία και κρατική τεχνογραφειοκρατία.
Στο βιβλίο του Γ. Φλυτζάνη, ο αναγνώστης βρίσκει προβληματισμούς της σύγχρονης συζήτησης για τη δημοκρατία και την κρίση της: αυταρχισμός, αντιδικαιωματισμός, αυτονόμηση της πολιτικής και της οικονομίας, μυστικοποίηση της συνείδησης. Επίσης εξετάζονται οι προοπτικές μιας κοινής οργάνωσης του βίου: η δυνατότητα μιας συμμετοχικής κοινωνίας των πολιτών, η καθημερινή ζωή ως βιωμένη εμπειρία συλλογικότητας, το κοινό της πόλης, η διεκδίκηση της διαφοράς μέσα από αγώνες για δικαιώματα. Ως προς την πολιτική δικαιωμάτων μάλιστα, ο Γ. Φλυτζάνης στο καταληκτικό του κεφάλαιο, επικαιροποιεί τον Λεφέβρ, ενθέτοντάς τον εντός της διαμάχης που διεξάγεται σήμερα μεταξύ αγωνιστικών και θεσμικών προσεγγίσεων για τον «εκδημοκρατισμό της δημοκρατίας». Εξάλλου, ένα από τα προτερήματα του βιβλίου είναι ότι μέσα από τον Λεφέβρ ανακαλύπτουμε έναν ευρύτερο καμβά σχετικών πνευματικών αναζητήσεων, καθώς αναπτύσσονται διάλογοι με στοχαστές της περιόδου του (π.χ. Γκράμσι, Αλτουσέρ, Αντόρνο), και αναζητούνται ανοίγματα στη σύγχρονη γαλλική (π.χ. Ρανσιέρ, Μπαλιμπάρ) και γερμανική κοινωνική θεωρία (π.χ. Χάμπερμας, Χόνετ).
Ο αντι-δογματικός χαρακτήρας της κριτικής θεωρίας
Από τις πολλαπλές πτυχές του έργου του Λεφέβρ, οι οποίες καταδεικνύονται στη θεματική ανάγνωση του Γ. Φλυτζάνη, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εναντίωση στο σύστημα και ο αντι-δογματικός χαρακτήρας της κριτικής θεωρίας. Η «ανοιχτή ολότητα» του Λεφέβρ σημαίνει μια μαρξική θεωρία που δοκιμάζεται στην κοινωνική πράξη και ανανεώνεται. Κάτι που οδηγεί την κριτική θεωρία στο να υιοθετεί νέες έννοιες και θεματικές (πόλη, κοινωνικός χώρος, καθημερινότητα), αλλά και να έρχεται σε διάλογο με άλλα θεωρητικά ρεύματα (π.χ. ντελεζιανή προσέγγιση για διαφορά, φαινομενολογικό lebenswelt). Μέσα σε αυτό το πνεύμα ανανέωσης, όπως τονίζει ο Γ. Φλυτζάνης, είναι που ο Λεφέβρ ανακαλύπτει και διαδίδει στη Γαλλία έναν μαρξισμό πέρα από τον κανόνα του Κεφαλαίου: τον Μαρξ των Παρισινών Χειρογράφων και της αλλοτρίωσης, την οποία την ανακατασκευάζει ως πολιτική αλλοτρίωση, καθώς και τον Μαρξ της αληθινής δημοκρατίας της Κριτικής της Εγελιανής Φιλοσοφίας του Δικαίου. Από τις χωρικές αναπτύξεις του Λεφέβρ, στο βιβλίο δίνεται έμφαση στον αγωνιστικό χαρακτήρα της σύλληψης της πόλης, όπου το άστυ διεκδικείται από ανταγωνιστικές δυνάμεις «κυριάρχησης και ιδιοποίησης». Οι πρώτες κατασκευάζουν μια πόλη εργαλείο της τεχνογραφειοκρατίας και προϊόν της πολιτικής οικονομίας, ενώ οι δεύτερες την οραματίζονται ως προνομιακό πεδίο συμμετοχικότητας (βλ. την Παραγωγή του Χώρου). Τέλος, σημαντικές είναι και οι συνδέσεις που διαπιστώνει ο Γ. Φλυτζάνης μεταξύ κοινού βίου, καθημερινής ζωής και σωματικής χρονικότητας. Η καθημερινή ζωή αποτελεί την πηγή ενός ήθους αλληλεγγύης της κοινωνίας των πολιτών που την κατευθύνει προς την αυτοδιαχείριση, ενώ μια δημοκρατική οργάνωση του κοινού βίου έχει ως απαραίτητη προϋπόθεση τον σεβασμό των σωματικών ρυθμών. Το καπιταλιστικό αεικίνητο όμως εξορίζει τους χρονικούς ρυθμούς αποσταθεροποιώντας την ανθρώπινη ταυτότητα, ενώ η τεχνογραφειοκρατία αποικιοποιεί την καθημερινή ζωή επιβάλλοντας της την δική της εργαλειακή ορθολογικότητα.
