Στην εποχή της Πανδημίας
Η κρίση υπερσυσσώρευσης του 2008 έδειξε τα όρια του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού, της παγκοσμιοποίησης και το αδιέξοδο του νεοφιλελευθερισμού. Ταυτόχρονα, ήταν και η έναρξη ενός νομισματικού και ενεργειακού πολέμου μεταξύ των τριών υπερδυνάμεων, ο οποίος επεκτάθηκε τάχιστα σε τεχνολογικό και εμπορικό επίπεδο. Οι κλασικές νεοφιλελεύθερες συνταγές όχι μόνο δεν έδωσαν διέξοδο στο σύστημα, αλλά αποδείχθηκαν τραγικά αποτυχημένες για την κοινωνία, την οικονομία και το περιβάλλον. Η αύξηση των ανισοτήτων, η κοινωνία του 1/3 με την πλειοψηφία σε επισφάλεια, η διάβρωση της δημοκρατίας, η κλιματική κρίση, είναι η παρακαταθήκη των 30 χρόνων κυριαρχίας του νεοφιλελευθερισμού. Η απορρύθμιση της αγοράς υπονόμευσε τους δημοκρατικούς θεσμούς και δημιούργησε ευνοϊκό πλαίσιο για την εξάπλωση της alt.right.
Η παγκόσμια ύφεση ήταν προ των πυλών πριν εμφανισθεί ο Covid-19, με αντιδράσεις και εξεγέρσεις σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Το Institute of International Finance (IIF), υπολόγισε το Παγκόσμιο Χρέος στα τέλη του ’19 στα 257 τρις, δηλαδή 89 τρις περισσότερα από την έναρξη της κρίσης του ’08.[1] Η έκθεση του OHE (Παγκόσμια Οικονομική Κατάσταση και Προοπτικές 2020), ανέφερε ότι, το 2019, η παγκόσμια οικονομία κατέγραψε την ισχνότερη ανάπτυξη της 10ετίας και προειδοποιούσε ότι το slowbalisation θα είναι το χαρακτηριστικό στην είσοδο της νέας 10ετίας.[2]
Για την ΕΕ της λιτότητας, τα στοιχεία του β’ εξαμήνου του ‘19 ήταν τα χειρότερα των τελευταίων ετών. Ισχνή ανάπτυξη με άρωμα ύφεσης.
Με την εμφάνιση του covid-19 ξέσπασε μια τριπλή κρίση (υγειονομική, οικονομική, κοινωνική), η οποία ήρθε να προστεθεί στην κλιματική κρίση, ενώ η επιτάχυνση της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης δημιουργεί μια πέμπτη κρίση, αυτή της τεχνολογικής ανεργίας. Η συνολική κρίση είναι συστημική, γέννημα και θρέμμα της αχαλίνωτης καπιταλιστικής μεγέθυνσης, και σε εύρος μεγαλύτερη του κραχ του ’29. Το χαρακτηριστικό της πανδημικής περιόδου είναι αβεβαιότητα και ανασφάλεια σε όλα τα επίπεδα. Η περιβαλλοντική διάσταση της πανδημίας θα επαναφέρει στο προσκήνιο την αναγκαιότητα της πράσινης οικονομίας. Ο Richard Horton, διευθυντής του ιατρικού περιοδικού The Lancet, χαρακτήρισε την πανδημία ως Συνδημία[3], για να υπογραμμίσει τις παράλληλες κοινωνικές συνέπειες της. Η Συνδημία συνεπάγεται μια σχέση μεταξύ πολλών ασθενειών και περιβαλλοντικών, κοινωνικοοικονομικών συνθηκών. Η αλληλεπίδραση μεταξύ παθολογιών και καταστάσεων ενισχύει και επιδεινώνει κάθε μία από αυτές.
Η ταυτόχρονη κρίση ζήτησης, προσφοράς και εφοδιαστικής αλυσίδας, η αδυναμία σχεδιασμού και η εξαφάνιση του just in time ήταν μοναδική στην ιστορία του σύγχρονου καπιταλισμού. Η απότομη επιβράδυνση της παραγωγής, η κάθετη πτώση των επενδύσεων, οι μαζικές απολύσεις οδήγησαν στη Μεγάλη Ύφεση. Σε παγκόσμια κλίμακα, η σημαντική πτώση του ΑΕΠ, η αύξηση της δημόσιας δαπάνης και η μείωση της φορολογίας για την αντιμετώπιση της κρίσης αύξησε υπέρογκα Ιδιωτικό και Δημόσιο Χρέος. Η κρίση Χρέους ξεκίνησε το 2001, βάθυνε στην κρίση του ’08 και τώρα έφτασε σε γιγαντιαία επίπεδα. Μια παγκόσμια διαγραφή χρεών είναι ένα ώριμο αίτημα εφόσον τέτοια επίπεδα χρέους είναι αδύνατον να αποπληρωθούν ή ακόμη και να εξυπηρετηθούν, αντίθετα παράγουν δυστυχία, με αυξημένη πιθανότητα εντάσεων, κοινωνικών εξεγέρσεων ή ακόμα και πολέμων. Οι κρατικές και υπερεθνικές παρεμβάσεις, η προσφορά τεράστιων ποσοτήτων χρήματος από τις Κεντρικές Τράπεζες (12 τρις), έχουν ξεπεράσει εκείνες της κρίσης του ‘08, αλλά κρίνονται ανεπαρκείς, άνισες και ταξικά μεροληπτικές. Η αμηχανία της ελίτ φάνηκε από τα απατηλά σενάρια που δημιούργησε για να πεισθεί πρώτα η ίδια ότι η κρίση θα είναι βραχυχρόνια και θα ακολουθήσει ανάπτυξη το β’ εξάμηνο σε μορφή V (που προπαγανδίζει ακόμα η κυβέρνηση Μητσοτάκη), ότι τα εμβόλια θα είναι έτοιμα το φθινόπωρο, μέχρι την επικίνδυνη γραμμή υποτίμησης του ιού των ηγετών της Alt.right (Τραμπ, Μπολσονάρου, Μπ. Τζόνσον), ανεξαρτήτως θανάτων, για να μην ζημιωθεί η οικονομία.
Η αντιμετώπιση της πανδημίας ήταν πετυχημένη στις χώρες της Άπω Ανατολής (Κίνα, Ν. Κορέα, Ταιβάν, Ιαπωνία), στη Ν. Ζηλανδία και σχετικά στην Αυστραλία. Από τις χειρότερες επιδόσεις στην Ασία έχουν Τουρκία, Ιράν και Ινδία. Αποτυχημένη η αντιμετώπιση της ΕΕ λόγω αποδιάρθρωσης των συστημάτων υγείας και των υποδομών των χωρών της, θύματα της 30ετούς νεοφιλελεύθερης λαίλαπας που σάρωσε την Ευρώπη. Η έλλειψη υγειονομικού συντονισμού στην ΕΕ δείχνει το μέγεθος της αποτυχίας της νεοφιλελεύθερης ευρωπαϊκής ελίτ. Μόνο η Γερμανία και οι σκανδιναβικές χώρες (πλην Σουηδίας) τα κατάφεραν σχετικά καλά. Αποτυχημένη ήταν και η διαχείριση του Πούτιν, παρά την επίτευξη δημιουργίας εμβολίου. Στην αμερικανική ήπειρο, Καναδάς και Κούβα είναι οι εξαιρέσεις επιτυχημένης διαχείρισης, ενώ οι ΗΠΑ του Τραμπ συγκαταλέγονται ανάμεσα στις χειρότερες, μαζί με τη Βραζιλία και αρκετές ακόμη λατινοαμερικάνικες χώρες. Η Αφρική είναι η ήπειρος που έχει επηρεασθεί ελαφρότερα, ευτυχώς, παρά τις τεράστιες ελλείψεις στον υγειονομικό κλάδο και στις υποδομές, ίσως λόγω θερμοκρασιών, ηλιακής ακτινοβολίας και έχοντας τον λιγότερο γερασμένο πληθυσμό από κάθε ήπειρο.
