Η μεσαία τάξη είναι μια υποδιαίρεση του κοινωνικού συνόλου, η οποία είναι δύσκολο να οριοθετηθεί και να προσδιοριστεί. Τι είναι η μεσαία τάξη όμως; Από την άποψη των οικονομικών επιστημών, η μεσαία τάξη θεωρείται συχνά ως η ραχοκοκαλιά της οικονομίας, διαδραματίζοντας ουσιαστικό ρόλο στις καταναλωτικές δαπάνες, στη δημιουργία θέσεων εργασίας και στη σταθεροποίηση της οικονομίας. Κατά βάση η μεσαία τάξη, η οποία παρουσιάζει συχνά εσωτερική διαστρωμάτωση, εμφανίζεται ως μια ενδιάμεση κοινωνική ομάδα μεταξύ της εργατικής και της αστικής τάξης.
Επιστρέφοντας στη βάση της ταξική ανάλυσης, που δεν είναι άλλη από τον Μαρξ, γνωρίζουμε πως η βασική διχοτόμηση της καπιταλιστικής κοινωνίας είναι σε αστική τάξη και προλεταριάτο. Ωστόσο, ο Μαρξ αναγνώριζε την ύπαρξη μιας ενδιάμεσης τάξης την οποία ονόμαζε «μικροαστική τάξη». Αυτή η τάξη αποτελούταν από ιδιοκτήτες μικρών επιχειρήσεων, τεχνίτες και επαγγελματίες. Ο Μαρξ είδε τη μικροαστική τάξη ως «πιασμένη» σε μια επισφαλή θέση, στριμωγμένη μεταξύ της κυρίαρχης αστικής τάξης και του προλεταριάτου. Υποστήριξε ότι η μικροαστική τάξη θα αντιμετώπιζε τελικά μια προλεταριοποίηση καθώς προχωρούσε ο καπιταλισμός, που σημαίνει ότι θα έχανε τα ανεξάρτητα μέσα παραγωγής της και θα γινόταν μέρος της εργατικής τάξης. Ο Μαρξ πίστευε ότι το καπιταλιστικό σύστημα θα οδηγούσε στη συγκέντρωση του πλούτου και της εξουσίας στα χέρια της αστικής τάξης, αφήνοντας ελάχιστο χώρο στη μεσαία τάξη να συντηρηθεί. Από την άλλη, ο Λένιν προσαρμόζοντας την ανάλυση αυτή του Μαρξ αναφέρθηκε σε αυτή την τάξη ως «εργατική αριστοκρατία». Υποστήριξε ότι αυτά τα τμήματα της μεσαίας τάξης θα μπορούσαν να γίνουν κοινωνική βάση για τον ιμπεριαλισμό καθώς μπορεί να είχαν μερίδιο στη διατήρηση της υπάρχουσας καπιταλιστικής τάξης λόγω συμφερόντων. Ωστόσο, ο Λένιν πίστευε επίσης ότι η «εργατική αριστοκρατία» μπορούσε να κερδίσει την υπόθεση του επαναστατικού μετασχηματισμού μέσω της ταξικής συνείδησης και της αλληλεγγύης με την εργατική τάξη.
Σήμερα η μεσαία τάξη τι πρεσβεύει;
Οι αναλύσεις αυτές είναι στην κρίση του καθενός για το κατά πόσο αντιστοιχούν στο σήμερα. Βλέπουμε, όμως, ότι στην Ελλάδα η μεσαία τάξη παρουσιάζει ρευστότητα και απροσδιοριστία. H συγκρότηση, τα χαρακτηριστικά και οι όροι αναπαραγωγής της δεν παρουσιάζουν οµοιογένεια. Ενώ η Ελλάδα πέρασε μεγάλη οικονομική κρίση, η μεσαία τάξη δεν προλεταριοποιήθηκε αλλά τουναντίον διατηρήθηκε παρότι συρρικνώθηκε. Η συμμετοχή αυτής της τάξης στα κοινωνικά κινήματα και στην πολιτική μετατόπιση της χώρας από τα δεξιά στα αριστερά ήταν καθοριστική. Σήμερα όμως η μεσαία τάξη τι πρεσβεύει;
Η πολιτική απεύθυνση σε αυτήν την τάξη, τόσο από πολιτικές δυνάμεις της δεξιάς, όσο και της αριστεράς είναι μια πραγματικότητα. Αρκετοί θεωρούν τη μεσαία τάξη ως έχουσα τη δυνατότητα να παίξει έναν μετασχηματιστικό ρόλο στην κοινωνική αλλαγή. Μπορεί να υποστηριχθεί ότι η μεσαία τάξη, λόγω του μεγέθους, των πόρων και της σχετικής σταθερότητάς της, μπορεί να κινητοποιηθεί και να υποστηρίξει προοδευτικές πολιτικές που ωφελούν όχι μόνο την ίδια αλλά και τις περιθωριοποιημένες ομάδες και την ευρύτερη κοινωνία. Όμως είναι αυτή η πραγματικότητα;
Τα εκλογικά αποτελέσματα από τις διαδοχικές κάλπες του 2023 μάλλον επιβεβαίωσαν την καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης, Βάλια Αρανίτου, η οποία σχολιάζοντας το βιβλίο της «Η μεσαία τάξη στην Ελλάδα την εποχή των μνημονίων» δήλωσε ήδη από το 2021 ότι «ελλοχεύει ο κίνδυνος διολίσθησης της μεσαίας τάξης, σε εθνικιστικές επιλογές και αντιλήψεις που ευνοούν την άνοδο της άκρας ∆εξιάς και του ευρωσκεπτικισµού». Η μικροαστική τάξη ως υποδιαίρεση της μεσαίας είναι ίσως η επικρατέστερη τάξη της ελληνικής κοινωνίας διαχρονικά. Αναμφίβολα η ψήφος της έκρινε το αποτέλεσμα. Το αποτέλεσμα γνωστό και τα ερωτήματα πολλά.
