Ο πολλαπλασιασμός των περιστατικών ξηρασίας οξύνει τον ανταγωνισμό γύρω από τους υδάτινους πόρους, οι οποίοι πάρα πολύ συχνά σπαταλώνται από οικονομικές δραστηριότητες προσανατολισμένες αποκλειστικά στη μεγιστοποίηση του κέρδους. Οι γιγαντιαίοι τεχνητοί ταμιευτήρες άρδευσης στη Γαλλία συμβολίζουν την εθελοτυφλία της εντατικής γεωργίας απέναντι στις προκλήσεις της κλιματικής αλλαγής.
Φτάνοντας στη Σεντ-Σολίν, γρήγορα ανακαλύπτουμε τη γιγαντιαία λιμνοδεξαμενή (1) που προκαλεί πολυάριθμες αντιδράσεις και έγινε η αιτία για μια συγκέντρωση που καταστάλθηκε με άγριο τρόπο από τη γαλλική χωροφυλακή στις 25 του περασμένου Μαρτίου. Πρόκειται για έναν τεράστιο ορθογώνιο κρατήρα έκτασης περίπου 150 στρεμμάτων με χωμάτινους τοίχους ύψους δέκα μέτρων, περιτριγυρισμένο από αχανείς αγρούς που εκτείνονται ώς εκεί που βλέπει το μάτι και όπου καλλιεργείται κυρίως καλαμπόκι. Το δάπεδο αυτού του γιγαντιαίου έργου θα καλυφθεί με ένα φύλλο μουσαμά προκειμένου να εξασφαλιστεί η στεγανότητα ενός ταμιευτήρα νερού με χωρητικότητα ικανή να γεμίσει 250 πισίνες ολυμπιακών διαστάσεων. Γιατί να αποθηκευτεί τόσο πολύ νερό στην επιφάνεια της γης;
Σύμφωνα με την υδρολόγο Εμά Αζιζά, ο αγροτικός κόσμος θεωρεί την έλλειψη νερού δομικό πρόβλημα από το 2017, και ιδίως στον [κατά κύριο λόγο αγροτικό] νομό Ντε-Σεβρ. Ήδη τον Δεκέμβριο του 2018, ο αντιπρόεδρος της περιφέρειας υπέγραψε ένα πρωτόκολλο συμφωνίας, με έναν εκπρόσωπο της Océalia, ενός από τους μεγαλύτερους αγροτικούς συνεταιρισμούς της περιοχής, και με τον πρόεδρο της πολύ ισχυρής Εθνικής Ομοσπονδίας Συνδικάτων Αγροτών (FNSEA) (2). Το εν λόγω έγγραφο προβλέπει αρχικά την κατασκευή στον νομό δεκαεννέα γιγα-λιμνοδεξαμενών, οι οποίες αποκαλούνται «ταμιευτήρες αναπλήρωσης» (3). Συνολικά, το κόστος εκτιμάται στα 76 εκατομμύρια ευρώ, το 70% των οποίων θα προέλθει από δημόσιο χρήμα μέσω κρατικών επιδοτήσεων και τελών που θα καταβάλλονται από τους χρήστες στην Υπηρεσία Υδάτων Λίγηρα-Βρετάνης, πραγματικό δεξί χέρι του κράτους.
