Όσοι προτείνουν την «παράκαμψη» του άρθρου 16 του Συντάγματος για τη λειτουργία ιδιωτικών πανεπιστημίων επικαλούνται μονόπλευρα, και γι’ αυτό παραπειστικά, τη διάταξη του δεύτερου εδαφίου της παραγράφου 8: «Η σύσταση ανώτατων σχολών από ιδιώτες απαγορεύεται». Το Σύνταγμα μιλάει για «σύσταση», λένε, δηλαδή απαγορεύει την ίδρυση, αλλά όχι απαραιτήτως την εγκατάσταση και λειτουργία παραρτημάτων επιχειρήσεων που έχουν ιδρυθεί στο εξωτερικό.
Η διάταξη της παραγράφου 8 είναι όμως μία μόνο –η τελευταία και, μάλλον, η λιγότερο σημαντική– από ένα πλέγμα τριών διατάξεων του άρθρου 16 που συνθέτουν το συνταγματικό καθεστώς της ανώτατης (δηλαδή, πλέον, βασικά της πανεπιστημιακής) εκπαίδευσης στη χώρα μας. Έχει σημασία να τις δούμε. Πρώτα, η παράγραφος 5: «H ανώτατη εκπαίδευση παρέχεται αποκλειστικά από ιδρύματα που αποτελούν νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου με πλήρη αυτοδιοίκηση». Και, μετά, η παράγραφος 6: «Οι καθηγητές των ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων είναι δημόσιοι λειτουργοί. Το υπόλοιπο διδακτικό προσωπικό τους επιτελεί επίσης δημόσιο λειτούργημα».
Από τις διατάξεις των παραγράφων 5 και 6 συνάγεται η απαγόρευση εμπορευματοποίησης της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης. Αυτή συνίσταται στα εξής τρία στοιχεία: Πρώτον, πανεπιστημιακή εκπαίδευση παρέχεται «αποκλειστικά» από ιδρύματα που ιδρύονται ως νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου. Επομένως, δεν επιτρέπεται να παρέχεται από φορείς άλλης μορφής, ιδίως εταιρείες, όχι μόνον ιδιωτικές αλλά ούτε καν δημόσιες. Δεύτερον, τα ιδρύματα που παρέχουν πανεπιστημιακή εκπαίδευση οφείλουν να λειτουργούν «με πλήρη αυτοδιοίκηση». Επομένως, δεν επιτρέπεται να διοικούνται από διορισμένα όργανα, όχι μόνον από κάποιον ιδιώτη ιδιοκτήτη, αλλά ούτε καν από το κράτος που τα ίδρυσε. Και, τρίτον, οι διδάσκοντες στα ιδρύματα που παρέχουν πανεπιστημιακή εκπαίδευση είναι «δημόσιοι λειτουργοί» ή, πάντως, ασκούν δημόσιο λειτούργημα. Επομένως, δεν συνδέονται με το πανεπιστήμιο με σχέση εργασίας και δεν επιτρέπεται να είναι ιδιωτικού δικαίου υπάλληλοι όχι μόνο κάποιου ιδιώτη εργοδότη, αλλά ούτε καν του Δημοσίου.
Το δεύτερο εδάφιο της παραγράφου 8 δεν προσθέτει κάτι στο κανονιστικό περιεχόμενο των παραγράφων 5 και 6. Ακόμα και να έλειπε, η ερμηνεία του άρθρου 16 δεν θα άλλαζε σε κάτι. Ο λόγος που προστέθηκε στην παράγραφο 8 είναι, προκειμένου να γίνει απολύτως σαφές πως το πρώτο εδάφιό της («Nόμος ορίζει τις προϋποθέσεις και τους όρους χορήγησης άδειας για την ίδρυση και λειτουργία εκπαιδευτηρίων που δεν ανήκουν στο κράτος») δεν μπορεί να νοηθεί ότι επιτρέπει κάποιου είδους παρέκκλιση από τις παραγράφους 5 και 6. Ότι, δηλαδή, οι παράγραφοι 5 και 6 ισχύουν απαρέγκλιτα και ανεξαίρετα. Ότι πανεπιστημιακή εκπαίδευση παρέχεται «αποκλειστικά», όπως λέει η παράγραφος 5, από νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου, με πλήρη αυτοδιοίκηση και με καθηγητές που είναι δημόσιοι λειτουργοί.
