Ο πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, Τζο Μπάιντεν, έκανε έκκληση για «αλλαγή καθεστώτος» στην Ρωσία, μια δήλωση που πρέπει να φέρει στη μνήμη μας προηγούμενες σταυροφορίες αλλαγής καθεστώτος που επιχείρησαν οι Ηνωμένες Πολιτείες –μεταξύ πολλών άλλων, στην Χιλή (1973), στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν. Για να το πούμε ευγενικά, όλες αυτές οι επεμβάσεις δεν μπορούν να χαρακτηριστούν απόλυτα επιτυχημένες.
Αλλά η πρωτοβουλία αλλαγής καθεστώτος που αξίζει να εξετάσουμε εξονυχιστικά σήμερα είναι αυτή που συνδέεται περισσότερο με το τελευταίο αίτημα των Ηνωμένων Πολιτειών για αλλαγή. Και αυτό γιατί περιλάμβανε και την Ρωσία και την Ουκρανία, πριν από τριάντα χρόνια.
Επιτρέψτε μου να προλογίσω αυτό το άρθρο λέγοντας ότι, συμπτωματικά, ήμουν μάρτυρας όσων έπραξαν σ’αυτήν την περιοχή οι Ηνωμένες Πολιτείες, το Ηνωμένο Βασίλειο και άλλες χώρες. Το 1990, οργάνωσα στην Μόσχα για λογαριασμό της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (ΔΟΕ) μια διεθνή διάσκεψη για την πολιτική στα εργασιακά θέματα, η οποία κατέληξε σε έκθεση που ολοκληρώθηκε ακριβώς τη στιγμή διάλυσης της Σοβιετικής Ένωσης. Στη συνέχεια, διορίστηκα διευθυντής ενός προγράμματος της ΔΟΕ, που είχε στόχο να συμβουλεύει τις κυβερνήσεις αυτής της περιοχής σχετικά με την κοινωνική και εργασιακή πολιτική στην κατ’ ευφημισμό «μετάβασή» τους από την «κομμουνιστική» οικονομία στην οικονομία της «αγοράς».
Έχοντας ως έδρα μου την Βουδαπέστη, συναναστράφηκα, επί τέσσερα περίπου χρόνια, με υπουργούς και ανώτερους αξιωματούχους της Ρωσίας, της Ουκρανίας και των γειτονικών χωρών, ενώ είχα επίσης πολυάριθμες συναντήσεις με οικονομολόγους και αξιωματούχους από τις Ηνωμένες Πολιτείες, άλλες χώρες και διεθνείς οργανισμούς, όπως η Παγκόσμια Τράπεζα, οι οποίοι ήταν όλοι προσηλωμένοι στη δική τους εκδοχή για την αλλαγή καθεστώτος.
Από την αρχή αντιτάχθηκα σθεναρά σε αυτό που συνέβαινε, δίνοντας πολλές ομιλίες και γράφοντας άρθρα και αρκετά βιβλία που υποστήριζαν την άποψή μου. Σήμερα, πιστεύω ότι η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία το 2022 οφείλεται εν μέρει στη καθοδηγούμενη από τις Ηνωμένες Πολιτείες νεοφιλελεύθερη στρατηγική που εφαρμόστηκε εκείνη την περίοδο. Οι ακριβείς λεπτομέρειες αυτoύ που συνέβαινε δεν είχαν ούτε μπορούσαν να έχουν προβλεφθεί τότε, αλλά ήταν σαφές ότι τα ρήγματα εκείνης της περιόδου, που οδήγησαν στον σημερινό κυκεώνα, ήταν μέρος αυτής της νεοφιλελεύθερης στρατηγικής. Ένας άλλος τρόπος να το πω αυτό είναι ότι η συγκεκριμένη στρατηγική όχι μόνο απέτυχε να εξαφανίσει το φάντασμα του σταλινισμού, αλλά δημιούργησε το πρόσφορο έδαφος για την αναζωπύρωσή του.
Το δόγμα του σοκ
Ποια ήταν, λοιπόν, η στρατηγική που εφαρμόστηκε υπό διεθνή καθοδήγηση; Αν και υπήρχαν διάφορες παραλλαγές της, ανάλογα με τους υποστηρικτές της, αυτή κατοχύρωνε το δόγμα που προωθούσαν οι οικονομολόγους του Χάρβαρντ, του LSE (Οικονομική Σχολή του Λονδίνου) και άλλων πανεπιστημίων, γνωστό ως «θεραπεία σοκ», που είχε σχεδιαστεί με έναν στόχο: τη μετατροπή της Ρωσίας και της Ουκρανίας σε καπιταλιστικές οικονομίες. Αυτή η «θεραπεία» βασιζόταν σε τρεις προϋποθέσεις/άξονες.