Οικονομικά κερδισμένοι της παγκόσμιας κρίσης είναι τα big corporates: ηλεκτρονικό εμπόριο και επικοινωνία, πληροφορική, ρομποτική, φαρμακευτικές και τροφίμων. Η εισαγωγή του ψηφιακού νομίσματος από τις Κεντρικές τράπεζες Κίνας (πρωτοπορεί μέσω της Ant Group), ΗΠΑ και ΕΕ θα είναι το νέο νομισματικό εργαλείο της ψηφιακής εποχής που, μέσω των fintech, θα μεταμορφώσει τη λειτουργία του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού.
Στο πολιτικό επίπεδο, από τη μία πλευρά, ευνοήθηκε η άνοδος της alt.right, με τελευταία φαινόμενα όσα εμφανίστηκαν στην ακροδεξιά Αμερική του Τραμπ (αρνητές covid, εμβολίων, QAnon και Proud Boys). Από την άλλη πλευρά, διαμορφώνεται ένα ριζοσπαστικό κίνημα πολλαπλών αριστερών και οικολογικών υποκειμένων, το οποίο μένει να μετουσιωθεί σε πολιτική πλατφόρμα.
Το 2020 θα κλείσει με διπλή ύφεση, χωρίς λύση για την πανδημία και με όξυνση του β’ κύματος του covid19. Δεν αναμένεται να αλλάξει υγειονομικά το α’ τρίμηνο του ’21 (γ’ κύμα), παρά την εξέλιξη των εμβολίων και πιθανών νέων θεραπειών, γεγονός που παραπέμπει σε συνεχόμενα lockdown στις περισσότερες χώρες του δυτικού ημισφαιρίου και ειδικά της Ευρώπης. Η πιθανή υποχώρηση της πανδημίας τους θερμούς μήνες δεν σημαίνει ότι θα εξομαλυνθεί η κατάσταση ούτε υγειονομικά, ούτε οικονομικά. Οι ελπίδες για ξεπέρασμα της υγειονομικής κρίσης μετατίθενται για το 2022. Oξυμένος ο ανταγωνισμός των τριών υπερδυνάμεων και στο υγειονομικό επίπεδο, όπως φαίνεται από τη μάχη για την πρωτιά του εμβολίου, τις αλληλοκατηγορίες και τη βοήθεια σε τρίτες χώρες. O Τραμπ ήταν ο μεγάλος ηττημένος, η υγειονομική κρίση του στοίχισε την επανεκλογή.
Με το παγκόσμιο Χρέος να αυξάνεται φέτος κατά 20 τρις[4], οι προβλέψεις για ανάκαμψη από την οικονομική κρίση ξεκινούν από τα τέλη του ’21, για Κίνα και το ‘22 για ΗΠΑ. Οι περισσότερες χώρες θα φτάσουν στα ισχνά επίπεδα του ’19 βαθμιαία, από το 2023 και μετά, ανάλογα με την πολιτική των κυβερνήσεων τους και τη θέση τους στον παγκόσμιο συσχετισμό εξουσίας. Στην Ευρώπη, η Γερμανία θα είναι η πρώτη που θα βγει από την κρίση, ενώ υπερχρεωμένες χώρες, όπως η Ιταλία και η Ελλάδα, θα είναι από τους ουραγούς. Για την Ελλάδα, οι προοπτικές είναι χειρότερες λόγω της νεοφιλελεύθερης πολιτικής της κυβέρνησης Μητσοτάκη που αρνείται μυωπικά την πραγματικότητα, όταν υπερεθνικοί θεσμοί, ινστιτούτα και αναλυτές παγκοσμίως προτείνουν άμεσα δημόσιες δαπάνες και επενδύσεις, ειδικά στον χώρο της Υγείας. Η οικονομική κρίση θα παραταθεί το 2021, παρά την προβλεπόμενη χαμηλή ανάπτυξη (σε σχέση με το ’20), και θα είναι ακόμα βαθύτερη γιατί θα φανούν τα τραγικά αποτελέσματα της φετινής κρίσης. Όταν θα φύγει ο φόβος του θανάτου, oι ελίτ θα έχουν να αντιμετωπίσουν μια φτωχοποιημένη κοινωνία σε κατάσταση απόγνωσης και οργής. Ο κόσμος μετά-covid θα είναι γεμάτος Χρέη και Άνεργους.
Η νέα παγκόσμια γεωμετρία
Ο χαρακτηρισμός ενός κράτους ως υπερδύναμης προϋποθέτει δύο τουλάχιστον από τα τρία στοιχεία κυριαρχίας: στρατιωτικό, ενεργειακό και οικονομικό. Μετά την κατάρρευση και των BRICS, σε γεωστρατηγικό επίπεδο το παγκόσμιο σύστημα είναι τριπολικό: ΗΠΑ, Κίνα και, ενδιαμέσως, η Ρωσία ανταγωνίζονται για την επικυριαρχία στον πλανήτη. Κίνα και Ρωσία, στη συγκυρία, είναι σε αγαστή συνεργασία.
Τα μεγάλα επίδικα είναι τρεις θάλασσες (Αρκτικός, Μεσόγειος και Ν.Α. Ειρηνικός) και τρεις ήπειροι (Ασία, Ευρώπη, Αφρική). EΕ και Ινδία είναι καθοριστικοί παράγοντες στη διαμόρφωση των νέων συσχετισμών.
Στη ΝΑ Ασία, ο «ψυχρός πόλεμος» ΗΠΑ-Κίνας βρίσκεται ήδη σε προχωρημένο στάδιο. Ο αμερικανικός άξονας καθορίζεται από τις χώρες: Ν. Κορέα, Ιαπωνία, Ταϊβάν, Φιλιππίνες, Ινδονησία, Μαλαισία και Αυστραλία. Η Ινδία συντάσσεται, αυτόνομα, με τον αμερικανικό άξονα, αλλά διατηρεί στενές σχέσεις και με τη Ρωσία. Η Ινδία έχει συνοριακά προβλήματα με την Κίνα στα Ιμαλάια, νιώθει την παρουσία του κινεζικού στόλου στον Ινδικό Ωκεανό στο μαλακό της υπογάστριο (Σρι Λάνκα) και πιέζεται από τις συμφωνίες Κίνας- Πακιστάν. Ταυτόχρονα, όμως, δεν θέλει να γίνει υποχείριο της αμερικανικής πολιτικής στη Ν. Ασία. Στις Φιλιππίνες εδρεύει ο 7ος αμερικανικός στόλος, ενώ βάσεις των ΗΠΑ, εκτός των παραπάνω χωρών, βρίσκονται σπαρμένες σε νησιά του Ειρηνικού (Γκουάμ, Ρίου Κίου κλπ.), υπό τη διοίκηση της US Pacific Command.