Σε αντάλλαγμα του οφέλους από αυτά τα αποθέματα, που ουσιαστικά θα πληρώνονται από την αγροτική κοινότητα, οι καλλιεργητές δεσμεύονται για «οικολογικές» αντισταθμίσεις. Ωστόσο, για τον Ζυλιέν Λεγκέ, από τη συλλογικότητα Bassines non merci (BNM, «Λιμνοδεξαμενές, Όχι Ευχαριστώ»), οι αντισταθμίσεις αυτές είναι «μηδαμινές». Προστίθενται στα ψέματα που είπαν οι τέσσερις τελευταίοι υπουργοί Γεωργίας: «Προσπάθησαν μάλιστα να μας κάνουν να πιστέψουμε ότι ήταν για τη συλλογή των όμβριων υδάτων». Όταν τα ψέματα αποκαλύφθηκαν, οι κυβερνητικές αρχές τελικά παραδέχθηκαν ότι το νερό θα αντλούνταν από τα υδροφόρα στρώματα τον χειμώνα, προκειμένου να χρησιμοποιηθεί κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. «Πρόκειται για οικολογικό, κοινωνικό και οικονομικό παραλογισμό», συνεχίζει ο Λεγκέ, κατηγορώντας τους «μαθητευόμενους μάγους της FNSEA» πως παραβλέπουν τον κεντρικό ρόλο των χειμερινών υδάτων, ότι δηλαδή ελαχιστοποιούν την ποσότητα που χάνεται μέσω εξάτμισης, και πως δεν υπολογίζουν το γεγονός ότι, όταν το νερό εκτίθεται στον ήλιο, αλλοιώνεται τόσο ώστε μερικές φορές αχρηστεύεται.
Η δέσμευση των υδάτινων πόρων ωφελεί μόνον έναν στους είκοσι καλλιεργητές
Ως απάντηση στους επικριτές τους, οι θιασώτες των γιγα-ταμιευτήρων αναφέρουν μια πραγματογνωμοσύνη του Γραφείου Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (BRGM) που ζήτησε ο επιβλέπων του έργου, η οποία συμπεραίνει ότι ένα τέτοιο έργο έχει συνολικά θετικό αντίκτυπο στον ρυθμό ροής του νερού και στη στάθμη των υδροφόρων στρωμάτων (4). Εντούτοις, η αμφισβήτηση αυτών των συμπερασμάτων οδήγησε το BRGM να διευκρινίσει τον περασμένο Φεβρουάριο ότι δεν επρόκειτο για «εις βάθος μελέτη ούτε [για] μελέτη του αντίκτυπου όλων των πιθανών συνεπειών των προβλεπόμενων υδροληψιών» (5). Το Γραφείο παραδεχόταν επίσης ότι «η επανεμφάνιση περιόδων χειμερινής ξηρασίας θα μπορούσε να οδηγήσει κατ’ επανάληψη σε επίπεδα υδροφόρων στρωμάτων χαμηλότερα από τα καθορισμένα όρια, θέτοντας σε κίνδυνο την πλήρωση των αποθεμάτων ορισμένες χρονιές» (6).
«Τέλος, οι γιγαντιαίες λιμνοδεξαμενές δημιουργούν σε κάποιους καλλιεργητές την εντύπωση ότι, με μια τεχνική λύση, αυτού του είδους η πρακτική θα μπορούσε να συνεχιστεί χωρίς τίποτα να τεθεί σε αμφισβήτηση», υποστηρίζει ο Λεγκέ. Στην πραγματικότητα, οι χειμερινές αντλήσεις έχουν κύριο στόχο να παρακαμφθούν οι νομαρχιακές απαγορεύσεις που εφαρμόζονται το καλοκαίρι, όταν υπάρχει έλλειψη υδάτινων πόρων. Αυτή η αρπαγή του «γαλάζιου χρυσού» δεν ωφελεί παρά έναν στους είκοσι καλλιεργητές: ουσιαστικά, τους παραγωγούς αρδευόμενου καλαμποκιού. Σύμβολο της εντατικής γεωργίας, το δημητριακό αυτό έγινε το πρώτο σε παραγωγή παγκοσμίως, με 1.149 εκατομμύρια τόνους το 2022, ξεπερνώντας το σιτάρι (803 εκατομμύρια τόνοι) και το ρύζι (509 εκατομμύρια τόνοι) (7). Ξεχωρίζει λόγω των απαιτήσεών του σε νερό –όχι σε συνολικό όγκο, αλλά επειδή η παροχή του οφείλει βασικά να γίνεται κυρίως μεταξύ Ιουνίου και Αυγούστου.