Πρώτον, οι μεταρρυθμίσεις υπέρ της αγοράς έπρεπε να γίνουν γρήγορα, έτσι ώστε οι «σοσιαλιστικές» δυνάμεις να μην έχουν τον χρόνο να ανασυνταχθούν και να τις εμποδίσουν. Δεύτερον, έπρεπε να δοθεί προτεραιότητα στη μακροοικονομική πολιτική –η οποία θα υποστηριζόταν από την παροχή οικονομικής βοήθειας υπό την προϋπόθεση τήρησης συγκεκριμένων όρων, έτσι ώστε να αναγκαστεί η κυβέρνηση της Ρωσίας (τότε και της Ουκρανίας) να την εφαρμόσει– έναντι της μικροοικονομικής (διαρθρωτικής) πολιτικής, η οποία θα ακολουθούσε. Αυτή η τεχνική προϋπόθεση βασιζόταν στην ορθόδοξη οικονομική άποψη ότι η μακροοικονομική σταθεροποίηση είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για την εφαρμογή διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων. Αυτό ήταν το κυρίαρχο σκεπτικό του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Τρίτον, έπρεπε να υπάρχει μια συγκεκριμένη χρονική αλληλουχία των μακροοικονομικών μεταρρυθμίσεων. Ο συνδυασμός αυτών των τριών προϋποθέσεων ήταν, κυριολεκτικά, το μοιραίο, αλλαζονικό λάθος.
Πριν περιγράψω τι πρότειναν οι σύμβουλοι της θεραπείας σοκ μέσα στη φρενίτιδα των δραστηριοτήτων τους στη Μόσχα, το Κίεβο, την Αγία Πετρούπολη και αλλού, πρέπει να αναφέρω ότι μόλις διορίστηκα στη θέση μου στη ΔΟΕ βρήκαμε και χρησιμοποιήσαμε τους αναγκαίους πόρους για τη διεξαγωγή μιας σειράς λεπτομερών ερευνών σε εκατοντάδες βιομηχανικές επιχειρήσεις της Ρωσίας (1991-1994) και της Ουκρανίας (1992-1996), καθώς και εκτεταμένων ερευνών για χιλιάδες νοικοκυριά και στις δύο χώρες. Τα συγκεκριμένα δεδομένα χαρτογράφησαν το πλαίσιο και τα αποτελέσματα του δόγματος της θεραπείας σοκ. Αυτή ήταν μια σημαντική εργασία, αλλά οι σύμβουλοι που υποστήριζαν τη θεραπεία σοκ προχώρησαν χωρίς να τους απασχολούν τα πραγματικά στοιχεία.
Αφροσύνη και αλαζονία
Ήταν μια άσκηση αλαζονικής αφροσύνης. Το πρώτο σύνολο μεταρρυθμίσεων στην προαναφερθείσα αλληλουχία μέτρων ήταν η απελευθέρωση των τιμών, σε συνδυασμό με την κατάργηση των επιδοτήσεων των τιμών ορισμένων προϊόντων και υπηρεσιών (εκτός από την τιμή της ενέργειας). Ας μην ξεχνάμε ότι η παραγωγή είχε καταρρεύσει, ότι επί πολλές γενεές υπήρχε αυστηρός έλεγχος τιμών και ότι η παραγωγική δομή αποτελούταν από τεράστιες βιομηχανικές επιχειρήσεις με μονοπωλιακά χαρακτηριστικά, οι οποίες κυριαρχούσαν σε ολόκληρους τομείς και περιοχές.
