Είναι η πρώτη φορά, από τότε που εκτός από επιστημονικά κείμενα δημοσιεύω και άρθρα γνώμης στα ΜΜΕ, που δεν θα γράψω κείμενο, αλλά μια λίστα θέσεων που έχουν προκύψει από μακρά ενασχόληση με το θέμα.
Οι ιδεολογίες δεν έχουν πεθάνει. Μπορεί να πεθαίνουν οι ιδεολόγοι, αλλά όχι το προϊόν της δουλειάς τους. Οι ιδεολογίες συνεχίζουν την ιστορική τους διαδρομή. Επομένως, όπως τα άλλα συστήματα ιδεών και όσα συνεχίζουν αυτή τη διαδρομή, έτσι και οι ιδεολογίες αλλάζουν.
Οι ιδεολογίες δεν είναι οποιεσδήποτε ιδέες, αλλά εκείνες που εξηγούν με κοσμικό τρόπο την πραγματικότητα και υπό το πρίσμα της οπτικής και των επιδιώξεων μιας ή περισσοτέρων κοινωνικών ομάδων που κατέχουν ορισμένη κυρίαρχη ή κυριαρχούμενη θέση στην κλίμακα της κοινωνικής ανισότητας, πρωτίστως της ταξικής ανισότητας. Οι ιδεολογίες θα συνεχίσουν να υπάρχουν με τη μια ή την άλλη εκδοχή όσο είναι ζωντανή η νεωτερικότητα και η δημοκρατία, όσα πλήγματα κι αν τους έχουν καταφερθεί.
Οι ιδεολογίες θα πεθάνουν όταν οι άνθρωποι γίνουν κοινωνικά όμοιοι, κάτι που πρεσβεύουν και επιδιώκουν φασίστες και νεοφιλελεύθεροι / νεοσυντηρητικοί. Οι πρώτοι με το ένδυμα του έθνους (εθνικο-πολιτιστικά ίδιοι) και οι δεύτεροι με το ένδυμα της εταιρείας (ίδιοι στη συλλογική προσπάθεια για οικονομική επικράτηση). Αυτοί είναι οι μεγαλύτεροι αρνητές σήμερα όχι μόνο της ιδεολογίας, αλλά και της κοινωνικής δικαιοσύνης, όπως και της ζώσας δημοκρατίας.
Τα ΜΜΕ είναι πλέον ο κυριότερος σύγχρονος αγωγός ιδεολογικής καλλιέργειας των πολιτών, ακόμα και στις χώρες όπου παλιά ήταν το σχολείο ή η Εκκλησία.
Ταυτόχρονα, τα ΜΜΕ είναι και ο κυριότερος ίσως παράγοντας του μετασχηματισμού των ιδεολογιών. Η αλληλεπίδραση ιδεολόγων και πολιτών διά των ΜΜΕ δεν αφήνει στατικές ούτε τις ιδέες των ιδεολόγων ούτε τις ιδεολογικές ανησυχίες και τις ιδεολογικές οπτικές του κοινού, αλλά ούτε και την ίδια τη «φύση» και τη «γραμματική» των ΜΜΕ διά των οποίων επικοινωνούν.
Τα ΜΜΕ υπάρχουν όχι για να «ενημερώνουν» γενικώς και αορίστως, αλλά για να διαδίδουν με πειθώ ή να επιβάλλουν με προπαγάνδα τις απόψεις των ιδιοκτητών των ΜΜΕ και των κοινωνικών ομάδων για τα γεγονότα που συμβαίνουν. Να ερμηνεύουν το νόημά τους υπό το πρίσμα αυτών που τα κατέχουν και αυτών που εκούσια ή ακούσια εκπροσωπούν. Η διαρκής ιδεολογική καλλιέργεια του κοινού είναι απαραίτητη για τη διαρκή διατήρηση του ήδη διαμορφωμένου status quo ή τη διαρκή αμφισβήτησή του από ΜΜΕ και ομάδες με ανταγωνιστικές απόψεις.
Ταυτόχρονα, ο περιορισμός της κοινωνικής και πολιτικής συμμετοχής κυρίως εντός της σφαίρας της μαζικής επικοινωνίας, όπως συμβαίνει σήμερα με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τα μετατρέπει σε βαλβίδες εκτόνωσης της κοινωνικής δυσαρέσκειας.
