Ποιος ήταν ο Ανδρέας Παπανδρέου; Κάποιος που έζησε τα χρόνια του μεσουρανήματός του, εύκολα θα απαντούσε: ο πιο λαοφιλής πολιτικός της μεταπολεμικής Ελλάδας, ο πιο επιδραστικός ηγέτης της Μεταπολίτευσης, ο πιο, ο πιο κ.λπ. Οποιος όμως γεννήθηκε μετά το 1981, τη χρονιά της Αλλαγής, και δεν τον έζησε, γνωρίζει ελάχιστα και, ιδού το παράδοξο, δεν μπορεί να μάθει γι’ αυτόν από έγκυρες βιογραφίες, μελέτες, ντοκυμαντέρ, ταινίες.
Από την άποψη της τεκμηρίωσης και της βιογράφησης, είναι ίσως ο μόνος μεγάλος πολιτικός, για τον οποίο δεν έχουμε καν ένα εξωστρεφές αρχείο ― το Ιδρυμα Α. Παπανδρέου βρίσκεται μάλλον εν υπνώσει· ο μόνος μελετητής που έδωσε καρπούς από αυτό είναι ο βιογράφος του Σπύρος Δραΐνας. Ο Α. Παπανδρέου, παρότι επιφανής πανεπιστημιακός, δεν φρόντισε με επιστημονικό τρόπο για την προσωπική του κληρονομιά, δεν οργάνωσε το πολιτικό του αρχείο όπως π.χ. ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, ο οποίος το φορμάρισε και το στρογγύλεψε μάλιστα. Δεν έδωσε πολύωρες αυτοβιογραφικές συνεντεύξεις για να εξωραΐσει το έργο του και τον πολιτικό του βίο, όπως έπραξε ο Κων. Μητσοτάκης, ο οποίος μετά τον θάνατο των μεγάλων του αντιπάλων, Παπανδρέου και Καραμανλή, βάλθηκε να πλάθει μια ιστορία στα μέτρα του, αυτοδικαιωνόμενος και αυτοπροβαλλόμενος.
Θραύσματα αφηγήσεων
Ο σημερινός Ελληνας ανασυνθέτει το πρόσωπο Ανδρέας από θραύσματα αφηγήσεων, στο οικογενειακό του περιβάλλον ίσως, στα σόσιαλ μήντια, σε σποραδικά δημοσιεύματα.
Το συχνότερο, αυτός ο σαραντάρης – τριαντάρης θ’ ακούει για τον Ανδρέα διάφορα μισογεγονότα αναμίξ με κουτσομπολιά, αφηγήσεις θραυσματικές, αποσπασμένες από οποιαδήποτε ιστορική σύμφραση: για τον έρωτα της Μιμής, για το Ειδικό Δικαστήριο, για το κωλόσπιτο της Εκάλης, για αστικούς μύθους όπως το Τσοβόλα δώστα όλα, ότι γούσταρε Τσιτσάνη και Ρίτα και όχι Μέγαρο. Ολα αυτά ειπωμένα όχι απαραιτήτως με κακή προαίρεση, αλλά επειδή ο αφηγητής από τον ιστορικού ρου, αυτά συγκράτησε.
«Ανθρώπινες» λεπτομέρειες, σε μια προσπάθεια να σκιτσαριστεί ο άνδρας κυρίως, οι οποίες ατάκτως ερριμμένες μάλλον μειώνουν και απαξιώνουν τον πολιτικό ηγέτη. Τέτοιες λεπτομέρειες αφηγείται στον γιο του ή τον εγγονό, έτσι μειωτικά ή θολωτικά, ακριβώς ο μικρομεσαίος που ωφελήθηκε, που ανήλθε με την πλημμυρίδα των μη προνομιούχων. Διότι και αυτός, που τα έζησε, τέτοια επίγνωση της ιστορίας, της ζωής του, έχει: μια «επίγνωση» θραυσματική, διαμεσολαβημένη, τηλεοπτική, φαλκιδευμένη.
Ο μεταρρυθμιστής που μισεί η Δεξιά
Λίγοι, όχι ελάχιστοι αλλά λίγοι σχετικά, θυμούνται ως ψηφίδες του προσώπου Ανδρέας και του 1981-1985, τις μείζονες μεταρρυθμίσεις, για τις οποίες διψούσε η κοινωνία τουλάχιστον από το 1958-60, όταν γεννιόντουσαν οι μπούμερς σαν κι εμένα. Τις μεταρρυθμίσεις στο Οικογενειακό Δίκαιο, στην παιδεία, στο εργατικό δίκαιο, την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης, την εισαγωγή του ΕΣΥ κ.ο.κ., όλα όσα απελευθέρωσαν κοινωνικές δυνάμεις και έβαλαν τη χώρα σε ράγες εκσυγχρονισμού.