Η συνέπεια της απελευθέρωσης των τιμών ήταν μια ακραία έκρηξη υπερπληθωρισμού. Όταν εργαζόμασταν στην Ουκρανία, υπολογίστηκε ότι ο πληθωρισμός εκεί ξεπέρασε σε ένα χρόνο το 10.000%, ενώ στην Ρωσία εκτιμήθηκε ότι ήταν υψηλότερος από 2.300%1. Εκατομμύρια άνθρωποι πέθαναν πρόωρα· στην Ρωσία το προσδόκιμο ζωής των ανδρών μειώθηκε από τα 65 στα 58 χρόνια, των γυναικών από τα 74 στα 68. Το εθνικό ποσοστό αυτοκτονιών εκτινάχθηκε σε επίπεδο τρεις φορές υψηλότερο από το αντίστοιχο των Ηνωμένων Πολιτειών. Σε μια κατάσταση συλλογικής άρνησης, οι δυτικοί οικονομικοί «σύμβουλοι» επεδείκνυαν ένα σχεδόν σταλινικό ζήλο.
Το δεύτερο μέτρο πολιτικής ήταν η περικοπή των δημόσιων δαπανών, με τον διπλό στόχο της συμπίεσης των πληθωριστικών πιέσεων μέσω του περιορισμού της ζήτησης χρήματος και της αποδυνάμωσης του κράτους. Αυτό είχε ως άμεση συνέπεια την ακόμα μεγαλύτερη αύξηση της θνητότητας και της νοσηρότητας. Έκανε όμως και κάτι άλλο, όμοιο αυτού που σήμερα συμβαίνει σε όλον τον κόσμο. Οι μισθοί και τα ημερομίσθια στο δημόσιο τομέα έπεσαν τόσο χαμηλά που το κράτος έπαψε να λειτουργεί. Αυτό δημιούργησε ένα κενό, το οποίο κάλυψαν οι κλεπτοκράτες. Θυμάμαι υπουργούς της κυβέρνησης να ζητούν να δωροδοκηθούν με 50 δολάρια μόνο και μόνο για να μπορέσουν να θρέψουν την οικογένειά τους. Αυτοί ήταν εύκολη λεία για τους αδίστακτους γκάνγκστερ, οι οποίοι με τη σειρά τους ήταν συνοδοιπόροι πρώην αξιωματούχων της KGB, με σημαντικότερο εξ αυτών τον νέο πρώτο αντιδήμαρχο της Αγίας Πετρούπολης, κάποιον Βλαντίμιρ Πούτιν.
Κακώς δόθηκε τότε ιδιαίτερη έμφαση στην ανοησία της αντικρατικής ιδεολογίας, όταν αυτό που χρειαζόταν απεγνωσμένα ήταν η δημιουργία ενός πυρήνα δημόσιων υπηρεσιών που να λειτουργούν με έναν επαγγελματικό τρόπο, και να υποστηρίζονται από ένα κατάλληλο νομικό πλαίσιο. Όμως, το μόνο που ήθελαν οι σύμβουλοι της «σχολής» RCA (Ανάλυση Γενεσιουργών Αιτιών)2 ήταν ένας πλήρως ανεπτυγμένος καπιταλισμός, που κατά την γνώμη τους θα οδηγούσε σε ένα «ρωσικό οικονομικό μπουμ», όπου «η δημοκρατία και οι ελεύθερες αγορές θα ρίζωναν για τα καλά».
Μαζικές ιδιωτικοποιήσεις
Ο τρίτος άξονας της αλληλουχίας μέτρων στη θεραπεία σοκ ήταν οι μαζικές ιδιωτικοποιήσεις. Ξεκίνησε ως αστείο, με «μετοχές» ιδιωτικοποίησης να μοιράζονται σαν κομφετί. Έχω ακόμα κάπου μία που μου έδωσε ο δήμαρχος της Αγίας Πετρούπολης. Σύντομα όμως μετατράπηκε σε λεηλασία από την πλευρά της άγριας Δύσης. Η Παγκόσμια Τράπεζα, η USAID (Αμερικανική Υπηρεσία για τη Διεθνή Ανάπτυξη), η νέα τότε Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης (EBRD) και άλλοι διεθνείς οργανισμοί διέθεσαν τεράστια ποσά για να επιταχύνουν τις μεταβιβάσεις στους νέους «επιχειρηματίες». Ξεπουλήθηκαν πάνω από 15.000 κρατικές επιχειρήσεις· εν μια νυκτί οι κλεπτοκράτες έγιναν ολιγάρχες· οι αμερικανοί και άλλοι διεθνείς «σύμβουλοι» έγιναν πολυεκατομμυριούχοι. Τότε ήταν που η εγκληματικότητα εξαπλώθηκε από τη μια άκρη του Ατλαντικού στην άλλη.