Δεν είναι όλα τα ΜΜΕ (Τύπος, ραδιοτηλεόραση, Διαδίκτυο κ.ά.) το ίδιο κατάλληλα για όλες της ιδεολογίες. Ιδεολογίες που πρεσβεύουν την ενεργό συμμετοχή του πολίτη στις κοινωνικές αλλαγές υπολογίζουν περισσότερο στα μέσα του προφορικού, γραπτού (λ.χ. εφημερίδες) ή ακουστικού (λ.χ. ραδιόφωνο) λόγου.
Όπως όλα τα ΜΜΕ έχουν / υιοθετούν μια ορισμένη ιδεολογική οπτική, έτσι και οι ιδεολογίες, δηλαδή τα άτομα που τις υιοθετούν, τείνουν να αποκτήσουν τα δικά τους ΜΜΕ. Όλες σχεδόν οι ιδεολογίες, δηλαδή εκείνοι που τις υιοθετούν, διαθέτουν στον έναν ή τον άλλο βαθμό τα δικά τους ΜΜΕ.
Ωστόσο, δεν είναι όλες οι ιδεολογίες το ίδιο ισχυρές στο σύνολο των ΜΜΕ ή σε κάθε ένα από αυτά. Η δύναμη των κοινωνικών ομάδων που εκπροσωπούν, εκούσια ή ακούσια, παίζει μεγάλο ρόλο. Είτε μιλάμε για μέσα με πρωτίστως ιδεολογικό ρόλο είτε για μέσα με εμπορικό ρόλο. Η θέση ισχύος μιας ιδεολογίας εκφράζεται στο πόσα μέσα διαθέτει, στα κεφάλαια (ίδια ή δάνεια) που διαθέτουν, στην τεχνολογία των μέσων, στην υλικοτεχνική τους υποδομή, στη διείσδυσή τους, στη συχνότητα δημοσίευσης, στον αριθμό του προσωπικού που εργάζεται, στην ηθική σκευή που διαθέτουν όταν πρόκειται για άσκηση πίεσης στο προσωπικό ή όταν υποστηρίζουν ψεύδη κ.ά.
Ωστόσο, πραγματικά ανεξάρτητοι δημοσιογράφοι είναι εκείνοι που εργάζονται για / σε μέσα των οποίων οι απόψεις είναι ίδιες ή παραπλήσιες των δικών τους απόψεων. Σ’ αυτούς δεν χρειάζεται να ασκηθεί πίεση για τα θέματα που καλύπτουν και την οπτική που υιοθετούν. Αυτό ισχύει και για ΜΜΕ που είναι κομματικά.
Η δύναμη των ΜΜΕ βρίσκεται α) στο να καθορίζουν τα θέματα που συζητάμε δημοσίως, αλλά και ιδιωτικά, και β) στην οπτική που σταδιακά «χτίζουμε» γι’ αυτά, όχι απαραίτητα με συγκεκριμένες απόψεις. Γι’ αυτό και κάθε προσπάθεια περιορισμού της δύναμής τους, όταν αυτή κρίνεται παραμορφωτική και άδικη, ξεκινά με προσπάθεια αλλαγής αυτών των δύο στη δημόσια σφαίρα.
Δεν είναι όλες οι ιδεολογίες το ίδιο ισχυρές. Την εποχή της κυριαρχίας του Τύπου και της κυριαρχίας της λογικής της παραγωγής ήταν ισχυρές οι θεμελιώδεις, ορθολογικές ιδεολογίες της νεωτερικότητας. Την εποχή της κυριαρχίας των εικονιστικών ΜΜΕ (τηλεόραση, Διαδίκτυο) και της λογικής της κατανάλωσης, γίνονται ισχυρές / ισχυρότερες οι ανορθολογικές ιδέες, η ιδεολογία του καταναλωτισμού και η ιδεολογία της εικόνας, τόσο ως αίσθηση των πραγμάτων, γούστο και ιδέες, όσο και ως καθημερινή πράξη.
Η τελευταία συνθήκη δίνει δύναμη στον νεοφιλελευθερισμό και τον νεοσυντηρητισμό, με τελευταίο σταθμό τον φασισμό χωρίς δικτατορία.
Ο Γιώργος Πλειός είναι καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του ΕΚΠΑ