Τα πάντα ξεκίνησαν με την Απελευθέρωση (8), όταν οι μεγάλες ελλείψεις τροφίμων οδήγησαν στο σχέδιο Μονέ, που όριζε στόχους για την παραγωγή, τη μηχανοποίηση της γεωργίας και την κρατική οργάνωση των πιστώσεων, των αγορών και των κλάδων δραστηριότητας. Η κυβέρνηση είχε στόχο να οικοδομήσει έναν οικονομικό τομέα σύγχρονο, κερδοφόρο, εξαγωγικό και ικανό να απελευθερώσει εργατικό δυναμικό για τα εργοστάσια, που είχαν έλλειψη χεριών. Η υβριδοποίηση και η επιλογή των σπόρων θα επέτρεπαν την αύξηση των αποδόσεων. Οι πρώτοι σπόροι υβριδικού καλαμποκιού αρχικά εισήχθησαν από τις ΗΠΑ, πριν από την τελειοποίηση γαλλικών ποικιλιών το 1957, από το Εθνικό Ινστιτούτο Αγρονομικής Έρευνας (INRA, σήμερα INRAE). Οι σπόροι αυτοί πρέπει να αγοράζονται κάθε χρόνο, ωστόσο κάνουν όλα όσα υπόσχονται από οικονομική άποψη. Στη συνέχεια, η Ευρώπη ενθάρρυνε τις μεγάλες γεωργικές εκμεταλλεύσεις, κυρίως με τη μεταρρύθμιση της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ) το 1992 και τη χορήγηση επιδοτήσεων ανάλογα με τον αριθμό εκταρίων, με επιπλέον επιχορήγηση για την καλλιέργεια αρδευόμενων εκτάσεων.
Στις ημέρες μας, στη Γαλλία, σε όλη την αλυσίδα της γεωργικής παραγωγής συναντάμε πολυεθνικές εταιρείες. Έτσι, η αμερικανική John Deere προμηθεύει τα τρακτέρ, η γερμανική Bayer τα παρασιτοκτόνα και η γαλλική Limagrain τους σπόρους. Στη συνέχεια, το καλαμπόκι πωλείται στους μεγάλους συνεταιρισμούς και σε πολυεθνικές όπως η Cargill ή η Avril, που το αποθηκεύουν, το μεταφέρουν, το μεταποιούν και το μεταπωλούν στις διεθνείς αγορές. Για τον Μπαζίλ Ντυτέρτρ, εκπρόσωπο της συλλογικότητας Les Soulèvements de la Terre («Οι Εξεγέρσεις της Γης»), οι κάτοχοι γεωργικών εκμεταλλεύσεων είναι τα πρώτα θύματα αυτού του συστήματος: «Βρίσκονται υπερχρεωμένοι και αποκομμένοι από τη σοφία των προγόνων τους, που γνώριζαν πώς να διαχειριστούν το νερό, τη γη, τον άνεμο και τα στοιχεία της φύσης». Σύμφωνα με τον ίδιο, οι μικροκαλλιεργητές αυτοί είναι δέσμιοι της FNSEA, «ταγμένης στα συμφέροντα των πολυεθνικών και του αγροτοβιομηχανικού συμπλέγματος», η οποία «δεν αντιπροσωπεύει τα συμφέροντα της μεγάλης μάζας των αγροτών». Πολλοί είναι καταδικασμένοι να εργάζονται έναν ανυπολόγιστο αριθμό ωρών για ένα εξευτελιστικά χαμηλό εισόδημα, με ποσοστά αυτοκτονίας ανώτερα του μέσου όρου του πληθυσμού και έχοντας να αντιμετωπίσουν πολλές επαγγελματικές ασθένειες.