Δοκίμιο για τη στιγμή βρασμού της γαλλικής κοινωνίας
Η Εισβολή του Μάη, από την άλλη, έχει γραφτεί από τον ίδιο τον Λεφέβρ με αφορμή το συμβάν του Μάη του ’68. Πρόκειται για ένα πολυπρισματικό δοκίμιο, για τη στιγμή βρασμού της γαλλικής κοινωνίας, η οποία χωρίς πλέον καμία επίσημη πολιτική δίοδο, εξεγείρεται και διεκδικεί το πολιτικό για να εκφράσει τα κοινωνικά αιτήματα. Το βιβλίο συμπλέκει και ευρύτερες θεματικές, όπως η κατάσταση της κριτικής θεωρίας, ο νεοκαπιταλισμός και η εργατική τάξη, η ανάδυση των νέων κοινωνικών υποκειμένων, το πανεπιστήμιο στην υπηρεσία της αγοράς, οι χωρικές ανισότητες. Πρόκειται για ένα έργο με διαρκή επικαιρότητα, καθώς στο επίκεντρό του είναι ο έντονος προβληματισμός για την οικονομική και πολιτική εξουσία, που αναδομεί άνωθεν και βίαια την κοινωνία καταστρέφοντας τις όποιες δυνατότητες διαμεσολάβησης της κοινής συμβίωσης. Ταυτόχρονα αποτελεί και μια ιστορική μαρτυρία, αφού γράφεται από έναν στοχαστή ο οποίος παρακολούθησε από κοντά τις αρχικές φάσεις της κινητοποίησης του Μάη (ξεκίνησαν από το τμήμα του στην Ναντέρ), ενώ το έργο του επηρέασε τις φοιτητικές διαμαρτυρίες (βλ. τα φοιτητικά συνθήματα για τη βραχυκύκλωση της καθημερινότητας και την αλλαγή της ζωής).
Στο δοκίμιο ξεχωρίζουν οι κριτικές αναλύσεις για τη μεταπολεμική κατασκευή στη Γαλλία πόλεων χωρικών διαχωρισμών (παραγκουπόλεις εξαθλιωμένων και μεταναστών, πόλεις κατοίκησης εργαζομένων, κέντρα οικονομικής εξουσίας και τεχνογραφειοκρατίας). Διαχωρισμοί που νομιμοποιούνται ιδεολογικά μέσα από τον κυρίαρχο τεχνοκρατικό λειτουργισμό των επιστημών του άστεως: σε κάθε χώρο και μια διαφορετική λειτουργία προσδοκώντας μεγιστοποίηση της οικονομικής αποτελεσματικότητας. Μεταπολεμικά ολόκληρες πόλεις αναδομούνται (διαιρούνται άνωθεν σε κομμάτια και επανενώνονται), με αποτέλεσμα και το ίδιο το Πανεπιστήμιο της Ναντέρ να χτίζεται στην άκρη της πόλης, ενώ οι φοιτητές μεταφέροντας την κινητοποίησή τους στη Σορβόννη επαναδιεκδικούν το κέντρο της πόλης ως χώρο κοινής συμβίωσης (διεκδικώντας Το δικαίωμα στην πόλη). Ιδιαίτερα καίριες είναι και οι παρατηρήσεις του Λεφέβρ για τον ρευστό, ευρηματικό και ορμητικό χαρακτήρα της κινητοποίησης του Μάη που λειτουργεί αποκαθηλωτικά αμφισβητώντας ιεραρχίες, σταθερούς ρόλους, κοινωνικές διαιρέσεις. Μια πλημμυρίδα από προφορικό λόγο διακηρύσσει ότι όλα είναι πιθανά υποστηρίζοντας ένα γενικό αίτημα αυτοδιαχείρισης. Ενδεικτικό πάντως της ψυχρής ματιάς που έχει η ανάλυσή του (η οποία γράφεται μάλιστα πριν ολοκληρωθεί ο Μάης), είναι ότι παρότι συνδέεται φιλικά με τους «πιθανοκρατιστές» φοιτητές του κινήματος της 22 Μάρτη και τον Ντανιέλ Κον-Μπεντίτ, διαβλέπει τα όρια της εξέγερσης: ο ενθουσιασμός και η πίστη στη δύναμη της βούλησης δεν μπορούν να υπερκαλύψουν την έλλειψη θεωρητικής επεξεργασίας και στρατηγικής.
Και οι δύο εκδόσεις είναι καλαίσθητες αισθητικά και εξαιρετικά επιμελημένες. Ιδιαίτερης μνείας χρήζει η μετάφραση της Εισβολής του Μάη (Δ. Γκινοσάτης), ενός κειμένου με ιδιαίτερες ορολογικές δυσκολίες και οι τολμηρές επιλογές του μεταφραστή (irruption ως εισβολή, urbanisme ως αστεοκρατία, probabilistes ως πιθανοκρατιστές) καθώς και το επίμετρο (Γ. Φλυτζάνης) που κατατοπίζει διεξοδικά τον αναγνώστη τόσο στο έργο όσο και συνολικά στον Ανρί Λεφέβρ.
Η Ελένη Ρεθυμιωτάκη είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ και πρόεδρος του Τμήματος Κοινωνιολογίας στο ΕΚΠΑ.
