Ο σκοπός μου είναι να σας κάνω να διαβάσετε ένα βιβλίο που ονομάζεται «Το Κεφάλαιο», Τόμος Πρώτος, και να το διαβάσετε με την ορολογία του ίδιου του Μαρξ.
Αυτό ίσως να σας μοιάζει λιγάκι αστείο, μια και, αν δεν έχετε διαβάσει το βιβλίο, δεν είναι δυνατόν να γνωρίζετε ποια είναι η μαρξιστική ορολογία. Αλλά, μία από τις προϋποθέσεις του, σας διαβεβαιώ, είναι να διαβάζετε και μάλιστα πολύ προσεκτικά. Η αληθινή γνώση πάντα εμπεριέχει μια σκληρή προσπάθεια να κατανοήσουμε το άγνωστο. Οι προσωπικές μου αναγνώσεις του «Κεφαλαίου», συγκεντρωμένες στο βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας, θα αποδειχθούν πολύ πιο διαφωτιστικές, εάν έχετε διαβάσει τα συγκεκριμένα κεφάλαια προηγουμένως. Είναι η δική σας, η προσωπική συνεισφορά του καθενός από εσάς, σε συνδυασμό με αυτό το κείμενο, που προσπαθώ να ενθαρρύνω και η άμεση επαφή με το κείμενο του Μαρξ θα σας βοηθήσει να αρχίσετε να διαμορφώνετε την προσωπική σας κατανόηση σχετικά με τη μαρξιστική σκέψη.
Χωρίς προκαταλήψεις
Αυτό αναδεικνύει μια προφανή δυσκολία. Όλοι μας έχουμε ακούσει για τον Καρλ Μαρξ και όρους όπως «μαρξισμός» και «μαρξιστής», και υπάρχουν κάθε λογής σχόλια και παρατηρήσεις που ταιριάζουν με αυτούς τους τίτλους. Έτσι, είναι αναπόφευκτο να ξεκινάτε με προδιαθέσεις και προκαταλήψεις, θετικές ή αρνητικές. Πρώτα απ’ όλα, λοιπόν, θα πρέπει να σας ζητήσω να προσπαθήσετε, στο βαθμό που αυτό είναι εφικτό, να βάλετε στην άκρη τις προκαταλήψεις σας και όλα εκείνα που νομίζετε ότι γνωρίζετε για τον Μαρξ, έτσι ώστε να μπορέσετε να αντιληφθείτε αυτό που στ’ αλήθεια ο Μαρξ προσπάθησε να πει.
Υπάρχουν και άλλα εμπόδια για να πετύχουμε αυτή τη ζητούμενη άμεση επίδραση. Έχουμε την προσκόλληση, να προσεγγίζουμε ένα τέτοιου είδους κείμενο, με ένα τρόπο που καθορίζεται από τους όποιους περιορισμούς, διαλεκτικούς να τους πω; Έστω, και τις εμπειρίες μας. Για πολλούς, κυρίως φοιτητές και φοιτήτριες, αυτοί οι διαλεκτικοί περιορισμοί, επηρεάζονται, αν δεν κατευθύνονται κιόλας, από ακαδημαϊκές ανησυχίες και προβληματισμούς. Υπάρχει μια φυσική εμμονή, η μελέτη του Μαρξ να γίνεται από μια συγκεκριμένη και ακραία πειθαρχημένη σκοπιά. Ο Μαρξ ο ίδιος ποτέ δεν παρακολούθησε το αυστηρό αναλυτικό πρόγραμμα κάποιου πανεπιστημιακού τμήματος, παρότι έφτασε μέχρι και το διδακτορικό, και μέχρι σήμερα τα περισσότερα σχετικά πανεπιστημιακά τμήματα έχουν τη συνήθεια να διακηρύττουν ότι ήταν δικός τους φοιτητής. Έτσι λοιπόν, εάν ήσασταν τελειόφοιτος κάποιου σχετικού τμήματος και θέλατε να μελετήσετε τον Μαρξ σωστά, τότε καλύτερα στη διάρκεια της μελέτης σας να ξεχνούσατε τι θα ήταν αυτό που θα σας έκανε να διακριθείτε στον τομέα σας –όχι στον αληθινό κόσμο φυσικά, αλλά τουλάχιστον στον τομέα της μελέτης του Καρλ Μαρξ.
Με δύο λόγια, θα είχατε να αγωνιστείτε σκληρά για να καθορίσετε τι εννοεί, πέρα από το προφανές, το οποίο κατανοείτε ανάλογα με τον τρόπο που το προσεγγίζει το αναλυτικό πρόγραμμα του τμήματος που παρακολουθήσατε, την προσωπική σας διανοητική ανάπτυξη, και, το σημαντικότερο, με τις εμπειρίες ζωής που έχετε ήδη αποκομίσει (είτε σαν εργαζόμενος, είτε σαν οργανωτικό στέλεχος συλλογικότητας, είτε σαν καπιταλιστής και επιχειρηματίας).