Αντίστοιχα, ο κινεζικός άξονας εμπεριέχει τις χώρες: Λάος, Καμπότζη, Μιανμάρ, Μπαγκλαντές, Σρι Λάνκα, Πακιστάν και Αν. Τιμόρ. Η Ταϊλάνδη, παρά την εξάρτησή της από τις ΗΠΑ, ανοίγεται στην κινεζική επιρροή και στις αντίστοιχες επενδύσεις, κατανοώντας ότι η γειτνίαση της με την Κίνα είναι στρατηγικής σημασίας. Το Βιετνάμ, κάτω από την πίεση της Κίνας, ειδικά όσον αφορά νήσους και ΑΟΖ στη Θάλασσα της Νότιας Κίνας, συντάσσεται με Ρωσία και ΗΠΑ. Η τελευταία δεκαετία δείχνει ότι η Κίνα επεκτείνει την επιρροή της μέσω οικονομικών σχέσεων και βοήθειας, ενώ η αμερικανική πολιτική στηρίζεται στην παραδοσιακή της ισχύ και το γεγονός αυτό έδωσε συγκριτικό πλεονέκτημα στην Κίνα.
Αν ισχύει ότι η παγκόσμια ηγεμονία προϋποθέτει τη ναυτική κυριαρχία, τότε η προσπάθεια των ΗΠΑ για ανάσχεση της Κίνας ξεκινά από τη θάλασσα. Και αυτό δεν αφορά μόνο τον κινεζικό New Silk Road με απόληξη την Ευρώπη, αλλά και τον περιορισμό της Κίνας στα χωρικά της ύδατα. Αυτό δείχνει η μεταφορά βάσεων πυραύλων στην Ιαπωνία, η στρατιωτική ενίσχυση της Ταϊβάν, η προσπάθεια ενίσχυσης της αμερικανικής βάσης στη Ν. Κορέα, η αγορά πυραύλων από πλευράς Φιλιππίνων και οι προστριβές αμερικανικού και κινεζικού στόλου στη Θάλασσα της Νότιας Κίνας ως τα ανοιχτά των Φιλιππίνωn. Αντίστοιχα, η Κίνα πιέζει τη Ν. Κορέα και την Ταϊβάν να μην αποδεχθούν τις αμερικανικές επιλογές, απειλώντας με σοβαρές κυρώσεις. Η Κίνα απάντησε, επίσης, στην αμυντική συμφωνία Αυστραλίας Ιαπωνίας, δηλώνοντας ότι, εάν βλάπτεται η ασφάλεια της, οι δύο χώρες θα πληρωθούν με το ίδιο νόμισμα.
Η Ιαπωνία, από την πλευρά της, συνήψε, επίσης, σχέσεις με την Ινδία και την Ινδονησία, προσπαθώντας να δημιουργήσει έναν δικό της υπο-άξονα ενάντια στην Κίνα και επενδύει ξανά στον στόλο της με αμερικανική υποστήριξη. Όμως, παρά τις γεωστρατηγικές εντάσεις των χωρών, σε καπιταλιστικό επίπεδο συνεργάζονται άψογα. Ιαπωνικές και κορεατικές εταιρίες έχουν σπάσει το τεχνολογικό εμπάργκο του Τραμπ και συνεργάζονται με τις κινεζικές κρατικές επιχειρήσεις (S.O.E.) μέσω Βιετνάμ, Μαλαισίας και Ταϊλάνδης.
Η Κίνα δημιουργεί τεχνητά νησιά στις αμφισβητούμενες θαλάσσιες περιοχές, διεκδικώντας τη θαλάσσια κυριαρχία, ενώ ο στόλος της συχνά κινείται στα ινδονησιακά στενά μέχρι τον Ινδικό ωκεανό για ασκήσεις. Ο στόλος της επιχειρεί εκεί που υπαγορεύουν τα οικονομικά της συμφέροντα, στη στρατηγική του New Silk Road. Η μακροχρόνια πολιτική της Κίνας δεν παγιδεύεται εύκολα, σχεδίασε και υλοποίησε ταυτόχρονα την Belt and Road Initiative (BRI), τον δια ξηράς δρόμο του μεταξιού. Με δύο άξονες: τον κεντρικό, κατασκευάζοντας δρόμους, σιδηρόδρομους και αντίστοιχες υποδομές στις χώρες της Κεντρικής Ασίας, με διπλή απόληξη σε Πακιστάν και Ιράν και τελικό στόχο την Ευρώπη. Και τον βόρειο, που διαπερνά τη Σιβηρία (τεράστιες οι κινέζικες επενδύσεις), την ευρωπαϊκή Ρωσία και καταλήγει πάλι στην Ευρώπη. Το «ευρωασιατικό» οικονομικό και ενεργειακό σχέδιο του Πούτιν συμπίπτει με την κινεζική BRI (οι ρωσικοί αγωγοί θα τρέχουν παράλληλα των κινεζικών λεωφόρων). Η κρατική εταιρία πυρηνικών Rosatom σκοπεύει στη δημιουργία κβαντικού υπολογιστή μέσα στο 2024. Και οι τρεις υπερδυνάμεις ανταγωνίζονται για την κβαντική υπεροχή. Ο Πούτιν στοχεύει στην καινοτομία και θέλει τη Μόσχα διεθνές χρηματοοικονομικό κέντρο. Η κυριαρχία στα στενά της ιαπωνικής θάλασσας και στον Βερίγγειο Πορθμό είναι σημεία σύγκρουσης με τις ΗΠΑ, εκτός Ευρώπης.
Η νέα κινεζική οικονομική πρωτοβουλία, η Regional Comprehensive Economic Partnership (RCEP) δύσκολα θα πετύχει. Η συμμετοχή Ιαπωνίας και Αυστραλίας, που συμμετέχουν στον αμερικανικό άξονα, σημαίνει ότι η πρωτοβουλία θα παρεμποδισθεί. Η Κίνα στοχεύει στη δική της περιφερειακή τάξη πραγμάτων κόντρα στο status quo των ΗΠΑ και η σύγκρουση θα είναι πολύπλευρη. Η Ουάσιγκτον απάντησε ήδη με την αμυντική συμφωνία QUAD με Ινδία, Αυστραλία και Ιαπωνία κατά της Κίνας, αλλά η άρνηση συμμετοχής της Ινδονησίας δείχνει τις μεταβαλλόμενες σχέσεις συμφερόντων στην περιοχή. Η οικονομική διείσδυση της Κίνας στην Ινδονησία ώθησε τις ΗΠΑ να επενδύσουν άμεσα 2 δις στο κρατικό Fund της Τζακάρτα.