Με άλλα λόγια, οι παράγραφοι 5 και 6 του άρθρου 16 επιτάσσουν την απο-εμπορευματοποίηση της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης. Η οποία, έτσι, τίθεται εκτός συναλλαγών. Δεν παρέχεται έναντι αμοιβής στο πλαίσιο σχέσης παροχής υπηρεσιών. Τα πανεπιστήμια δεν είναι επιχειρήσεις. Οι φοιτητές δεν είναι πελάτες. Οι διδάσκοντες δεν υπόκεινται στο διευθυντικό δικαίωμα κανενός εργοδότη. Όλα αυτά σημαίνουν όχι μόνο –και, ίσως, όχι τόσο– ότι στην Ελλάδα ιδιώτης επιχειρηματίας, εξ ορισμού, δεν μπορεί να παράσχει «υπηρεσίες» πανεπιστημιακής εκπαίδευσης, όσο μάλλον ότι ούτε καν το Δημόσιο δεν μπορεί να μετατρέψει τη δημόσια υπηρεσία της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης, ένα δημόσιο και κοινωνικό αγαθό, σε εμπόρευμα. Το άρθρο 16 απαγορεύει όχι μόνο την ουσιαστική ιδιωτικοποίηση της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης, δηλαδή την παροχή της από ιδιώτες –όπως ρητά εξαγγέλλεται στην παράγραφο 8– αλλά, πολύ περισσότερο, ακόμα και την τυπική ή τη λειτουργική ιδιωτικοποίησή της με πάροχο το κράτος. Απαγορεύει, έτσι, να συσταθεί ακόμα και δημόσιο «Πανεπιστήμιο ΑΕ» (πόσω μάλλον ιδιωτικό) και απαγορεύει την παροχή «υπηρεσιών» πανεπιστημιακής εκπαίδευσης ακόμα και από τα δημόσια πανεπιστήμια (πόσω μάλλον από ιδιωτικά που, εξ ορισμού, δεν νοούνται παρά ως φορείς παροχής υπηρεσιών).
Και το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, θα ρωτήσει κάποιος, προβλέπει κάτι άλλο; Τίποτα διαφορετικό απ’ όσα ήδη ισχύουν. Το ενωσιακό δίκαιο επιτρέπει σε ιδιωτικές επιχειρήσεις να παρέχουν υπηρεσίες τριτοβάθμιας (επαγγελματικής ή άλλης) εκπαίδευσης στη χώρα μας. Κάτι που ήδη κάνουν εδώ και πολλά χρόνια τα κολέγια με τις συμφωνίες franchising ή validation που συνάπτουν με πανεπιστήμια άλλων κρατών και οδηγούν σε απονομή τίτλου σπουδών με επαγγελματικά δικαιώματα. Μόνο που οι υπηρεσίες αυτές, παρότι είναι τριτοβάθμια επαγγελματική εκπαίδευση, δεν είναι πανεπιστημιακή εκπαίδευση. Δεν οδηγούν στην απονομή πανεπιστημιακού τίτλου. Πανεπιστημιακή εκπαίδευση παρέχεται εκ του Συντάγματος αποκλειστικά από ιδρύματα που αποτελούν νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου, με πλήρη αυτοδιοίκηση και που οι καθηγητές τους είναι δημόσιοι λειτουργοί.
Οποιαδήποτε άλλη (επαν)ερμηνεία –στην πραγματικότητα, παρερμηνεία– του άρθρου 16 είναι εκ του πονηρού και καταλήγει, δια της υποτιθέμενης «παράκαμψής» του, σε κραυγαλέα παραβίαση του Συντάγματος. Ιδιωτικά ή «μη κρατικά» ή οποιουδήποτε άλλου είδους πανεπιστήμια που δεν είναι αυτοδιοικούμενα ν.π.δ.δ. με καθηγητές δημόσιους λειτουργούς, δεν μπορούν να υπάρξουν χωρίς συνταγματική αναθεώρηση.
Ο Ακρίτας Καϊδατζής είναι αναπλ. καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου ΑΠΘ.
