«Κάτω από τη Ρόδο/ Πάνω από την Κάσο/ Δεξιά της Κρήτης/ Και αριστερά της Τουρκίας/ Εκεί είναι λοιπόν/ Τα Καρπάθια πελάγη». Ο λόγος για την ποιητική συλλογή «Καρπάθια» του πρωτοεμφανιζόμενου ποιητή Άγγελου Μπέρτου (γενν. 1998, Πλατύολο Καρπάθου).
Τα Καρπάθια, διατηρώντας με τον δικό τους τρόπο και τις συνδηλώσεις τους με τα Καρπάθια όρη και την Τρανσυλβανία του υπερφυσικού, εντάσσονται -με διάθεση ανανέωσης- σε μια παράδοση της νεοελληνικής γραμματείας όπου ο γενέθλιος τόπος αναδεικνύεται σε κεντρικό μοτίβο.
Ο τόπος δεν λειτουργεί απλώς ως φόντο αλλά ως ουσιαστικός συνδιαμορφωτής του ποιητικού λόγου. Ωστόσο, η περίπτωση του Μπέρτου διαφοροποιείται: η Κάρπαθος δεν προβάλλεται ως λυρική τοπιογραφία, αλλά περισσότερο ως «περιφέρεια» με την κοινωνιολογική και πολιτισμική έννοια του όρου.
Η κριτική σκέψη έχει επισημάνει τη διαρκή ένταση ανάμεσα στο κέντρο και την περιφέρεια στον ελληνικό πολιτισμό. Η περιφέρεια δεν είναι απλώς γεωγραφική απόσταση από την πρωτεύουσα, αλλά συνιστά διαφορετικό τρόπο ζωής, άλλη κοινωνική οργάνωση και άλλο σύστημα αξιών. Η παράδοση στις περιφέρειες, όμως, δεν είναι στατική, αλλά «ενεργός μηχανισμός» που συνδιαλέγεται με το παρόν. Τα Καρπάθια μπορούν να διαβαστούν ακριβώς σε αυτό το πλαίσιο: ως ποιητική απόπειρα να χαρτογραφηθεί η εμπειρία της περιφέρειας όχι μόνο ως μνήμη, αλλά ως δομή που εξακολουθεί να ασκεί πίεση στο άτομο.
Όπου η παράδοση συναντά την επιθυμία
Στα ποιήματα του Μπέρτου η Κάρπαθος δεν είναι απλώς καταγωγή, είναι το κοινωνικό πεδίο όπου η παράδοση συναντά την επιθυμία, όπου η συλλογική μνήμη βρίσκει την ατομική διαφορά. Ο Μπέρτος υιοθετεί μια οπτική που θυμίζει τον τρόπο με τον οποίο η μεταπολεμική γενιά έθεσε το ζήτημα της τοπικότητας: ούτε ειδυλλιακά ούτε καταγγελτικά, αλλά ως διαρκή ένταση. Στα Καρπάθια αυτή η ένταση αποκτά και μια ιδιαίτερη διάσταση, καθώς το κουίρ έρχεται να συγκρουστεί με τις δομές της κοινότητας, προβάλλοντας έναν άλλο τρόπο ύπαρξης που δεν χωρά εύκολα στα παραδοσιακά σχήματα.
Η περιφέρεια, λοιπόν, δεν είναι εδώ περιθώριο· είναι κέντρο συγκρότησης ταυτότητας. Το ποιητικό σώμα γίνεται ο καμβάς πάνω στον οποίο εγγράφονται οι κοινωνικές νόρμες. Το τοπικό, άλλωστε, δεν είναι κλειστό αλλά παράγει συνεχώς μορφές που επηρεάζουν το εθνικό. Έτσι και στην ποίηση του Μπέρτου, η Κάρπαθος δεν είναι μόνο τοπικό φαινόμενο· είναι παράδειγμα του πώς η περιφέρεια συγκροτεί πρόσωπα που συνομιλούν με ερωτήματα της εποχής: φύλο, κοινωνική θέση, συμπερίληψη.