Οι μόνοι που ωφελούνται από την κατάσταση είναι οι «αγρο-μάνατζερ», όπως ο Αρνό Ρουσό, ο νέος πρόεδρος της FNSEA, που εξελέγη στις 13 Απριλίου. Πτυχιούχος εμπορικής σχολής, είναι παραγωγός ελαιούχων σπόρων –και καλαμποκιού– σε ένα αγρόκτημα επτά χιλιάδων στρεμμάτων, ήτοι δέκα φορές τη μέση έκταση στη Γαλλία. Είναι επίσης δήμαρχος του Τροσί-αν-Μυλτιέν και πρόεδρος του διεθνούς αγροτοβιομηχανικού ομίλου Avril, γνωστού για τα σπορέλαια Lesieur, του οποίου ο κύκλος εργασιών για το 2022 ξεπέρασε τα 9 δισεκατομμύρια ευρώ. Από την πρώτη στιγμή που εξελέγη, υπεραμύνθηκε του σχεδίου τόσο κάθετα όσο και η κυβέρνηση, διαβεβαιώνοντας ότι «η Σεντ-Σολίν θα γίνει» (9).
Καλαμπόκι: κερδοφόρο, αλλά «λαίμαργο» σε παρασιτοκτόνα και νερό
Σε τι χρησιμεύουν όμως αυτοί οι χρυσοί σπόροι; Με ετήσια παραγωγή 15 εκατομμυρίων τόνων, η Γαλλία είναι ο πρώτος παραγωγός καλαμποκιού στην Ευρώπη. Από τους εκατό σπόρους, το πολύ δέκα χρησιμοποιούνται απευθείας ως τροφή για τον άνθρωπο. Οι υπόλοιποι μεταποιούνται, στις περισσότερες περιπτώσεις σε ζωοτροφή προς εξαγωγή ή συμμετέχουν στην κατασκευή συσκευασιών, στην παραγωγή βιοκαυσίμων κ.λπ. Ενώ το 40% της παραγωγής εξάγεται σε ακατέργαστη μορφή (10), το ποσοστό είναι πολύ υψηλότερο στην περίπτωση του επεξεργασμένου καλαμποκιού. Κοντολογίς, η μεγαλύτερη αρετή του καλαμποκιού είναι ότι είναι ιδιαίτερα αποδοτικό και ανταγωνιστικό από οικονομική άποψη. Το μεγαλύτερο μειονέκτημά του είναι ότι είναι «λαίμαργο» σε παρασιτοκτόνα και σε νερό κατά την καλοκαιρινή περίοδο. Σε μια συγκυρία πτώσης της παγκόσμιας παραγωγής του, ιδιαίτερα λόγω της ξηρασίας, και θεαματικής ανόδου της τιμής του, καταλαβαίνουμε καλύτερα τη λυσσαλέα επιμονή για την κατασκευή αυτών των γιγάντιων λιμνοδεξαμενών. Ακόμη και εάν γίνουν με το ζόρι, όπως στο Κραμ-Σαμπάν (στον νομό Ντε-Σεβρ), όπου πέντε ταμιευτήρες κατασκευάστηκαν παράνομα από τους καλλιεργητές, με την υποστήριξη του κράτους και παρά τις επανειλημμένες καταδίκες από τα δικαστήρια.
Στη Σεντ-Σολίν, ο στόχος των ακτιβιστών οικολόγων είναι να εμποδίσουν την επέκταση του αγροτοβιομηχανικού μοντέλου που στηρίζει ο κλάδος του καλαμποκιού και παίρνει σάρκα και οστά με τον πολλαπλασιασμό γιγαντιαίων έργων αυτού του τύπου. «Η τέχνη τού να είσαι γεωργός υποβαθμίστηκε, μαγαρίστηκε από αυτό το αγροτοβιομηχανικό σύμπλεγμα για χάρη των πολυεθνικών», καταλήγει ο Ντυτέρτρ. «[Οι τελευταίες] δεν ταΐζουν τον πληθυσμό, και μας εγκλωβίζουν σε ένα σύστημα που σταδιακά καταστρέφει τον πλανήτη και κάνει τους ανθρώπους παχύσαρκους…» Οι κίνδυνοι υπερβολικού βάρους που συνδέονται με την κατανάλωση επεξεργασμένων τροφών πλούσιων σε ζάχαρη και κυρίως σε άμυλο καλαμποκιού πρέπει όντως να λαμβάνονται υπόψη από την πιο νεαρή ηλικία.
