Ο Ζ. Μ. Μασάντου ντε Ασίς θεωρείται ένας από τους εκατό καλύτερους συγγραφείς τού (κατά Χάρολντ Μπλουμ) «δυτικού κανόνα» – και μάλιστα ο μόνος μη λευκός μεταξύ αυτών. Γεννήθηκε το 1835 στο Ρίο ντε Τζανέιρο από γονείς φτωχούς. Φύση ασθενική, ενδιαφέρθηκε από νωρίς για τα γράμματα και, χάρη στο ταλέντο του, δεν άργησε να γίνει γνωστός, κερδίζοντας την εκτίμηση κριτικών και αναγνωστών της πατρίδας του. Όραμά του, οι διανοούμενοι και οι συγγραφείς της Βραζιλίας (ο ίδιος ίδρυσε τη Βραζιλιανική Ακαδημία Γραμμάτων) να διαμορφώσουν τον πολιτισμό του καινούργιου αυτού έθνους, που το 1822 κέρδισε την ανεξαρτησία του από την Πορτογαλία.
Στη συγγραφική σταδιοδρομία του, ξεκίνησε ως ρομαντικός αλλά σύντομα πέρασε στον ρεαλισμό, εμπλουτισμένο με περίεργα «φανταστικά» στοιχεία, κάτι που τον καθιστά κατά κάποιον τρόπο τον πρόδρομο του βραζιλιάνικου μοντερνισμού, που θα εμφανιστεί τη δεκαετία του 1920. Κεντρική θέση στο έργο του έχει το είδος του αστικού μυθιστορήματος, τοποθετημένου στο ιδιόμορφο αστικό περιβάλλον του Ρίο ντε Τζανέιρο της εποχής του. Τα Απομνημονεύματα του Άιρες εντάσσονται σε αυτό το πλαίσιο και αποτελούν το κύκνειο άσμα του, καθώς το ολοκλήρωσε λίγους μήνες πριν πεθάνει, το 1908.
Η υπόθεση εν ολίγοις έχει ως εξής: Ένας χήρος και άτεκνος συνταξιούχος διπλωμάτης, ο Άιρες, που επιστρέφει από την Ευρώπη στο Ρίο, σχολιάζει στο ημερολόγιό του την καινούργια του ζωή. Παρακολουθεί ένα ευτυχισμένο γηραιό (άτεκνο επίσης) ζευγάρι, τους Αγκυάρ, που έχουν υπό την προστασία τους τον βαφτισιμιό τους Τριστάο, καθώς και τη σχέση τους με μια όμορφη χήρα, τη Φιντέλια – η οποία του αρέσει πολύ, αν και η διαφορά ηλικίας δεν του επιτρέπει να σκεφτεί κάτι παραπάνω… Μέσα από τις ημερολογιακές του καταγραφές, ο «απόμαχος» Άιρες μελετάει με πάθος το φαινόμενο του έρωτα στον εαυτό του και στους νέους και, με γραφή εναλλάξ περίτεχνη και «ατημέλητη», παλιομοδίτικη και μοντέρνα, μελαγχολική και ειρωνική, σκληρή και τρυφερή, νηφάλια και ταραγμένη, προβαίνει σε ένα πολιτικό, κοινωνικό και ιστορικό σχόλιο για τη Βραζιλία αλλά και την ίδια τη λογοτεχνία, απ’ όπου δεν λείπει ο πρωτότυπος εμπειρικός φιλοσοφικός στοχασμός για τα ανθρώπινα (έρωτα, γάμο, θάνατο, πίστη, ιδανικά κ.ά.).
Θέματα που θίγονται έμμεσα είναι η σχέση Πορτογαλίας-Βραζιλίας και η ανάπτυξη εθνικής ταυτότητας. Η πλοκή τοποθετείται στη διετία 1888-1889, τότε που η Βραζιλία κατάργησε τη δουλεία και τη μοναρχία. Παρακολουθούμε τα πολιτικά γεγονότα και βλέπουμε πώς τον συγγραφέα απασχολεί η σχέση ανάμεσα στο προσωπικό και το πολιτικό. Ο Ασίς φτάνει μάλλον στο συμπέρασμα ότι το προσωπικό πάντα κυριαρχεί – και αυτό δείχνει και κάποια στοιχεία για τον χαρακτήρα και τις πεποιθήσεις του, καθώς, παρότι προοδευτικός, ήταν και αρκετά σκεπτικιστής και πεσιμιστής. Σε σχέση μάλιστα με την κατάργηση της δουλείας εκφράζει τον σοβαρότατο προβληματισμό σχετικά με το μέλλον των απελεύθερων σκλάβων και τη μετέπειτα ζωή τους: Μήπως θα είναι τελικά εκείνοι που θα δημιουργήσουν τις φαβέλες;
Εξαιρετική η μετάφραση –με πολύ κατατοπιστικά σχόλια– από τον έμπειρο Νίκο Πρατσίνη.
Βαγγέλης Μπουμπάκης