Ο πόλεμος στο Ναγκόρνο Καραμπάχ είχε χιλιάδες νεκρούς και τραυματίες. Το Αζερμπαϊτζάν πήρε το μεγαλύτερο κομμάτι που είχε χάσει στον πόλεμο του ’94 με την Αρμενία, αλλά οι μεγάλοι νικητές είναι οι Ρώσοι και, δευτερευόντως, οι Τούρκοι. Στο κενό, λόγω εκλογών, της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής και στην αδυναμία της ΕΕ να παρέμβει, οι Ρώσοι «τιμώρησαν» την κυβέρνηση της Αρμενίας για την αμερικανική στροφή της και μετά εμφανίστηκαν σαν «ο από μηχανής θεός», για να σώσουν τη χώρα από την απόλυτη καταστροφή. Η Ρωσία, με το σχέδιο ειρήνης, γίνεται ο τοποτηρητής της περιοχής, δημιουργώντας βάση σε ακτίνα ελέγχου των αγωγών της Κασπίας και γενικότερα της Υπερκαυκασίας. Η Τουρκία θα εδραιώσει τη θέση της ως περιφερειακή δύναμη, ενώ αποκτά ερείσματα στα ενεργειακά αποθέματα της Κασπίας, μέσω της στρατηγικής επιρροής της στους Αζέρους.
Στη Μ. Ανατολή, τα μέτωπα είναι σε ύφεση λόγω της πανδημίας, αλλά η τήρηση των συμφωνιών είναι σχετική. Στη Συρία, από όπου οι δυνάμεις των ΗΠΑ αποσύρονται, η ζώνη της Ιντλίμπ και ο διάδρομος για το Ιράκ αποτελούν «μήλον της έριδος» μεταξύ Ρώσων και Τούρκων. Η περιοχή ίναι στρατηγικά κρίσιμη εφόσον συνδέει τις ρωσικές βάσεις και τα ιρανικά συμφέροντα στη Μεσόγειο (Λαττάκεια και Ταρτούς) με το Ιράκ και το Ιράν. Αποτελεί μια δυνητική ενεργειακή λεωφόρο που θα συνδέει την Κασπία με την Ευρώπη και ενδιαφέρει τους Κινέζους για επέκταση της BRI. Σε Συρία και Λίβανο, οι λαοί βρίσκονται σε άθλια κατάσταση γιατί, εκτός από τα δεινά του πολέμου, έχουν να αντιμετωπίσουν οικονομική και ανθρωπιστική κρίση. Το διαλυμένο Ιράκ, εάν εξαιρεθεί η ζώνη των Κούρδων Πεσμεργκά, είναι σε οριακή κατάσταση σύγκρουσης λόγω του διχασμού μεταξύ Σιιτών (φιλοϊρανοί) και Σουνιτών (φιλοαμερικανοί). Αν ο Μπάιντεν ακολουθήσει την πολιτική Τραμπ για αποχώρηση των αμερικανικών
στρατευμάτων από το Ιράκ, τότε η χώρα θα μείνει κάτω από ιρανική επιρροή. Η Τουρκία έχει πάντα στόχο τα ενεργειακά αποθέματα της Μοσούλης και τον έλεγχο της περιοχής, αλλά θα βρει κάθετα απέναντι της το Ιράν, καθώς και τις Σ. Αραβία, ΗΑΕ και Αίγυπτο, που αντιτίθενται σε μια τουρκική ηγεμονία στο σουνιτικό τόξο. Για να υλοποιηθεί το τουρκικό σχέδιο ηγεμόνευσης της περιοχής, θα πρέπει να διαπεράσει το αντίστοιχο ιρανικό. Δυο περιφερειακές υπερδυνάμεις σε γειτνίαση είναι δύσκολο να συνυπάρξουν αρμονικά σε βάθος χρόνου. Η αποδυνάμωση του Ιράν, μέσω του αμερικανικού εμπάργκο, έχει δύο στόχους: να κερδίσει ο αμερικανικός άξονας στη Μ. Ανατολή και να χάσουν Ρώσοι και Κινέζοι έναν στρατηγικής σημασίας σύμμαχο. Αλλά αυτό είναι γνωστό στο αντίθετο στρατόπεδο.
Στην αραβική χερσόνησο, ο πόλεμος Σ. Αραβίας-Υεμένης (που υποστηρίζεται από το Ιράν) είναι σε ύφεση, αλλά συνεχίζεται παρά τον covid-19. Η Σ. Αραβία και τα ΗΑΕ βρίσκονται σε σύγκρουση με το Κατάρ, το οποίο στηρίζεται στρατιωτικά από την Τουρκία, εξ ου και η τουρκική βάση στον Περσικό κόλπο. Το Κατάρ είναι κρίσιμο ενεργειακό μέγεθος ως δεύτερος παραγωγός φυσικού αερίου παγκοσμίως, ενώ μαζί με το Ιράν κατέχουν, στον Περσικό, το μεγαλύτερο κοίτασμα φυσικού αερίου στον κόσμο. Η συμμαχία με την Τουρκία αφορά την κοινή στρατηγική στην περιοχή, ενώ το Κατάρ είναι ο βασικός χρηματοδότης της χειμαζόμενης τουρκικής οικονομίας. Οι οικονομικές συμφωνίες των ΗΑΕ και Μπαχρέιν (έπεται η Σ. Αραβία) με το Ισραήλ ακολούθησαν εκείνες της Μαλαισίας και Ινδονησίας. Συμφωνίες που συνεπάγονται υποχώρηση θέσεων στο παλαιστινιακό ζήτημα και αντιμετωπίζουν ως κοινό εχθρό το Ιράν. Η έντονη παρουσία του τουρκικού παράγοντα σε Γάζα και Ραμάλα ενοχλεί ιδιαίτερα και την Αίγυπτο και αποδυναμώνει περαιτέρω την παλαιστινιακή θέση. Το τερατώδες σχέδιο για το παλαιστινιακό των Τραμπ-Νετανιάχου δυστυχώς βρίσκει πρόσφορο έδαφος! Το Κουβέιτ και το Ομάν, στη χερσόνησο, κρατούν πιο αυτόνομη στάση, με το Ομάν να συνεργάζεται στενά με την Κίνα σε οικονομικό επίπεδο.
