Με το άρθρο του «Ημείς και οι αρχαιότητες» (8.9.2024) ο Τάκης Θεοδωρόπουλος πανηγυρίζει για τα προσεχή εγκαίνια του μετρό της Θεσσαλονίκης (αρχικά προγραμματισμένα για τον Απρίλιο του 2023) και εγκαλεί όσους υποστήριξαν τη μη απόσπαση των αρχαιοτήτων του σταθμού Βενιζέλος. Παραγνωρίζοντας το γεγονός ότι δεν ήταν κάποιοι εξ επαγγέλματος ακτιβιστές, αλλά διαπρεπείς βυζαντινολόγοι, αρχαιολόγοι και μηχανικοί και φορείς όπως η Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού (ΕΛΛΕΤ) και η Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία, θεωρεί δεδομένο ότι ποτέ δεν είδαν τις ανεσκαμμένες αρχαιότητες στις οποίες αφιέρωσαν το υποκριτικό ενδιαφέρον τους και τους λοιδορεί επειδή, αντί να κάνουν δηλώσεις μετανοίας για το σφάλμα τους, σιγούν τώρα που οι αρχαιότητες τοποθετήθηκαν στον σταθμό τρία χρόνια μετά από την απόσπασή τους.
Απαντώ ως ένας από τους στόχους των μύδρων. Τις αρχαιότητες τις επισκέφθηκα μαζί με την ανασκαφέα. Χαίρομαι ειλικρινά που οι Θεσσαλονικείς αποκτούν επιτέλους το μετρό που χρειάζονται και δικαιούνται. Αλλωστε το δίλημμα «ή μετρό ή αρχαία» δεν το έθεσαν οι υπερασπιστές της μη απόσπασης των αρχαιοτήτων. Ηταν προπαγανδιστικό εύρημα της κυβέρνησης. Αντίθετα, το «και μετρό και αρχαία» τονίστηκε το 2016, όταν προτάθηκε λύση για την κατά χώραν διατήρηση του μνημείου. Δεν μετανιώνω καθόλου για τη συμμετοχή μου στις προσπάθειες να υλοποιηθεί εκείνος ο σχεδιασμός, εγκεκριμένος το 2017 από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (ΚΑΣ). Προέβλεπε διατήρηση των αρχαιοτήτων, επικείμενων και υποκείμενων, ακέραιων, στη θέση τους και χωρίς μπετόν ως υπόστρωμα, ακριβώς όπως τις είχαν κατασκευάσει οι αρχαίοι οικοδόμοι. Με εκείνο τον σχεδιασμό το μετρό θα λειτουργούσε ήδη από το τέλος του 2020. Για την αλλαγή του σχεδιασμού ο κ. Θεοδωρόπουλος επικαλείται απόφαση του ΚΑΣ. Η αλήθεια είναι ότι ο πρωθυπουργός ανακοίνωσε την αλλαγή τον Σεπτέμβριο του 2019 αυθαίρετα, χωρίς να υπάρχει σχετική απόφαση του ΚΑΣ. «Νεο-οθωμανική» πρακτική χαρακτήρισε την παρέμβασή του ο αείμνηστος Κώστας Καρράς, πρόεδρος της ΕΛΛΕΤ, στο βιβλίο του «Θεσσαλονίκη: Η χαμένη ευκαιρία». Ενα νέο ΚΑΣ, διορισμένο από την κυβέρνηση, ενέκρινε εκ των υστέρων την πρωθυπουργική εξαγγελία.
Η ουσία του ζητήματος από τη σκοπιά της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι η διατήρηση της αυθεντικότητας ενός μνημείου. Δρόμοι και καταστήματα δεν είναι κινητά ευρήματα που μπορούμε να τα εκθέτουμε όπως μας βολεύει. Ευαίσθητες αρχαιότητες τεμαχίστηκαν οριζοντίως και καθέτως, προκειμένου να αποσπασθούν και να εκτεθούν τώρα με συρραφές, ως παζλ. Η ζημιά έγινε, υπονόμευσε την αυθεντικότητα των αρχαιοτήτων και δεν δικαιολογεί πανηγυρισμούς. Δεν μετανιώνω που ένωσα τη φωνή με εκείνη όσων προσπάθησαν ανεπιτυχώς να την αποτρέψουν. Θυμίζω ότι εκείνοι που πανηγυρίζουν σήμερα, το 2013 είχαν επιχειρήσει την απόσπαση και μεταφορά αυτού του μοναδικού μνημείου στο στρατόπεδο Παύλου Μελά. Χωρίς διαμαρτυρίες, τις εύλογες αντιδράσεις και τη δημοσιότητα που πήρε το ζήτημα δεν θα υπήρχε η σημερινή εικόνα του σταθμού. Ούτε είναι λόγος πανηγυρισμού το επιχείρημα ότι με την ανασκαφή του υποκείμενου στρώματος γνωρίσαμε την ελληνιστική Θεσσαλονίκη. Την είχε ήδη τεκμηριώσει η ανασκαφή στην περιοχή της Αγίας Σοφίας με εντυπωσιακά ευρήματα για την ιστορική τοπογραφία της πόλης.
Χωρίς αυθεντικότητα είναι αμφίβολο αν το μνημείο της Θεσσαλονίκης θα ενταχθεί στον κατάλογο των μνημείων της παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO. Ακόμα και το ανάκτορο της Κνωσού αντιμετωπίζει μέχρι σήμερα δυσκολίες στην κήρυξή του σε μνημείο της παγκόσμιας κληρονομιάς, καθώς οι όροι που τίθενται από τον παγκόσμιο οργανισμό είναι πολύ αυστηροί. Η πολιτική απόφαση για ανασχεδιασμό το 2019 πολιτικοποίησε χωρίς λόγο το θέμα, καταδίκασε το μνημείο, καθυστέρησε την ολοκλήρωση του μετρό και εκτίναξε τις δαπάνες στα ύψη. Οι περιπέτειες του μετρό της Θεσσαλονίκης οφείλονται σε κακό σχεδιασμό, ήδη πριν από δεκαετίες, όταν οι αρχαιολόγοι έγκαιρα προειδοποιούσαν για την ακαταλληλότητα της θέσης που επιλέχθηκε για τον σταθμό Βενιζέλου. Εχουν περιγραφεί από τον Κώστα Καρρά ως παράδειγμα προς αποφυγή, παράδειγμα ελλιπούς σχεδιασμού, κακής διαχείρισης και άσκοπης πολιτικοποίησης δημόσιου έργου. Αλλά αυτά είναι ψιλά γράμματα για τον κ. Θεοδωρόπουλο. Αλλωστε το θέμα του δεν είναι ούτε το μετρό ούτε οι αρχαιότητες, αλλά η στηλίτευση με μισές αλήθειες όσων διαφώνησαν με μια επιλογή του κ. Μητσοτάκη.
Ο Αγγελος Χανιώτης είναι καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών στο Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών του Πρίνστον.