Ακόμη χειρότερα, το ιστορικό πρόσωπο Ανδρέας ―και η εποχή, ας μην ξεχνάμε― ανασυντίθεται από τα θραύσματα της μνησικακίας, του φθόνου, του μίσους, φυσικά της συκοφαντίας και του ψεύδους. Οι σοβαροφανείς, που έχουν υμνήσει το ιστορικό μέγεθος του Κων. Καραμανλή, αλλά και του Κ. Σημίτη (ο Τρικούπης!), ακόμη και του Κων. Μητσοτάκη, αδυνατούν να προβούν σε μια στοιχειωδώς ουσιαστική αποτίμηση του Α. Παπανδρέου, και πάντα υπερτονίζουν τα περί «διχασμένης πρσωπικότητας»…
Είναι ο τρόπος που τον ανασυνθέτει η ποικίλη Δεξιά, με τα στερεότυπα της δαιμονοποίησης, με την κουλτούρα του Διχασμού· είναι η διαρκής άσβεστη εκδίκηση της Δεξιάς για τις αλλεπάλληλες ήττες στις οποίες την υπέβαλε. Μάλιστα ήττες όχι μόνο πολιτικές αλλά και ηθικές και κοινωνικές και ιστορικές, σε όλα τα πεδία της ηγεμονίας. Αρκεί κανείς να ακούσει τον Ε. Αβέρωφ να φλυαρεί στη Βουλή το 1982, μετά την συντομότατη ιστορική ομιλία του Α. Παπανδρέου όταν ψηφιζόταν η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης και άνοιγε η εποχή της συμφιλίωσης, με πρωτοβουλία μιας νέας λαϊκής αριστεράς που έδειχνε γενναιοδωρία και αυτοπεποίθηση.
Η σχέση με την Αριστερά
Αυτή η αυτοπεποίθηση χαρακτήριζε τον Α. Παπανδρέου και απέναντι στην μαρξιστική αριστερά, και γι΄αυτά τα χαρακτηριστικά του λατρεύτηκε από τους εαμογενείς. Γι’ αυτά τα χαρακτηριστικά του η ηγεσία της αριστεράς τον έβλεπε σχεδόν πάντα με καχυποψία, κάποτε και με φθόνο. Και δυστυχώς πολλοί αριστεροί διανοούμενοι δεν διέκριναν στον καιρό τους τη σημασία των μεταρρυθμίσεων 1981-1985 του ΠΑΣΟΚ και του Α. Παπανδρέου· είδαν μόνο την αναμφίβολα υπαρκτή φθορά του καθεστωτισμού, και φοβήθηκαν τον ιδιόμορφο λαϊκισμό του Ανδρέα.
Η δυσανεξία των αριστερών συναντήθηκε από παράδοξους ιστορικούς δρόμους με το μίσος των δεξιών και την πατροκτονία των μετα-πασόκ εκσυγχρονιστών, αλλά αργότερα η αριστερά πήρε δικό της δρόμο κι έφτασε σήμερα να διεκδικεί μέρος της ανδρεϊκής κληρονομιάς ― μάλλον ανιστορικά και μηχανιστικά, διότι ουσιαστικά ανδρεϊκή κληρονομιά δεν υπάρχει, σε έναν τόσο αλλαγμένο κόσμο, πολύ πιο δυσοίωνο και από αυτον που προφήτευε ο Ανδρέας μετά την τελευταία του ευρωπαϊκή Σύνοδο Κορυφής, στις Κάννες το 1995.
Τέλος, δυο λόγια για τους πασόκους: Υπό μία έννοια, δεν έχουν καταφέρει να διαφυλάξουν την κληρονομιά, πολιτική και πνευματική, του γενάρχη τους, απέναντι στις διαβολές και τη λήθη της Δεξιάς. Αποδίδοντάς του μυθικά, υπεράνθρωπα χαρακτηριστικά, αποδυνάμωσαν την πολιτική και κοινωνική μεταρρύθμιση, αλλά και περιόρισαν σε κοκκορομαχία Αντιδεξιάς-Δεξιάς τις αγεφύρωτες ταξικές και κοινωνικές διαφορές Αριστεράς και Δεξιάς. Οταν εξέλιπε ο Ηρωας, απέμεινε ένα ζελατινώδες αντιδεξιό ΠΑΣΟΚ, που εβούλιαξε στον κομφορισμό, τον καθεστωτισμό και τη διαπλοκή.