Ακόμα και σήμερα πρέπει να είμαστε προσεκτικοί στο πώς το θέτουμε αυτό το ζήτημα. Όμως, ήταν ευρέως γνωστό ότι εξέχοντες οικονομολόγοι εκείνης της κοινότητας που επιζητούσε την «αλλαγή καθεστώτος» συνδέονταν με την ανερχόμενη ολιγαρχία και κέρδιζαν εκατομμύρια δολάρια.
Παράλληλα, πραγματοποιήθηκε η αμήχανη έναρξη της τέταρτης φάσης της αλληλουχίας μέτρων, που χαρακτηρίστηκε ως «θεραπεία» μετά το «σοκ». Αυτή διαφημίστηκε ως η οικοδόμηση ενός νέου συστήματος κοινωνικής πολιτικής, βασισμένου στις συνήθεις νεοφιλελεύθερες κατευθύνσεις, δηλαδή ένα κατάλοιπο του κράτους πρόνοιας με όσο το δυνατόν περισσότερες ιδιωτικοποιήσεις, αρχής γενομένης από τα συνταξιοδοτικά συστήματα και την εκπαίδευση. Όπως κάποιοι από εμάς είχαν υποστηρίξει από την αρχή, η δημιουργία ενός συστήματος καθολικής κοινωνικής προστασίας θα έπρεπε να είχε γίνει πριν από την εφαρμογή οποιασδήποτε πολιτικής «σοκ». Όμως, με έναν ανάλγητο τρόπο, η εφαρμογή των κοινωνικών πολιτικών αφέθηκε για μετά, και τότε έγινε μόνο αποσπασματικά, με ατέλειωτες καθυστερήσεις.
Σφαγή
Η σφαγή ήταν καταφανής. Σε αυτήν περίοδο, είχα δύο προσωπικές εμπειρίες που επιβεβαίωσαν τον παραλογισμό όσων συνέβαιναν. Το 1992, προσκλήθηκα ως «εμπειρογνώμονας σε θέματα που αφορούν την αγορά εργασίας» να δώσω μια διάλεξη σε υπουργούς Οικονομικών και υπουργούς Παιδείας χωρών της Ανατολικής Ευρώπης, που οργανώθηκε από την Παγκόσμια Τράπεζα σε ένα ολλανδικό κάστρο, το οποίο κατά συμβολικό τρόπο είχε τη δική του τάφρο. Εκεί άκουσα τους αρμόδιους της Παγκόσμιας Τράπεζας να ενημερώνουν τους υπουργούς για τις πολιτικές που έπρεπε να εφαρμόσουν αν ήθελαν ξένα δάνεια ή επιχορηγήσεις.
Το άλλο γεγονός ήταν ακόμη πιο αλλόκοτο. Το 1993, ήμουν ο συντονιστής ενός μικρού συνεδρίου στην Γαλλία για τον κατώτατο μισθό και τις πολιτικές βασικού εισοδήματος στην ανατολική Ευρώπη, όταν έλαβα ένα τηλεφώνημα από κάποιον πρέσβη των Ηνωμένων Πολιτειών που με προσκάλεσε στην Ουάσιγκτον προκειμένου να κάνω μια ενημέρωση για τις έρευνές μου στο υπουργείο Εξωτερικών. Αφού έλεγξα τα στοιχεία μου, δέχτηκα την πρόσκληση και έτσι βρέθηκα στο υπόγειο του Στέιτ Ντιπάρτμεντ. Κάθησα σε ένα μακρύ τραπέζι έχοντας δίπλα μου έναν «σωματοφύλακα» και έκπληκτος είδα 12 άνδρες να μπαίνουν στην αίθουσα και να κάθονται απέναντί μου στο ίδιο τραπέζι. Όταν ένας υφυπουργός που προήδρευε στη σύσκεψη ζήτησε από όλους μας να αυτοπαρουσιαστούμε, οι περισσότεροι απο αυτούς δήλωσαν ότι εργάζονται για τη CIA.