Πλούσιο και ποικίλο περιεχόμενο
Ένας πολύ σημαντικός λόγος για να τηρεί κανείς τόσο ανοιχτή στάση απέναντι στο συγκεκριμένο ανάγνωσμα, είναι ότι «Το Κεφάλαιο» έχει αποδειχθεί ότι είναι ένα πολύ πλούσιο σε περιεχόμενο βιβλίο, με τρόπο μάλιστα που είναι αδύνατο να ορίσει κανείς όρια στον πλούτο του περιεχομένου του. Ο Σαίξπηρ, οι αρχαίοι έλληνες κλασικοί, ο Φάουστ, ο Μπαλζάκ, η Σέλεϋ (νομίζω είναι η συγγραφέας του Φρανκεστάϊν), τα παραμύθια, οι λυκάνθρωποι, οι βρικόλακες και η ποίηση, όλα εμφανίζονται στις σελίδες του, δίπλα-δίπλα με αξεπέραστους αναλυτές της πολιτικής οικονομίας, φιλοσόφους, ανθρωπολόγους, δημοσιογράφους και θεωρητικούς της πολιτικής. Ο Μαρξ «ζωγραφίζει» έναν απίστευτο πίνακα αντλώντας ερεθίσματα από βιβλιογραφικές αναφορές και πηγές πληροφορίας, και μπορεί να γίνει ιδιαίτερα εποικοδομητικό –και διασκεδαστικό- να τις ανιχνεύσει κανείς. Μερικές από τις αναφορές μπορεί να είναι «υπόγειες», μιας και δεν καταφέρνει να τις προσδιορίσει ευθέως και άμεσα. Έχω ανακαλύψει ακόμη περισσότερες συνδέσεις καθώς συνέχισα να διδάσκω «Το Κεφάλαιο» για πολλά χρόνια. Όταν ξεκίνησα, δεν είχα διαβάσει και πολύ Μπαλζάκ, για παράδειγμα. Αργότερα, όταν διάβαζα νουβέλες του Μπαλζάκ, έπιασα τον εαυτό μου να μονολογεί: «Α, από εδώ πήρε ο Μαρξ εκείνη την ιδέα!». Προφανώς είχε μελετήσει εκτενώς Μπαλζάκ και είχε τη φιλοδοξία να γράψει μία πλήρη μελέτη του της «Ανθρώπινης κωμωδίας» όταν άρχισε να γράφει «Το Κεφάλαιο». Εάν μελετήσετε παράλληλα και συγκριτικά «Το Κεφάλαιο» και Μπαλζάκ, θα σας βοηθήσει να εξηγήσετε το γιατί.
Έτσι, «Το Κεφάλαιο», είναι ένα πλούσιο και πολυδιάστατο κείμενο. Σχεδιάζει πολιτικά σε έναν υπερμεγέθη εμπειρικό κόσμο, ενώ θεωρητικοποιεί, χρησιμοποιώντας μια μεγάλη ποικιλία δοκιμίων που γράφτηκαν σε πολλές γλώσσες σε διαφορετικά μέρη και διαφορετικές εποχές. Δεν υπονοώ ότι δεν θα καταφέρετε να κατανοήσετε τον Μαρξ εάν δεν διαβάσετε και το σύνολο των αναφορών, άμεσων και έμμεσων. Αλλά, εκείνο που αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για μένα, κι ελπίζω να κάνει το ίδιο και σ’ εσάς, είναι η ιδέα ότι υπάρχει ένας ασύλληπτα μακρύς πίνακας από έντυπα και βιβλία, τα οποία μπορούν να μας διαφωτίσουν σχετικά με το γιατί επιλέξαμε να ζούμε τη ζωή μας με τον τρόπο που το κάνουμε. Με τον ίδιο τρόπο που όλες αυτές οι πηγές είναι ικανές να μας κάνουν να συλλάβουμε την κεντρική ιδέα στο βιβλίο του Μαρξ, έτσι κι εμείς μπορούμε να τις κάνουμε να είναι το κεντρικό νόημα της ύπαρξής μας.