Ανάμεσα στον λυρισμό και στην καθημερινότητα
Η γλώσσα της συλλογής αντανακλά αυτή τη διαθεματικότητα. Κινείται ανάμεσα στον λυρισμό και στην καθημερινότητα, στον ψίθυρο και στην καταγγελία. Προφορικότητα αλλά και απογύμνωση της σύγχρονης ποιητικής φωνής. Στα Καρπάθια, η περιφέρεια παράγει ποίηση όχι επειδή συντηρεί το παρελθόν, αλλά επειδή το μετασχηματίζει. Τα έθιμα, η απομακρυσμένη ζωή, οι οικογενειακοί δεσμοί δεν παραμένουν αμετάβλητοι. Γίνονται υλικό για να τεθεί το ερώτημα: πώς μπορώ να ανήκω σε αυτόν τον τόπο και ταυτόχρονα να τον υπερβαίνω; Το ερώτημα αυτό, που διαπερνά τη συλλογή, δεν αφορά μόνο την Κάρπαθο· αφορά κάθε διπλή εμπειρία ρίζας και απόστασης.
Η συμβολή του Μπέρτου βρίσκεται ακριβώς εδώ: στη μετατόπιση της συζήτησης από την παράδοση ως απολίθωμα στη παράδοση ως μηχανισμό διαπραγμάτευσης. Δεν πρόκειται για επιστροφή στο τοπικό, αλλά για αναδιατύπωσή του σε όρους σύγχρονους. Ο Μπέρτος στα Καρπάθια αναδεικνύει τον γενέθλιο τόπο και την περιφέρεια ως καίριες κατηγορίες της ποιητικής εμπειρίας. Η Κάρπαθος δεν είναι εδώ μια ωραιοποιημένη γενέτειρα· είναι ένα πεδίο συγκρούσεων, κοινωνικών ρόλων και διεκδικήσεων, παράγοντας λόγο που αφορά το σύνολο της νεοελληνικής εμπειρίας.
Εμπειρίες και κώδικες ανδρικοί
Όπως, λοιπόν, στον Μιχάλη Γκανά και στον Χρήστο Μπράβο, ή στους νεότερους όπως οι Κυριάκος Συφιλτζόγλου, Δημήτρης Πέτρου, Χρήστος Κολτσίδας και Βαγγέλης Μπριάνας, έτσι και στον Μπέρτο, ο γενέθλιος τόπος δεν αποτελεί απλώς ποιητικό ορμητήριο, αλλά εργαστήριο μνήμης και κοινωνικής διαπραγμάτευσης.
Στο σημείο αυτό σκέφτομαι πως η νεοελληνική ποιητική πρόσληψη της επαρχίας φέρει πιο έντονα τα ίχνη μιας ανδροκεντρικής ματιάς. Από τον Κρυστάλλη μέχρι σήμερα, ο τόπος συχνά προβάλλεται μέσα από τον ανδρικό λόγο: το βουνό, το χωράφι, η μνήμη της μετανάστευσης, οι κοινωνικές ιεραρχίες, όλα δομούνται γύρω από εμπειρίες και κώδικες ανδρικούς. Οι γυναίκες μέσα σε αυτά τα ποιητικά τοπία εμφανίζονται ως σύμβολα, φορείς εθίμων, μητέρες ή ερωτικές φιγούρες. Ο Μπέρτος αφενός αντλεί από μια ανδροκεντρική παράδοση του νησιωτικού και επαρχιακού τόπου, αφετέρου την ανατρέπει μέσα από το κουίρ βλέμμα και την εστίαση στις έμφυλες εντάσεις. Ο τόπος είναι και τοπίο εσωτερικό, προέκταση του σώματος, αλλά και βαθύνεια της επιθυμίας.
Τα Καρπάθια μπορούν να διαβαστούν ως ένας ακόμη κρίκος μιας μεγάλης αλυσίδας ποιητών που επιστρέφουν στον τόπο για να τον ξανασκεφτούν, ως ένα δυναμικό πεδίο όπου το άτομο διαπραγματεύεται την ταυτότητά του και όπου η κοινότητα συναντά τη δυνατότητα για επινόηση και πολιτισμικό στοχασμό.
Η σύρτις αποσύρεται με ένα ποίημα:
Την τελευταία λέξη την έχει πάντα ο τόπος
Η ίδια η Κάρπαθος με έδιωχνε
Πού ακούστηκε νησιώτης να έχει αλλεργία
Στο ίδιο του το πέλαγος
Να μη μπορεί να κολυμπήσει!
Σαν φλαμίνγκο που δεν τρώει τη γαρίδα
Και σε αυτό το πέλαγος έχει μόνο σκάρους
Μα να φάω το μαυρόψαρο;
Να με καταλάβουν όλοι;
Μα αν δεν καταναλώσω τίποτα
Θα ασπρίσω, θα πεθάνω.
Κωνσταντίνα Κορρυβάντη
Η ΕΠΟΧΗ