Στη συνάντηση αυτή τους είπα ότι οι πολιτικές τους ήταν καταστροφικές, ότι ένας τεράστιος αριθμός Ρώσων και Ουκρανών πέθαιναν εξαιτίας της θεραπείας σοκ και ότι, αντίθετα με όσα ανέφεραν, η πραγματική ανεργία ήταν περίπου 25%, ένα ποσοστό που αποκρυπτόταν από το γεγονός ότι οι επιχειρήσεις διατηρούσαν τα βιβλία με το ιστορικό εργασίας όσων είχαν εργαστεί σ’ αυτές για να διεκδικούν επιδοτήσεις. Υποστήριξα ότι οι άνθρωποι με τους οποίους συνεργάζονταν σε πολιτικό επίπεδο ήταν βαθιά διεφθαρμένοι και ότι θα έπρεπε να επικεντρώσουν την προσοχή τους στην παροχή άμεσης βοήθειας στους απλούς ανθρώπους, προκειμένου να αποφευχθεί η διολίσθηση προς το νεοφασισμό.
Υποστήριξα ότι η αναδιάρθρωση των επιχειρήσεων και η αντικατάσταση των κανόνων ρύθμισης και δικαίου θα έπρεπε να έχουν προτεραιότητα έναντι των μακροοικονομικών μεταρρυθμίσεων και των ιδιωτικοποιήσεων. Καταδίκασα όσο μπορούσα περισσότερο τους ισχυρισμούς της Παγκόσμιας Τράπεζας και επιφανών οικονομολόγων, που στήριζαν τις προτάσεις τους στον δείκτη RCA, ότι δεν υπήρχε ανεργία και υποστήριξα ότι ήταν παράλογο η Τράπεζα να αρνείται να δώσει ένα μεγάλο δάνειο για την ενίσχυση των ανέργων, στηριζόμενη σε μια δική της έκθεση σύμφωνα με την οποία το ποσοστό ανεργίας ήταν μόνο 1%, μια άρνηση που συνοδευόταν από την εξής δήλωση: «Σε αντίθεση με τις αρχικές προβλέψεις, η ανεργία όχι μόνο παραμένει χαμηλή αλλά μειώνεται συνεχώς»3.
Αυτό ήταν γελοίο. Ήταν σαφές ότι η νεοφιλελεύθερη στρατηγική απλώς δημιουργούσε έναν κλεπτοκρατικό καπιταλισμό, μια μολυσματική μορφή καπιταλισμού των ραντιέρηδων που διαμορφωνόταν σε παγκόσμιο επίπεδο. Αναδύθηκε μια νέα ταξική δομή, με μια πλουτοκρατία ολιγαρχών, μια πολύ μικρή ομάδα μισθωτών (στην οποία συμπεριλαμβάνονταν κάποιοι μορφωμένοι άνθρωποι που προσπαθούσαν να οικοδομήσουν μια αξιοπρεπή κοινωνία), ένα λουμπενοποιούμενο προλεταριάτο (γερασμένο, αταβιστικό) και ένα ραγδαία αυξανόμενο πρεκαριάτο. Οι ολιγάρχες στην Ουκρανία ήταν διχασμένοι, με τους σκληρούς ρωσόφωνους να συμμαχούν με τους Ρώσους ομολόγους τους σε μια μαφιόζικου τύπου σύγκρουση με τους ουκρανόφωνους ολιγάρχες.
Διεφθαρμένη κλεπτοκρατία
Μετά τη συνάντηση στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ επέστρεψα στην Ουγγαρία. Αρκετούς μήνες αργότερα, με κάλεσαν πάλι στην Ουάσιγκτον για να ενημερώσω το υπουργείο Εργασίας. Όταν στο τέλος της συνάντησης μού πρόσφεραν ένα κοκτέιλ, είδα στο πίσω μέρος της αίθουσας δύο από τους αξιωματούχους της CIA που είχαν συμμετάσχει στην ενημέρωση που είχα κάνει στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ. Τους ρώτησα τι είχε συμβεί μετά την πρώτη ενημέρωση. Ο ένας από αυτούς μου είπε, συνωμοτικά: «Για να είμαι απολύτως ειλικρινής, πήγε κατευθείαν ψηλά…και δεν σε πιστεύει». Εννοούσε τον πρόεδρο Κλίντον.
Αρκετούς μήνες μετά από αυτό το συμβάν, έγιναν οι ρωσικές εκλογές και το νέο κόμμα του νεοσταλινικού υπερεθνικιστή Βλαντίμιρ Ζιρινόφσκι, που ήταν υπέρ της εισβολής στην Ουκρανία, συγκέντρωσε το 23% των ψήφων, με το υποστηριζόμενο από τις Ηνωμένες Πολιτείες νεοφιλελεύθερο κόμμα να παίρνει ένα ασήμαντο ποσοστό. Έστειλα τότε ένα τηλεγράφημα μιας μόνο γραμμής σε έναν από τους αξιωματούχους της CIA: «Μήπως τώρα με πιστεύει το Στέιτ Ντιπάρτμεντ;». Αργότερα μου είπαν ότι αυτό προκάλεσε μια ειρωνική θυμηδία4.