Η ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου γίνεται ξανά προνομιακό πεδίο αντιπαράθεσης των τριών υπερδυνάμεων, αλλά και περιφερειακών δυνάμεων. Στην αμερικανική ηγεμονία, μέσω του ΝΑΤΟ, η Ρωσία απάντησε με την προσάρτηση της Κριμαίας, την αναβάθμιση της βάσης στη Λαττάκεια της Συρίας, αλλά και τη δημιουργία βάσης στη Λιβύη. Η Κίνα, στο πλαίσιο της μερικής παγκοσμιοποίησης με την Ευρώπη, ενισχύει την παρουσία της στα μεσογειακά λιμάνια για την υλοποίηση των στρατηγικών της σχεδίων, του New Silk Road και του BRI. Γαλλία και Ιταλία αιφνιδιάστηκαν από την ταυτόχρονη παρουσία Ρώσων και Τούρκων στη Λιβύη. Οι Γάλλοι άργησαν να καταλάβουν ότι το στρατηγικό σχέδιο του Ερντογάν, της «Γαλάζιας Πατρίδας», ήταν ανταγωνιστικό των δικών τους γεωστρατηγικών σχεδίων. Στην Αν. Μεσόγειο, στη Συρία, στο Ιράκ, στη Λιβύη, στις χώρες Σαχέλ, στα στενά του Άντεν, τα συμφέροντα τους είναι αντικρουόμενα. Οι γαλλικές πρωτοβουλίες έχουν το πράσινο φως των ΗΠΑ, οι οποίες ανησυχούν για τη ρωσική επέκταση στη Μεσόγειο και τη στενή σχέση Ρωσίας-Τουρκίας. Η Ιταλία αδυνατεί να παρέμβει εκτός των μικροσυμφερόντων της, αλλά δεν θέλει τον τουρκικό στόλο στα στενά της Σικελίας. Η Γερμανία χρησιμοποιεί σταθερά την οικονομική της επιρροή αποκλειστικά προς όφελος της, αλλά, σε τελική ανάλυση, συντάσσεται με το γαλλικό σχέδιο, λόγω κοινών γεωστρατηγικών συμφερόντων στην ευρύτερη περιοχή. Εντυπωσιακή ήταν η θέση του Ιράν στη Λιβύη, όπου στήριξε τις τουρκικές θέσεις με αντάλλαγμα την αποφυγή σύγκρουσής τους στα δυτικά του Ευφράτη στη Συρία. Η τουρκική επιρροή στη Λιβύη, όμως, θα βαίνει μειούμενη, όσο θα αυξάνει η γαλλική. Οι φιλοδοξίες του Ερντογάν στην Αν. Μεσόγειο μετά την ήττα Τραμπ περιορίζονται.
Το λιώσιμο των πάγων στην Αρκτική μπορεί να αποτελεί τεράστια περιβαλλοντική καταστροφή για τον πλανήτη, αλλά για τις υπερδυνάμεις είναι κομβικό στρατηγικό σημείο, εμπορικά και στρατιωτικά, που δίνει συγκριτικό πλεονέκτημα στον κυρίαρχο της περιοχής. Γι’ αυτό ο επενδυτικός ανταγωνισμός ΗΠΑ-Κίνας σε Ισλανδία και Γροιλανδία, οι δελεαστικές οικονομικές προσφορές των Κινέζων σε υποδομές, η πρόταση Τραμπ στη Δανία για εξαγορά της Γροιλανδίας ή δημιουργία δεύτερης βάσης στο έδαφός της. ΟΙ ΗΠΑ θέλουν τον Β. Ατλαντικό ως mare nostrum. Διαμάχες υπάρχουν εντός αρκτικού κύκλου όπου ορίζονται ΑΟΖ, ενεργειακά πεδία, δρόμοι μεταφοράς, χωρίς τη συναίνεση των υπολοίπων χωρών. Καναδοί και Σκανδιναβοί νιώθουν τη στρατηγική πίεση των υπερδυνάμεων.
Η Αφρική αναμένεται να αποσπάσει από την Ασία τον τίτλο της ηπείρου με το μεγαλύτερο προλεταριάτο. Οι χώρες της Βόρειας και Δυτικής Αφρικής είναι κάτω από ευρωπαϊκό έλεγχο, κυρίως γαλλικό. Οικονομικής σπουδαιότητας τα λιμάνια της Δ. Αφρικής που συνδέουν την Ευρώπη με τη Ν. Αμερική. Οι υποσαχάριες χώρες μαστίζονται από τη φτώχεια και την ισλαμική τρομοκρατία. Αλ Κάιντα, Μπόκο Χάραμ, ISIS και άλλες τρομοκρατικές ομάδες κινούνται σε όλο το υποσαχάριο πλάτος, από τις πηγές του Νίγηρα, στο Καμερούν, στο Σουδάν ως τη διαλυμένη Σομαλία. Η Α. Αφρική είναι φλεγόμενη ζώνη, λόγω της τεράστιας στρατηγικής σημασίας της Ερυθράς Θάλασσας και των στενών του Μπαμπ-ελ-Μαντέμπ (Πύλες των Δακρύων) στον Ινδικό. Καθόλου τυχαία ΗΠΑ, Ρωσία, Κίνα, Γαλλία, Ιταλία, Γερμανία έχουν βάσεις στην περιοχή. Η Τουρκία έχει δύο βάσεις, μία στη Σομαλία και μία στο Σουδάν (συμφωνία της νέας κυβέρνησης για ρωσική και τουρκική βάση). Διαμάχες υπάρχουν μεταξύ Αιγύπτου, Σουδάν και Αιθιοπίας για τη διαχείριση των νερών του Νείλου. Στην Κεντρική και Νότια Αφρική, οι τρεις υπερδυνάμεις έχουν δημιουργήσει ζώνες επιρροής για την εκμετάλλευση των άφθονων πρώτων υλών, αλλά οικονομικά κυριαρχούν οι Κινέζοι με τις επενδύσεις τους. Η Αφρική είναι η μόνη ήπειρος όπου το γουάν προηγείται του δολαρίου στις εμπορικές συναλλαγές.
Στη Λατινική Αμερική, οι σχέσεις με τις ΗΠΑ ανάγονται στον 19ο αιώνα και η αμερικανική επιρροή δεν στηρίζεται μόνο στη στρατιωτική και οικονομική εξουσία, αλλά και σε ένα μακροχρόνιο θεσμικό πλαίσιο που διασφαλίζει τα συμφέροντα του αμερικανικού καπιταλισμού. Η αυτοανακήρυξη του Γκουαϊδό ως Προέδρου της Βενεζουέλας, το πραξικόπημα κατά του Μοράλες στη Βολιβία, οι δίκες του Λούλα και η άνοδος Μπολσονάρου στη Βραζιλία, ο ακροδεξιός Πινιέρα ως γνήσιος κληρονόμος του Πινοτσέτ στη Χιλή, η εικοσαετής παγίδευση της Αργεντινής στη μέγγενη του ΔΝΤ, η παραβίαση της ειρήνης και οι δολοφονίες πολιτικών αντιπάλων στη νατοϊκή Κολομβία, οι επεμβάσεις με παραστρατιωτικούς στην Κεντρική Αμερική και οι χούντες παραπέμπουν στον αμερικανικό παράγοντα. Η άνοδος των προοδευτικών κυβερνήσεων την προηγούμενη 15ετία, η ρωσική και, κυρίως, η κινεζική έντονη παρουσία, θορύβησαν ιδιαίτερα την Ουάσιγκτον, η οποία παρενέβη με τον γνωστό, «χειρουργικό» τρόπο. Η προοδευτική αλλαγή στην Αργεντινή, η απελευθέρωση του Λούλα, η νίκη του κόμματος ΜAS του Μοράλες στη Βολιβία, οι κινητοποιήσεις και η ανατροπή του συντάγματος Πινοτσέτ στη Χιλή, οι διαδηλώσεις στο Περού, η αντοχή Κούβας και Βενεζουέλας, δείχνουν ότι το πνεύμα του Τσε, των Καγκασέιρος και του Μπολίβαρ είναι ζωντανό και ικανό για ανατροπές!
Πολύ θετικά για την οικουμένη η εκλογή, το έργο και οι παρεμβάσεις του Αργεντίνου Πάπα Φραγκίσκου, ο οποίος είναι, ιστορικά, ο πιο προοδευτικός ηγέτης των Καθολικών, ο μόνος που προσεγγίζει τις αξίες της Αριστεράς.