Ήδη αναγγέλλεται μια ακόμα μάχη, με τη συνταξιοδότηση, μέσα στα επόμενα δέκα χρόνια, των μισών αγροτών που εργάζονται σήμερα. Σε περίπτωση που η αγροβιομηχανία αναλάβει το μεγαλύτερο μέρος των καλλιεργήσιμων γαιών που προορίζονται να αλλάξουν χέρια, οι συνέπειες στη διατροφική αυτονομία μας και η καταστροφή ζωντανών οργανισμών ενδέχεται να είναι ιδιαίτερα σημαντικές.
Επίμετρο: Είναι το νερό δικαίωμα, ανάγκη ή εμπόρευμα;
Η θεώρηση ότι η πρόσβαση στο νερό είναι βασικό ανθρώπινο και κοινωνικό δικαίωμα «θα περιόριζε σημαντικά την “ελευθερία” των παραγόντων, προπάντων των ιδιωτών», εξηγούσε το 2000 ο οικονομολόγος και πολιτικός επιστήμονας Ρικάρντο Πετρέλα (11). Για τον λόγο αυτό, στο «σχέδιο για το νερό» που εκπόνησε η κυβέρνησή του και παρουσίασε στην κοινότητα της Σαβίν-λε-Λακ, στις 30 Μαρτίου, πέντε ημέρες μετά τη συγκέντρωση στη Σεντ-Σολίν, ο πρόεδρος Εμμανουέλ Μακρόν αποφεύγει επιμελώς να αναφερθεί σε δικαίωμα, ενώ μιλά μόνο για μια ανάγκη της οποίας, όπως πιστεύει, έχουμε συνηθίσει «να μην πληρώνουμε πια το πραγματικό αντίτιμο» (12).
Το σχέδιο αυτό κατέστη εφικτό με την αυξανόμενη εμπορευματοποίηση του νερού και την ιδιωτικοποίηση των δημόσιων υπηρεσιών. Ένα από τα σημεία ανατροπής της ισορροπίας τοποθετείται χρονικά στο 1992 κατά τη Διεθνή Διάσκεψη του ΟΗΕ για το Νερό που διεξήχθη στο Δουβλίνο, όπου για πρώτη φορά ο πόρος αυτός αναγνωρίστηκε επισήμως και διεθνώς ως οικονομικό αγαθό. Επ’ αυτής της βάσης εγκαθιδρύθηκε μια «παγκόσμια ολιγαρχία του νερού» (13)με επικεφαλής την Παγκόσμια Τράπεζα, η οποία βρίσκεται πίσω από τη δημιουργία του Παγκόσμιου Συμβουλίου Ύδατος το 1996, που την εποχή εκείνη διοικείτο από ανώτερα στελέχη πολυεθνικών όπως η Suez και η Vivendi (που μετονομάστηκε σε Veolia) και έχει την έδρα του στη Μασσαλία. Το συμβούλιο αυτό έχει ως αποστολή να καθορίσει ένα παγκόσμιο όραμα για τον πόρο αυτό σε φιλελεύθερο πλαίσιο. Το επιχειρησιακό κομμάτι διασφαλίζεται από την Παγκόσμια Σύμπραξη για το Νερό, που δημιουργήθηκε την ίδια χρονιά με σκοπό να ευνοηθούν οι συμπράξεις δημόσιου και ιδιωτικού τομέα. Αρκεί να προσθέσεις σε όλο αυτό μερικές καλόβολες ενώσεις που χρηματοδοτούνται από τις χορηγίες μεγάλων ομίλων και συμβολικά δρώμενα όπως το Παγκόσμιο Φόρουμ για το Νερό, και ύστερα από τριάντα χρόνια άσκησης πιέσεων, θα έχεις έτοιμο το «σχέδιο για το νερό» της γαλλικής κυβέρνησης.