Οι βιογραφίες
Πώς μπορεί λοιπόν να μάθει ένας σαραντάρης ή τριαντάρης για την προσωπικότητα και τη συμβολή του Ανδρέα Παπανδρέου στην ελληνική ιστορία, όχι μόνο μετά τη 3η Σεπτέμβρη 1974, αλλά από την πρώτη εγκατάστασή του στην Ελλάδα, το 1961, και για τις ποικίλες επιδράσεις μετά τον θάνατό του;
Η πιο εύκολα προσβάσιμη πηγή είναι το βιογραφικό λήμμα στην ελληνική wikipedia. Εξαιρετικά συνοπτική, αλλά αρκετά περιεκτική και ψύχραιμη.
Βιβλία; Βιογραφίες; Μόνο η βιογραφία του Σπύρου Δραΐνα (Α. Παπανδρέου. Η γέννηση ενός πολιτικού αντάρτη, εκδ. Ψυχογιός), μεταφρασμένη στα ελληνικά το 2013, έχει αξιώσεις πληρότητας, μεθόδου και αμεροληψίας. Ο Ελληνοαμερικανός πολιτικός επιστήμονας και ιστορικός γνώρισε προσωπικά τον Παπανδρέου στον Καναδά, τα χρόνια του ΠΑΚ, αλλά η γνωριμία δεν αλλοιώνει την ερευνητική του ματιά. Για τις ανάγκες του βιβλίου ανέτρεξε σε πολλές πρωτογενείς πηγές, ελληνικές και αμερικανικές. Δυστυχώς, ο βιογράφος ακολουθεί τον Παπανδρέου έως την Μεταπολίτευση, δεν περιλαμβάνει τα καυτά χρόνια του ΠΑΣΟΚ και των κυβερνήσεων. Εχει αναγγείλει ότι εργάζεται και για αυτή την περίοδο.
Από τα άλλα βιβλία για τον Α. Παπανδρέου δεν υπάρχει κάποιο άξιο λόγου, που θα μπορούσε να μυήσει τον φιλομαθή αναγνώστη στις διαδρομές και την εποχή του ανδρός. Συχνά πάντως διαπιστώνεται ψυχολογισμός και ηθικολογία κατά την παρουσίαση του Α.Π., από συγγραφείς έντονα προκαταλειμμένους εναντίον του αντικειμένου τους. Λόγου χάριν, το βιβλίο του πρώην πρέσβη των ΗΠΑ στην Αθήνα, Μοντήγκλ Στερνς, με τίτλο «Α. Παπανδρέου. Το αίνιγμα» (εκδ. Εστία), περιγράφει μια διχασμένη, σχεδόν δαιμονική προσωπικότητα, δίνοντας ιδαίτερη έμφαση στις εξωσυζυγικές του περιπέτειες, και στο πώς «έπαιζε» την αμερικανική πρεσβεία. Το βιβλίο είναι ένα ελαφρό απομνημόνευμα, χωρίς βάθος, προγραμματικά δυσφημιστικό για τον μισούμενο από τους συντηρητικούς κύκλους των ΗΠΑ Παπανδρέου. Στην πραγματικότητα το βιβλίο δεν είναι καν γραμμένο από τον πρέσβη Στερνς· πρόκειται για σημειώσεις του και προφορικές υπαγορεύσεις στη σύζυγό του Αντόνια. Είναι ένα ακόμη κείμενο γραμμένο με το pattern του «διχασμένου», «τρικυμιώδους», «αμφιλεγόμενου» ηγέτη, με αυθαίρετες ψυχολογικές ερμηνείες και ηθικολογικία επί της ιστορίας, χωρίς αποδεικτικό υλικό.
Επιμύθιο: Ο Ανδρέας Παπανδρέου, όπως και η Μεταπολίτευση την οποία σφράγισε, για να γίνουν γνωστά εν τω βάθει, πρέπει να γίνουν αντικείμενο έρευνας και στοχασμού για τους σημερινούς σαραντάρηδες και τριαντάρηδες, αυτούς που γεννήθηκαν μετά το 1981, χωρίς συναισθηματικούς επηρεασμούς, με επιστημονικό οπλισμό και εντιμότητα, χωρίς τους φακούς της πολιτικής μνησικακίας των εγχώριων και ξένων δυνάμεων, που αναστάτωνε ο Παπανδρέου. Με τον ίδιο τρόπο που οι γενιές της Μεταπολίτευσης, νηφάλια και διεισδυτικά, ανασυστήνουν την ιστορία της Κατοχής, της Αντίστασης και του Εμφυλίου.
Νίκος Ξυδάκης