Τρεις ακόμη παράγοντες θα καθορίσουν τα παγκόσμια δρώμενα:
α) Η κλιματική κρίση εκφράζεται από τα λεγόμενα climate tipping points σε τρεις μορφές: απώλεια πάγου που επιταχύνει την άνοδο της στάθμης της θάλασσας, καταστροφή δασών (Αμαζονία, Σιβηρία, Αυστραλία) και άλλων «φυσικών αποθηκών» αερίων του θερμοκηπίου τα οποία απελευθερώνονται πλέον στην ατμόσφαιρα, επιταχύνοντας την αύξηση της θερμοκρασίας και απενεργοποίηση του συστήματος κυκλοφορίας των ωκεάνιων ρευμάτων. Ο μεγαλύτερος φόβος των ερευνητών είναι για το μέλλον του ωκεάνιου συστήματος κυκλοφορίας, το οποίο μετακινεί τη θερμότητα σε ολόκληρο τον πλανήτη και μπορεί να επιδράσει καίρια στο παγκόσμιο κλίμα.
β) O πόλεμος του νερού ήταν χρόνιο πρόβλημα, αλλά έχει οξυνθεί λόγω της κλιματικής κρίσης. Η βιώσιμη διαχείριση των υδάτινων πόρων κοστίζει ετήσια περίπου 1 τρις, το 1,2% του παγκόσμιου ΑΕΠ, αλλά ο κόσμος εξακολουθεί να πεθαίνει από την κατανάλωση μολυσμένου νερού ή την πλήρη έλλειψή του. Μέχρι το 2030, εκτιμάται ότι θα εγκαταλείψουν τα εδάφη τους και θα μεταναστεύσουν 700 εκ. άνθρωποι. Στον σύγχρονο καπιταλισμό, το νερό γίνεται εμπόρευμα και εισάγεται στα χρηματιστήρια, ενώ οι πολυεθνικές των νερών (Veolia, Suez κλπ) διαχειρίζονται μεγάλο μέρος του πόσιμου νερού.
γ) Στο ενεργειακό επίπεδο, ζούμε το τέλος της εποχής του πετρελαίου και τη σημερινή, μεταβατική κυριαρχία του φυσικού αερίου, αλλά οι προοπτικές είναι στις ΑΠΕ και στο υδρογόνο. Σήμερα τα ορυκτά καύσιμα – κάρβουνο, πετρέλαιο και φυσικό αέριο – αντιπροσωπεύουν το 79% της παγκόσμιας παραγωγής ενέργειας, η καύση ορυκτών καυσίμων αντιπροσωπεύει το 87% των παγκόσμιων εκπομπών CO2. Μέχρι πριν μια δεκαετία η ηλεκτρική ενέργεια από ορυκτά καύσιμα ήταν πολύ φθηνότερη από εκείνη των ανανεώσιμων πηγών. Αυτό έχει αντιστραφεί την τελευταία δεκαετία και συνεχώς διευρύνεται. Η τεράστια ζήτηση ενέργειας για την υλοποίηση της 4ης βιομηχανικής επανάστασης θα οξύνει τις γεωενεργειακές συγκρούσεις. Η κλιματική κρίση θα πιέσει για ελαχιστοποίηση των εκπομπών CO2. Ήδη οι μεγάλες πετρελαϊκές εταιρίες (Shell, Chevron, BP, Total) επενδύουν στις ΑΠΕ, ενώ Ευρωπαίοι, Νοτιοκορεάτες και Ιάπωνες στοιχηματίζουν στο υδρογόνο που παράγεται από ΑΠΕ.
Οι ΗΠΑ του Μπάιντεν
Οι αμερικανικές εκλογές ήταν το κρίσιμο μέγεθος στη μεταβαλλόμενη διεθνή σκακιέρα, αλλά και στον προσανατολισμό του καπιταλισμού. Η νίκη Μπάιντεν ήταν καθοριστική για την αμερικανική κοινωνία, γιατί η πολιτική Τραμπ οδηγούσε στον πλήρη εκφασισμό των ΗΠΑ. Ο Μπάιντεν εξελέγη από μια αντι Τραμπ ψήφο με ουσιαστική στήριξη από την Αριστερά, αλλά η κυρίαρχη κουλτούρα των Δημοκρατικών παραμένει εκείνη της Wall Street. Χειρότερα, η απώλεια της Γερουσίας αναγκάζει τον Μπάιντεν να συμβιβαστεί με τον Ρεπουμπλικάνο πρόεδρό της Μακ Κόνελ. Δύσκολα θα μπορέσει να ικανοποιήσει τα αιτήματα των κινημάτων και της Αριστεράς, που τον στήριξαν. Αλλά, εάν δεν επενδύσει στο welfare state, σε μια χώρα με οξυμένες ανισότητες, με βαθύ ρατσισμό, διαιρεμένη πολιτισμικά και στα πρόθυρα συγκρούσεων, τότε στη διετία θα έχει ήδη ηττηθεί και ο τραμπισμός παραμένει ακόμα πολύ ισχυρός. Ο Μπάιντεν, σε αντίθεση με τον Τραμπ, κατανοεί την κλιματική κρίση και είναι θιασώτης του Green (Banking) Deal ως όπλου για την ανάπτυξη και την ηγεμονία των ΗΠΑ. Δεν θα αλλάξει ριζικά ούτε την εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ, η οποία, σε γενικές γραμμές, παραμένει η ίδια μετά τον πόλεμο. Η πολιτική των ΗΠΑ είναι σταθερά προσανατολισμένη στην παγκόσμια ηγεμονία (full spectrum dominance), γι’ αυτό στις παγκόσμιες στρατιωτικές δαπάνες είναι πρώτη με διαφορά από τη δεύτερη Κίνα. Ο Μπάιντεν είναι σθεναρός υποστηρικτής του ΝΑΤΟ, οπότε αναμένεται ξανά η ενεργοποίησή του, κυρίως για την ανάσχεση της Ρωσίας. Έσπευσε ο γ.γ. του ΝΑΤΟ Στόλτενμπεργκ να επιβεβαιώσει τις θέσεις του Μπάιντεν για «επιθετική Ρωσία» και για τον «κίνδυνο της αλλαγής στην παγκόσμια ισορροπία δυνάμεων με την άνοδο της Κίνας»[5]. Συνεπώς, αναμένεται αλλαγή θέσης των ΗΠΑ, μόνο όσον αφορά την Ρωσία. Η δε Space Directive-4[6] ανοίγει τον δρόμο για διαστημικό πόλεμο με την Κίνα, μέσω της DARPA[7]. Η Κίνα ανταπάντησε με την αποστολή του Chang’e 5 στη Σελήνη.
Ο Μπάιντεν κληρονομεί τον «ψυχρό πόλεμο» του Τραμπ με την Κίνα, αλλά η συνεργασία μαζί της είναι αναγκαία προκειμένου να ανακάμψει η οικονομία των ΗΠΑ και να αποφύγει εσωτερικές κοινωνικές εντάσεις.
