Τις προηγούμενες μέρες σχολιάστηκε ο λογότυπος του μετρό Θεσσαλονίκης. Η κριτική που επιφυλάχθηκε για την οπτική ταυτότητα ενός στοιχειωμένου έργου αφορά την καθαυτό καλλιτεχνική-επικοινωνιακή αξία, μα κυρίως την άθλια διαδικασία, με την ακύρωση του διαγωνισμού και την ύποπτη απευθείας ανάθεση σε μια εταιρεία-φάντασμα, ίσως και σε εταιρεία που συμμετείχε στον ακυρωθέντα διαγωνισμό…
Τέλος πάντων, αυτό το θλιβερό επεισόδιο μου έφερε στον νου πόσο μίζερο και πόσο κακομοίρικο είναι το ελληνικό κράτος και οι οργανισμοί του όταν φτιάχνουν οπτική ταυτότητα. Απλώς, δεν φτιάχνουν. Βασικά, καταστρέφουν ό,τι βρίσκουν παραδομένο από παλιότερους, συνήθως έξοχα πρωτότυπα έργα, σημαντικών καλλιτεχνών, όχι πάντα διάσημων, αλλά πάντως σημαντικών, σπουδαίων.
Τι να πρωτοθυμηθούμε; Τον λογότυπο του παλαιού ηλεκτρικού-ΗΣΑΠ; Τον βλέπεις ακόμη στον ωραίο σταθμό και στο αμαξοστάσιο του Πειραιά, χρονοανθεκτικό σε μέταλλο. Τον θυμούνται οι παλιότεροι και στα λεωφορεία ΗΣΑΠ, «πράσινα», στιλάτα. Τον λογότυπο του τραμ-ΕΗΣ, τον παλιό λογότυπο των σιδηροδρόμων ΣΕΚ και μετέπειτα ΟΣΕ. Του ΟΤΕ, των υδάτων ΕΕΥ, του ΙΚΑ, του Ταχυδρομικού Ταμιευτηρίου, των Ελληνικών Ταχυδρομείων. Ευανάγνωστα συμπλέγματα γραμμάτων εγγεγραμμένα σε κύκλους, ελλείψεις ή ελεύθερα, οικογένειες γραμμάτων που αντλούνται από ιστορικά ελληνικά αλφάβητα, σκέψη, έμπνευση, εφαρμογές. Μαζί με τις χρωματικές σημάνσεις, πράσινο, μπλε (πολύ μπλε, σε διαφορετικές αποχρώσεις), κόκκινο, πορτοκαλί.
Από τον μοντερνισμό στον αχταρμά
Αναφέρω αυτές τις οπτικές ταυτότητες μεγάλων οργανισμών όχι μόνο διότι σφράγισαν τη μεταπολεμική εποχή, αλλά και διότι πολλές εξ αυτών είχαν ιστορική καλλιτεχνική αναφορά: στο στιλ του μοντέρνου 20ού αιώνα, ιδίως στην Art Deco και τον μοντερνισμό από τον Μεσοπόλεμο και μετά. Με δεδομένους τους τεχνικούς περιορισμούς της προψηφιακής εποχής, αυτοί οι παλιοί, σχεδόν ξεχασμένοι, λογότυποι ήταν καλλιτεχνικά επιτεύγματα, εφάμιλλοι των σπουδαίων λογότυπων του ευρωπαϊκού 20ού αιώνα (λ.χ. Siemens, Leitz, Carl Zeiss, Mercedes, EMI, Alfa Romeo, Μετρό Λονδίνου, Παρισιού, Σιδηρόδρομοι Γερμανίας, Ιταλίας, Γαλλίας, Ελβετίας κ.λπ.).
Και οι μεν ξένοι οργανισμοί διατηρούν και προσαρμόζουν τις οπτικές τους ταυτότητες, διότι συν τοις άλλοις αυτές σημαίνουν κύρος, οι δε ελληνικοί οργανισμοί ρέπουν ακατάσχετα στον νεωτερισμό και στην καταστροφή.