Η μεσαία τάξη υπήρξε συνεχής αναφορά τόσο από το κόμμα της ΝΔ όσο και του ΣΥΡΙΖΑ. Ο ΣΥΡΙΖΑ είχε απευθείας πολιτική απεύθυνση στη μεσαία τάξη, θεωρώντας την (από πολλούς) ως αιτία της ήττας το 2019, αλλά δεν κατάφερε να κεφαλαιοποιήσει τη στρατηγική του αυτή. Μην ξεχνάμε ότι το 2015, παρά τις ισχυρότατες οικονοµικές πιέσεις που δέχθηκε η μεσαία τάξη, εμπνεύστηκε από μια πολιτική δύναμη η οποία δεν είχε αποκλειστική αναφορά σε αυτήν. Όμως μετά από μια τετραετία ΣΥΡΙΖΑ, στην οποία συρρικνώθηκε (η ήδη συρρικνωμένη) δύναμη της μεσαίας τάξης λόγω μνημονιακών δεσμεύσεων, μετά την ορθότατη δόμηση κοινωνικής πολιτικής, την έξοδο από τα μνημόνια και τελικά, από το 2019 έως σήμερα, την επιστροφή σε μια «κανονικότητα», ίσως η μεσαία τάξη να επαναπαύτηκε στην πολιτική παροχών της ΝΔ. Μια πολιτική την οποία υπηρέτησε πιστά η ΝΔ στον βωμό κρίσεων, ενώ είχε κατηγορήσει δριμύτατα τον ΣΥΡΙΖΑ για αντίστοιχη πολιτική.
Αδυναμία αντίληψης της επίπλαστης θέσης
Ο Μαρξ είχε μιλήσει για «λούμπεν προλεταριάτο». Ο Λένιν για «εργατική αριστοκρατία». Μήπως πλεόν στην ελληνική πραγματικότητα, μεγάλη μερίδα της μεσαίας τάξης πρέπει να χαρακτηριστεί ως «λούμπεν αριστοκρατία»; Η αδυναμία αντίληψης της επίπλαστης σημερινής της θέσης και συνάμα η αδυναμία από την πλευρά της να κατανοήσει, γιατί η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ την φορολόγησε για το καλό του κοινωνικού συνόλου, την καθιστά υπεύθυνη για το μέλλον της χώρας. Όμως ευθύνη υπάρχει και στον ΣΥΡΙΖΑ που δεν κατάφερε, ενώ απευθυνόταν σε αυτήν, να την αφυπνίσει, να την εμπνεύσει και να ηγεμονεύσει. Τελικά ο «κυρ-Παντελής» μήπως έχει ηγεμονεύσει; Η συντηρητικοποίηση της ελληνικής κοινωνίας τα τελευταία χρόνια, σε συνάρτηση με τον υπέρμετρο ατομοκεντρισμό που έχει επικρατήσει, δίνει ιδιαίτερα ανησυχητική ανάγνωση.
Εν τέλει, μάλλον η συζήτηση περί μεσαίας τάξης δεν μπορεί να περιοριστεί σε μια ρηχή απεύθυνση από κόμματα (πόσο μάλλον αριστερά), αλλά περισσότερο από ποτέ πρέπει να αφυπνισθεί. Σε μια κοινωνία όπως η ελληνική, όπου ο καθείς με περισσή άνεση αυτοπροσδιορίζεται ως μεσαία τάξη, είναι επιτακτική αναγκαιότητα η καλλιέργεια πραγματικής ταξικής συνείδησης αλλά και ταξικής αλληλεγγύης. Οι πολιτκές στάσεις και συμπεριφορές της μεσαίας τάξης στην Ελλάδα πρέπει να εξεταστούν υπό το πρίσμα: πώς η ταξική συνείδηση, οι πολιτικές ιδεολογίες και οι κοινωνικές ταυτότητες διασταυρώνονται για να διαμορφώσουν την πολιτική εμπλοκή της, χωρίς να περιφρονηθεί η μελέτη προτύπων ψηφοφορίας, συμμετοχής σε κοινωνικά κινήματα και συσχετίσεις με πολιτικά κόμματα.
Κίμωνας Τζον Αποστολάκης