Ο Μπάιντεν θεωρείται φιλο-ευρωπαίος, τάχθηκε κατά του Brexit και θα πιέσει τον Μπόρις Τζόνσον για soft Βrexit. Δεν παύει, όμως, να βλέπει ανταγωνιστικά την ΕΕ, λόγω της προσέγγισης Γαλλίας-Γερμανίας με Ρωσία και Κίνα, γεγονός που ανησυχεί ιδιαίτερα τις ΗΠΑ. Ο αμερικανικός σχεδιασμός δημιουργίας ομάδας των D-10 (ήτοι οι G-7 συν Ινδία, Αυστραλία και Ν. Κορέα) αφορά την ανάσχεση της Ρωσίας και τον περιορισμό τηςΚίνας στα χωρικά της ύδατα. Ο Μπάιντεν θα επιστρέψει στη διεθνή σκηνή επιδιώκοντας τις μεγάλες συμμαχίες και την ανάκτηση του χαμένου γοήτρου των ΗΠΑ. Με τον έμπειρο Μπλίνκεν στην εξωτερική πολιτική και ειδικά στο Μεσανατολικό, θα βάλει ως προμετωπίδα τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Και με τον Τζον Κέρυ στην πράσινη οικονομία, θα επιχειρήσει να ανακτήσει τη χαμένη ηγεμονία.
Τέλος, δεν ξεχνάμε ότι ο εκάστοτε Πρόεδρος συγκυβερνά με το Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας (Πεντάγωνο, CIA, NSA) των ΗΠΑ.
Η Ευρώπη σε μεταίχμιο
Η Ευρώπη παραμένει το κρίσιμο επίδικο για τις τρεις υπερδυνάμεις στη μάχη για την παγκόσμια κυριαρχία. Η νεοφιλελεύθερη ΕΕ, κάτω από την ηγεμονία της Γερμανίας του μερκαντιλισμού, θέλει, αλλά αδυνατεί να είναι ισότιμος παίκτης στην παγκόσμια παρτίδα. Η μακροχρόνια πολιτική λιτότητας δεν ήταν καταστροφική μόνο για τους λαούς της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένου του γερμανικού, αλλά υποβάθμισε και τον ρόλο της ΕΕ στην παγκόσμια σκακιέρα. Η θεσμική κυριαρχία του γερμανικού ορντολιμπεραλισμού αποδείχτηκε ακατάλληλη για τη διαχείριση κρίσεων.
H διαφορετική εξέλιξη των εθνικών καπιταλισμών που συνθέτουν την ΕΕ, μέσω των μεταβολών καιτων αλληλεπιδράσεων, είναι κλειδί των δομικών προβλημάτων της. Η ΕΕ είναι χωρισμένη σε τρεις ομάδες χωρών βάσει των πολιτικών και οικονομικών συμφερόντων τους: τη Β. Ευρώπη, όπου ηγείται η Γερμανία, τη Ν. Ευρώπη, με εκπρόσωπο τη Γαλλία και την Αν. Ευρώπη, με ηγεσία Πολωνίας και Ουγγαρίας. Ο γαλλογερμανικός άξονας επιβάλλει την πολιτική του με την οικονομική ισχύ της Γερμανίας και τη στρατιωτική υπεροχή της Γαλλίας. Η γερμανική βιομηχανική πολιτική ηγεμονεύει σε Κεντρική και Ανατ.Ευρώπη, Βόρεια Βαλκάνια καιΒόρεια Ιταλία. Η Μέρκελ χάραξε τη νέα στρατηγική για την Ευρώπη (Make Europe Great Again), παραφράζοντας το σύνθημα του Τραμπ. Στόχοι είναι, η σχετική αυτονόμηση της ΕΕ από τις ΗΠΑ, η συνεργασία με την Κίνα και τη Ρωσία και η κοινή αμυντική-εξωτερική πολιτική. Στη μεγάλη εικόνα, η Μέρκελ θέλει την ΕΕ τέταρτο πόλο στο διεθνές γίγνεσθαι με ηγεσία της Γερμανίας -παρά τις αντιρρήσεις της Γαλλίας για την πρωτοκαθεδρία-, αλλά το σχέδιο της έρχεται μάλλον καθυστερημένα.
Το βάθος της υγειονομικής και οικονομικής κρίσης και η πιθανότητα διάλυσης της ΕΕ ανάγκασε τα ευρωπαϊκά ιερατεία να αλλάξουν γραμμή. Η αναστολή του Συμφώνου Σταθερότητας, οι παρεμβάσεις της ΕΚΤ και της Κομισιόν, τα eurobonds, η αμοιβαιοποίηση του νέου χρέους, είναι προτάσεις που θεωρήθηκαν εξωπραγματικές το ’15 από την ευρωπαϊκή ελίτ και τη Δεξιά, αλλά τώρα ωριμάζουν. Πάντως, τα κεφάλαια που θα διατεθούν από την ΕΕ δεν καλύπτουν τις ανάγκες των ευρωπαϊκών λαών, είναι πολύ λίγα και έρχονται πολύ αργά. Εάν, λόγω κρίσης, δημιουργηθούν νέες, διευρυμένες ανισότητες μεταξύ Βορρά-Νότου και Αν. Ευρώπης, τότε το ευρωπαϊκό εγχείρημα θα κινδυνέψει με διάλυση. Χωρίς σύγκλιση των οικονομιών και κοινωνική συνοχή δεν υφίσταται κίνητρο ενοποίησης.
Η πράσινη οικονομία και η 4.0 Industry θα είναι οι νέοι ευρωπαϊκοί πυλώνες του Next Generation Eu. Το σχέδιο (κατά 30%) θα χρηματοδοτηθεί και από Πράσινα Ομόλογα. Η ΕΕ, όμως, δεν έχει καν λύσει το ζήτημα της χρηματοδότησης του Ταμείου Ανάκαμψης (ομόλογα, Digital tax, Carbon tax κτλ.), ενώ οι άμεσες και επείγουσες ανάγκες των κρατών θα τριπλασιασθούν μέχρι το τέλος της κρίσης. Η ΕΕ, επιπρόσθετα, παραμένει τεχνολογικά ουραγός σε σχέση με τις τρεις υπερδυνάμεις. Μετά δε το ευρωπαϊκό φιάσκο της υγειονομικής κρίσης, προωθείται ενιαία ευρωπαϊκή στρατηγική στον κλάδο υγείας.
Πέντε σημαντικοί παράγοντες θα επηρεάσουν τα ευρωπαϊκά δρώμενα: η πολιτική Μπάιντεν, το Brexit του Μπόρις Τζόνσον, η κρίση της Αν. Μεσογείου με την Τουρκία, οι σχέσεις με τη Ρωσία και η mega-συμφωνία με την Κίνα. Οι οπαδοί της παγκοσμιοποίησης έχουν κοινά συμφέροντα και η Γερμανία (ομοίως Δανία και Ολλανδία) των εξαγωγών εξαρτάται από την κινέζικη οικονομία. Η μείωση των εξαγωγών σε ΗΠΑ, Λ. Αμερική και Ν. Ασία δεν αφήνει πολλά περιθώρια στην γερμανική οικονομία. Όμως, η οικονομική πρωτοβουλία της Κίνας 18+1 (18 χώρες της Αν. Ευρώπης και των Βαλκανίων) και η συμφωνία με την Ουγγαρία, ως συνέχεια του New Silk Road και της απόληξης στον Πειραιά, απαντήθηκε με το νατοϊκής έμπνευσης γεωοικονομικό σχέδιο Trimarium[8], των τριών θαλασσών Βαλτικής, Εύξεινου και Αδριατικής (σύνδεση των χωρών Βίσεγκραντ, Βαλτικών και Β. Βαλκανίων). Σχέδιο που δημιουργεί τείχος έναντι της Ρωσίας και, ταυτόχρονα, εμποδίζει την κινέζικη επέκταση στην Ευρώπη. Το Trimarium είναι και το αμυντικό δόγμα της Πολωνίας[9].