Ο Μαρξ στο πρωτότυπο
Θα διαπιστώσετε, επίσης, ότι «Το Κεφάλαιο» είναι ένα εκπληκτικά καλό βιβλίο, απλά σαν βιβλίο. Όταν διαβαστεί ολόκληρο, γίνεται ένας ακλόνητος ογκόλιθος στο οικοδόμημα της σκέψης μας. Αλλά εδώ θα βρούμε περισσότερα πιθανά εμπόδια στην κατανόηση και εμβάθυνση, διότι πολλοί από εσάς έχετε λιγάκι μελετήσει Μαρξ σαν τμήμα των προπτυχιακών σπουδών σας. Μπορεί να παρακολουθήσατε κάποιο μάθημα κοινωνικής θεωρίας, μελετώντας δύο εβδομάδες Μαρξ, κάνα-δυο ακόμη Βέμπερ, μερικές εβδομάδες παρέα με τον Ντιρκέμ, Φουκό και πάει λέγοντας, μέχρι να συμπληρωθεί επαρκώς η συλλογή των καλών διανοητών. Είναι πιθανό να έχετε διαβάσει ειδήμονες του «Κεφαλαίου» ή κάποια θεωρητική ανάλυση, ας πούμε των πολιτικών πεποιθήσεων του Μαρξ. Αλλά η ανάγνωση επιλεγμένων αποσπασμάτων ή εκτεταμένων περιλήψεων είναι εντελώς διαφορετικό πράγμα από την ανάγνωση του «Κεφαλαίου» σαν ένα πλήρες κείμενο. Αρχίζει κανείς να βλέπει τις ψηφίδες και τα κομμάτια της μεγάλης εικόνας κάτω από το πρίσμα ενός νέου φωτός στο πλαίσιο μιας πολύ πλατύτερης αφήγησης. Είναι ζωτικής σημασίας λεπτομέρεια, να δώσετε μεγάλη προσοχή στην πλατύτερη αφήγηση και να είστε προετοιμασμένοι να τροποποιήσετε τη μορφή και το σχήμα των ψηφίδων και των κομματιών, στα οποία είχατε καταλήξει παλιότερα, για χάρη της νέας εικόνας που άρχισε να αναδύεται στο μυαλό σας. Ο ίδιος ο Μαρξ, θα αντιδρούσε με αγανάκτηση στην ιδέα ότι θα μπορούσε να γίνει επαρκώς κατανοητός ο λόγος του με τη μέθοδο των επιλεγμένων αποσπασμάτων, αδιάφορα από το πόσο συγκροτημένα και στρατηγικά αυτά είχαν επιλεγεί. Σε κάθε περίπτωση, δεν θα ένιωθε και ιδιαίτερη εκτίμηση για δύο ξερές εβδομάδες ασχολίας, σε ένα εισαγωγικό μάθημα κοινωνιολογίας, περισσότερο από τις δύο εβδομάδες που και ο ίδιος μετά βίας διέθεσε για να διαβάσει Άνταμ Σμιθ. Σίγουρα θα σχηματίσετε εντελώς διαφορετική αντίληψη της μαρξιστικής θεωρίας, αν διαβάσετε μόνο τον πρώτο τόμο, απ’ ό,τι αν διαβάζατε το σύνολο του έργου του Μαρξ «Το Κεφάλαιο». Αλλά αυτό σημαίνει ότι πρέπει να διαβάσετε όλο το βιβλίο σαν βιβλίο -και αυτό ακριβώς θέλω να σας βοηθήσω να κάνετε.
Υπάρχει πράγματι ένας τρόπος με τον οποίο τα τυπικά ακαδημαϊκά αναλυτικά προγράμματα και οι πειθαρχημένες, αμετακίνητες θέσεις, όχι μόνο είναι σημαντικές, αλλά επιπλέον παρέχουν μεγάλη βοήθεια στην εμβάθυνση του «Κεφαλαίου». Εγώ, φυσικά, καθόλου δεν συμφωνώ με την επιλογή ενός συγγράμματος που θα είναι το μοναδικό ανάγνωσμα, το οποίο θα εγκλωβίσει τους φοιτητές κατευθύνοντας τη σκέψη τους στους γνωστούς και προβλέψιμους συμβατικούς δρόμους, αλλά, έχω μάθει, στη διάρκεια πολλών ετών, ότι ακόμη και οι, καμιά φορά στενόμυαλες, δομές της τυπικής εκπαίδευσης μπορούν να συνεισφέρουν εποικοδομητικά.
Διδάσκοντας το «Κεφάλαιο»
Έχω διδάξει «Το Κεφάλαιο» σχεδόν κάθε χρονιά από το 1971, μερικές φορές δύο ή και τρεις φορές στην ίδια χρονιά, σε όλων των ειδών τις ομάδες. Μια χρονιά ήρθε να παρακολουθήσει σύσσωμο το τμήμα της Φιλοσοφίας –το οποίο έρρεπε προς τον Χεγκελισμό- στο τριτοβάθμιο ίδρυμα που τότε αποκαλούνταν Morgan State College της Βαλτιμόρης. Μία άλλη χρονιά, η ομάδα ήταν το σύνολο των τελειόφοιτων της Αγγλικής Φιλολογίας στο «Τζον Χόπκινς». Άλλη μια χρονιά εμφανίστηκαν στο μάθημα κυρίως οικονομολόγοι. Εκείνο που έβρισκα πάντα συναρπαστικό, ήταν ότι κάθε ομάδα ανακάλυπτε διαφορετική μαγεία στο «Κεφάλαιο». Ανακάλυψα ότι και ο ίδιος μάθαινα όλο και περισσότερα, δουλεύοντάς το με ανθρώπους που προέρχονταν από διαφορετικά επιστημονικά πεδία.