(1) (Σ.τ.Μ.) Οι λιμνοδεξαμενές άρδευσης είναι στεγανοποιημένες ανοιχτές κατασκευές που συλλέγουν και αποθηκεύουν ύδατα, κατά κύριο λόγο όμβρια, αλλά και μέσω άντλησης από υδροφόρα στρώματα. Παίζουν, σε μεγαλύτερη κλίμακα, τον ρόλο που παραδοσιακά έπαιζαν οι στέρνες. Το ζήτημα που τίθεται σήμερα στη Γαλλία με τις αποκαλούμενες mégabassines («μεγα-λεκάνες», δηλαδή λιμνοδεξαμενές γιγαντιαίων διαστάσεων) και προκαλεί συγκρούσεις με οικολόγους και μικροκαλλιεργητές είναι ότι ταμιευτήρες τέτοιου μεγέθους εξυπηρετούν σχεδόν αποκλειστικά τις ανάγκες της εντατικής αγρο-βιομηχανικής παραγωγής του καλοκαιριού, προκαλούν υδατική σπατάλη και έχουν σοβαρές επιπτώσεις στη στάθμη του υδροφόρου ορίζοντα, καθώς αντλούν μεγάλους όγκους υδάτων από τα χειμερινά αποθέματα.
(2) Gilles Luneau, La Forteresse agricole. Une histoire de la FNSEA, Fayard, Παρίσι, 2004.
(3) «Protocole d’accord pour une agriculture durable dans le territoire du bassin Sèvre niortaise – Mignon», 18 Δεκεμβρίου 2018.
(4) BRGM, «Simulation du projet 2021 de réserves de substitution de la coopérative de l’eau des Deux Sèvres», τελική έκθεση RC-71650-FR, 17 Ιουνίου 2022.
(5) Anne-Morwenn Pastier, «Décryptage du rapport RC-71650-FR du BRGM sur la “Simulation du projet 2021 de réserves de substitution de la coopérative de l’eau des Deux-Sèvres”», https://lessoulevementsdelaterre.org.
(6) Επεξηγηματική σημείωση σχετικά με την έκθεση εμπειρογνωμοσύνης της BRGM που αφορά το σχέδιο των αναπληρωματικών αποθεμάτων στην Ντε-Σεβρ, 13 Φεβρουαρίου 2023.
(7) Παγκόσμιο Συμβούλιο Δημητριακών, www.igc.int.
(8) Christophe Bonneuil και Frédéric Thomas, Semences: une histoire politique. Amélioration des plantes, agriculture et alimentation en France depuis la seconde guerre mondiale, Charles Léopold Mayer, Παρίσι, 2012.
(9) «France Info», 14 Απριλίου 2023.
(10) «Des chiffres et des céréales. L’essentiel de la filière», Intercéréales, Παρίσι, 2022, https://publications.intercereales.com.
(11) Riccardo Petrella, «La nouvelle conquête de l’“or bleu”», «Manière de voir», αρ. 50, Μάρτιος 2000.
(12) Δήλωση του Εμμανουέλ Μακρόν σχετικά με το «σχέδιο για το νερό» στη Σαβίν-λε-Λακ, 30 Μαρτίου 2023.
(13) Riccardo Petrella, L’Eau, res publica ou marchandise?, La Dispute, Παρίσι, 2003.
Ο Sylvain Leder είναι Αναπληρωτής καθηγητής πολιτικών και κοινωνικών επιστημών
μετάφραση: Γιάννης Κυπαρισσιάδης