Εν ολίγοις, η στρατηγική της αλλαγής καθεστώτος στην Ρωσία δημιούργησε μια κερδοσκοπική κλεπτοκρατία που είναι απολύτως συμβατή με την ηθικά απαράδεκτη μορφή του καπιταλισμού των ραντιέρηδων που υπάρχει σήμερα παγκοσμίως, στην οποία οι πλουτοκράτες χρηματοδοτούν μεγάλα πολιτικά κόμματα και πολιτικούς προκειμένου να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντά τους.
Σημειώσεις:
1. Αυτές και οι επόμενες στατιστικές προέρχονται από δύο βιβλία εκείνης της εποχής. Βλ. G.Standing (επιμέλεα), The Ukrainian Challenge: Reforming Labour Market and Social Policy (Βουδαπέστη, ILO-UNDP, και G.Standing, Russian Unemployment and Enterprise Restructuring: Reviving Dead Souls (Λονδίνο, Macmillan, 1996).
2. ΣτΜ: Η ανάλυση γενεσιουργών αιτιών (RCA) ορίζεται ως η διαδικασία ανακάλυψης των βαθύτερων αιτιών των προβλημάτων με στόχο την εξεύρεση των ενδεδειγμένων λύσεων. Σύμφωνα με αυτήν, είναι πολύ περισσότερο αποτελεσματικό να εντοπίζονται και να επιλύονται τα βαθύτερα προβλήματα παρά να αντιμετωπίζονται ad hoc τα συμπτώματά τους.
3. Αυτήν την άποψη υποστήριζαν εξέχοντες υποστηρικτές της θεραπείας σοκ, όπως ο Τζέφρι Ζακς και ο Άντερς Άσλουντ. Για βιβλιογραφία, μπορείτε να ανατρέξετε στο βιβλίο μου Russian Unemployment…(βλ. υποσημείωση 1).
4. Σημείωση του Progressive Economy Forum: Ο Ζιρινόφσκι παρέμεινε μέλος της Δούμας μέχρι το θάνατό του από κόβιντ, κατά ειρωνική σύμπτωση στις 6 Απριλίου 2022, με το όνειρό του για εισβολή στην Ουκρανία να έχει πραγματοποιηθεί. Το αρχικό του κόμμα είχε χρηματοδοτηθεί από τον ακροδεξιό Γάλλο πολιτικό Ζαν-Μαρί Λεπέν, με τον οποίο διατηρούσε στενούς δεσμούς.
Μαζί με τις εχθροπραξίες στην Ουκρανία συνεχίζονται (και πληθαίνουν) οι προσπάθειες εξήγησης της ρωσικής εισβολής. Σ’ αυτές εντάσσεται και το άρθρο του, γνωστού και στην Ελλάδα, βρετανού οικονομολόγου Γκάι Στάντιγκ, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, που δημοσιεύουμε σήμερα. Ο συγγραφέας αποδίδει, εν μέρει όπως λέει, τις ενέργειες του Πούτιν στο ακραία νεοφιλελεύθερο πρόγραμμα που εφαρμόστηκε στη Ρωσική Ομοσπονδία μετά την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού. Παρά το γεγονός ότι αυτή η –ορθή– σύνδεση δεν αναδεικνύεται κατά την γνώμη μου με έναν απόλυτα ικανοποιητικό τρόπο, το άρθρο είναι πολύ χρήσιμο, έστω και ως περιγραφή των αποτελεσμάτων του προαναφερθέντος οικονομικού προγράμματος, τα οποία συνδέονται άμεσα με την άνοδο του Πούτιν στην εξουσία και τη μεγάλη δημοφιλία του στη Ρωσία, τουλάχιστον μέχρι σήμερα.
Το πλήρες άρθρο στα αγγλικά υπάρχει στην ιστοσελίδα του βρετανικού Progressive Economy Forum (http://progressiveeconomyforum.com/…/the-neoliberal…/)– ).
Χ.Γο.