Αλλά μερικές φορές διαπίστωνα ότι η εκπαιδευτική διαδικασία ήταν ιδιαίτερα εξαντλητική, ακόμη και επώδυνη, όταν μια ομάδα δεν αντιλαμβανόταν την ανάλυσή μου ή επέμενε να αναλύσουμε με ιδιαίτερες λεπτομέρειες κεφάλαια που εγώ θεωρούσα άσχετα. Μια χρονιά, προσπάθησα να μελετήσω «Το Κεφάλαιο» με μια ομάδα από το πρόγραμμα Ρομαντισμός-Φιλολογία στο «Τζον Χόπκινς». Προς μεγάλη μου σύγχυση, φάγαμε σχεδόν όλο το εξάμηνο στο Κεφάλαιο 1. Επαναλάμβανα διαρκώς: «Κοιτάξτε, πρέπει να προχωρήσουμε και να φτάσουμε τουλάχιστον μέχρι τα όρια της εργάσιμης μέρας». Και αυτοί απαντούσαν: « Όχι, όχι, όχι, πρέπει να το κατανοήσουμε επαρκώς. Τι είναι η υπεραξία, η προστιθέμενη αξία δηλαδή; Τι εννοεί «πέρασμα από τη γενική μορφή της αξίας στη χρηματική μορφή;» Τι είναι η «ιδιαίτερη ισοδύναμη μορφή;» και ούτω καθεξής. Έφεραν ακόμη και τη γερμανική έκδοση στην τάξη, μόνο και μόνο για να ελέγξουν τη μετάφραση.
Προέκυψε, ότι τελικά όλοι εργάζονταν σύμφωνα με τις υποδείξεις κάποιου ανθρώπου πού δεν γνώριζα καν ποιος είναι, κάποιου που νόμιζα ότι πρέπει να ήταν πολιτικός, αν όχι διανοούμενος της κακιάς ώρας, για να επιδιώκει για λόγους επίδειξης τέτοιες ρηχές προσεγγίσεις. Αυτό το πρόσωπο ήταν ο Ζακ Ντεριντά, ο οποίος πέρασε από το Χόπκινς στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Αξιολογώντας τη συγκεκριμένη εμπειρία αργότερα, διαπίστωσα ότι η συγκεκριμένη ομάδα με δίδαξε τη ζωτική σημασία του να δίνω ιδιαίτερη προσοχή στη γλώσσα του Μαρξ –τι έλεγε, πώς το έλεγε και τι επίσης θεωρούσε δεδομένο– μόνο και μόνο όντας αναγκασμένος για ένα ολόκληρο εξάμηνο να ξεψειρίζω το Κεφάλαιο 1.
Αλλά μην ανησυχείτε, δεν έχω σκοπό να ακολουθήσω τη συγκεκριμένη πρακτική, όχι μόνο επειδή θέλω να καλύψουμε την ανάλυση του Μαρξ για την εργάσιμη μέρα, αλλά και επειδή είμαι αποφασισμένος να σας δω να φτάνετε ως το τέλος του τόμου. Το σημείο το οποίο απλά θέλω να τονίσω εδώ, είναι ότι διαφορετικού περιεχομένου προγράμματα σπουδών μπορούν να φανούν πολύ χρήσιμα για να ανοίξουν το δρόμο στην πολυδιάστατη σκέψη του Μαρξ, ακριβώς επειδή έγραψε αυτό το κείμενο βασισμένος σε τέτοια τεράστια ποικιλία και πλούσια παράδοση διαλεκτικής σκέψης. Είμαι υπόχρεος σε πολλές ομάδες ανθρώπων, αλλά και σε ανεξάρτητα άτομα, με τους οποίους μελέτησα το βιβλίο για πάρα πολλά χρόνια, ακριβώς επειδή με δίδαξαν τόσα πολλά, ανιχνεύοντας παραμέτρους στη δουλειά του Μαρξ, τις οποίες δεν θα προσδιόριζα ποτέ αν μελετούσα μόνος μου. Για μένα, αυτού του είδους η εκπαίδευση διαρκεί όσο και η ζωή ενός ανθρώπου.
Μετάφραση: Κωνσταντίνα Χρ. Σδραβοπούλου
David Harvey
Πηγή: Η Εποχή