Οι παλιότεροι, απλώς κλείστε τα μάτια και θυμηθείτε. Κατόπιν ανοίξτε τα και δείτε την οπτική ταυτότητα σημερινών δημόσιων οργανισμών. Αχταρμάς. Συγκρίνετε τον λογότυπο των ΗΣΑΠ, ας πούμε, με τον λογότυπο του αθηναϊκού μετρό (ούτε καν του θεσσαλονικιώτικου), ή τις σημάνσεις του παλιού Ηλεκτρικού με τις σημάνσεις του μετρό. Και περαιτέρω: Συγκρίνετε τον ιδιοφυή λογότυπο της Τράπεζας Πίστεως του 1972 (μετέπειτα Alpha Bank, διότι οι Ελληνες θέλουν η τράπεζά τους να λέγεται Bank…), προερχόμενο από τον Αιγινήτικο αργυρό στατήρα του 6ου π.Χ. αι., με οποιοδήποτε logo φωτοσοπιά μιας σημερινής μεγάλης εταιρείας. Αντιστοίχως τον ίδιας εποχής λογότυπο του Ταχυδρομικού Ταμιευτηρίου – για να πάμε πέρα από την Art Deco και τον μεσοπολεμικό μοντερνισμό, που χαρακτηρίζουν άλλωστε και τις σημαντικότερες όψεις της νεότερης αρχιτεκτονικής μας παράδοσης.
Ας αναλογιστούμε τι έπαθαν οπτικά ο ΟΤΕ, η ΔΕΗ, το ΙΚΑ, το Ταμιευτήριο και τα ΕΛΤΑ μεταξύ άλλων, προτού πουληθούν ή καταργηθούν ή βυθιστούν στην παρακμή. Σκέφτομαι ότι η οπτική παρακμή δεν είναι μόνο ακηδία και απαιδευσία (που είναι βεβαίως), αλλά και κακεντρέχεια, εκούσια εγκατάλειψη, μίσος για καθετί δημόσιο: να κατρακυλήσει, να απαξιωθεί, να θαμπώσει και να ξεπουληθεί ως προβληματικό.
Λατρεία της ασχήμιας
Αρνητικός πρωταθλητής στο οπτικό αλαλούμ, το κράτος. Αν εξαιρέσεις το εθνόσημο, επιτυχής αν και κάπως συντηρητική μετάβαση στη Δημοκρατία από το Βασίλειον, όλα τ’ άλλα είναι θαμπά έως ανύπαρκτα. Τα κρατικά έγγραφα ως προς την τυπογραφική τους εμφάνιση είναι παραδομένα στα κέφια των συντακτών και τις εκάστοτε default γραμματοσειρές των Windows· μπορείς να δεις έως και Comic Sans… (Σημειώνω ότι το Στέιτ Ντιπάρτμεντ έχει πολύ αυστηρή τυπολογία για τα έγγραφά του, από τη γραμματοσειρά Time New Roman έως το διάστιχο.)
Οι δε ιστότοποι των υπουργείων και δημόσιων οργανισμών, με ελάχιστες εξαιρέσεις, στερούνται ύφους όπως στερούνται και ευχερούς πλοήγησης και ουσιαστικής πληροφορίας. Με αποκορύφωμα τις περίφημες πλατφόρμες του e-gov: απρόσωπες, συχνότατα δυσνόητες, χωρίς καμία σχεδιαστική-οπτική προσωπικότητα. Δεν έχει μπει χέρι γραφίστα εκεί, ούτε μυαλό εννοιολογικού μηχανικού…
Μήπως δεν έχουμε γραφίστες, σχεδιαστές, αρχιτέκτονες, εργαλεία, ιδέες; Εχουμε τους καλύτερους από κάθε άλλη εποχή. Οι Ελληνες σχεδιαστές κάνουν διεθνείς καριέρες, μεταμορφώνουν παλιά και νέα προϊόντα, από ελαιόλαδα και καλλυντικά έως βιβλία και ζενερίκ ταινιών, ανανεώνουν εταιρείες, φεστιβάλ, αθλητικά σωματεία, καλλιτεχνικούς οργανισμούς. Τους παρακολουθώ, τους καμαρώνω και τους λατρεύω. Αλλά το κράτος, το Δημόσιο δεν τους γνωρίζει, δεν θέλει να τους γνωρίζει· λατρεύει την ακηδία, την ασχήμια και τη διαφθορά.
Νίκος Ξυδάκης