Η προσπάθεια της Πολωνίας να μπλοκάρει τον αγωγό Nord Stream II από τη Ρωσία στη Γερμανία εντάσσεται στην πολιτική των ΗΠΑ και «ακουμπάει» στην ιστορική εχθρότητα των Πολωνών προς Ρώσους και Γερμανούς. Οι κυβερνήσεις των χωρών Βίσεγκραντ και η αντίθεση τους στο κράτος δικαίου είναι αγκάθι στη δημοκρατική εξέλιξη της ΕΕ. Η στήριξη Πολωνίας από τις ΗΠΑ είναι ένα δεύτερο αγκάθι. Το μπλοκάρισμα του Recovery Fund από Ουγγαρία και Πολωνία δείχνει την κάλυψη που προσφέρει η Γερμανία στις δυο χώρες. Μέρκελ και Βέμπερ έθρεψαν και στήριξαν τους Όρμπαν και Κατσίνσκι. Η Ουγγαρία είναι κρίκος των γερμανο-κινέζικων συμφερόντων. Στη Βαλκανική, γίνεται μάχη ζωνών επιρροής μεταξύ Δυτικών και Ρώσων, ενώ η πολιτική της ΕΕ έναντι της Τουρκίας είναι αντιφατική: γερμανικό καρότο με γαλλικό μαστίγιο, βάσει των ιδίων συμφερόντων τους.
Στο πολιτικό επίπεδο, η ευρωπαϊκή Δεξιά και η Alt.Right εξακολουθούν να υπερασπίζονται το παρωχημένο νεοφιλελεύθερο μοντέλο. Θέλουν τον κεϋνσιανισμό για να σωθούν και, μετά, να επιστρέψουν στο νεοκλασικό μοντέλο. Η πανευρωπαϊκή άνοδος της Alt.Right τρέφεται από τη βαθιά κρίση. Ήδη το φασιστικό κίνημα QAnon, που στήριξε Τραμπ, αποβιβάστηκε γρήγορα σε Αγγλία και Γερμανία. Η μπλερικού τύπου σοσιαλδημοκρατία είναι στρατηγικά αμήχανη, δεμένη στο νεοφιλελεύθερο άρμα. Η social liberal εκδοχή του Μακρόν απέτυχε, το αποδεικνύουν οι κοινωνικές συγκρούσεις στη Γαλλία και τα οικονομικά του αποτελέσματα. Η Alt.Right (ρατσισμός, ξενοφοβία, εθνικισμός και ευρωσκεπτικισμός) πολιτική των κυβερνήσεων των χωρών Βίσεγκραντ εκμεταλλεύεται το γεγονός ότι στην Αν. Ευρώπη αισθάνονται πολίτες β’ κατηγορίας στην ΕΕ. Καθοριστική ήταν η κοινωνική καταστροφή που επέφερε ο νεοφιλελευθερισμός και η υπαγωγή των συγκεκριμένων χωρών στον γερμανικό ορντολιμπεραλισμό.
Τρία πολιτικά σχέδια εξυφαίνονται στην ΕΕ. Το ένα είναι η σύνθεση άκριτου νεοφιλελευθερισμού και σκληρού αυταρχισμού, όπως εκφράζεται από την συμμαχία Alt.Right με μέρος της δεξιάς. Το δεύτερο είναι το σχέδιο του Πράσινου Καπιταλισμού και των νέων ανισοτήτων που θα παράγει, το οποίο, σε πολιτικό επίπεδο, εκφράζεται από δυνάμεις της Δεξιάς και της μπλερικής σοσιαλδημοκρατίας. Στόχος τους είναι να πείσουν τους Πράσινους σε συνδιαχείριση της κλιματικής κρίσης με καπιταλιστικούς όρους. Η εμπορευματοποίηση του περιβάλλοντος είναι επικίνδυνη. Το τρίτο σχέδιο εκφράζει μια ευρύτερη προοδευτική συμμαχία (red-red-green) που μπορεί να συνθέσει τομές και αλλαγές για μια Πράσινη και Κοινωνική Ευρώπη. Το ειδικό βάρος της Ευρωπαϊκής Αριστεράς, η άνοδος των Πράσινων και οι αυξανόμενες δυνάμεις της Σοσιαλδημοκρατίας που αντιτίθεται στον νεοφιλελευθερισμό, είναι το αντίβαρο για ένα ριζοσπαστικά προοδευτικό μετασχηματισμό της ΕΕ, ικανό να ανατρέψει την κλιματική κρίση. Στη Γερμανία, Die Linke και SPD προκρίνουν τη συμμαχία με τους Πράσινους για κοινή στρατηγική συγκυβέρνησης. Οι Πράσινοι τείνουν περισσότερο σε μια συγκυβέρνηση με την CDU, αλλά, στη μετά-Μέρκελ εποχή, δεν εμπιστεύονται τη γερμανική Δεξιά. Εάν στο συνέδριο της CDU εκλεγεί ο Laschet, εκλεκτός της Μέρκελ, οι Πράσινοι θα αποδεχθούν πιο εύκολα τη συγκυβέρνηση, διαφορετικά θα βρεθούν σε δίλημμα, ειδικά εάν το SPD τους δώσει την καγκελαρία και ενδώσει περισσότερο στην πράσινη εκδοχή τους.
Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, οι μελλοντικοί δημοσιονομικοί κανόνες θα είναι το κύριο θέμα την επόμενη χρονιά και αντικείμενο συγκρούσεων, συνθέσεων και συμμαχιών. Είναι αναγκαία η κατάρτιση ενός κοινού ριζοσπαστικού σχεδίου που να αφορά τη στήριξη της κοινωνίας σε όλη τη διάρκεια της Μεγάλης Κρίσης. Αλλά, για να υλοποιηθεί, θα πρέπει να αλλάξουν ριζικά τα νεοφιλελεύθερα κριτήρια των Ευρωπαϊκών Συνθηκών και της ΕΚΤ. Χωρίς φορολογική εναρμόνιση των χωρών, χωρίς την κατάργηση των φορολογικών παραδείσων εντός ΕΕ, χωρίς κοινή δημοσιονομική πολιτική, χωρίς “διευθέτηση” των Δημόσιων Χρεών, δεν μπορεί να υπάρξει ενιαία Ευρώπη. Η μείωση των ανισοτήτων, το πράσινο και βιώσιμο παραγωγικό μοντέλο, η διεύρυνση της δημοκρατίας, η μείωση του εργάσιμου χρόνου, η τόνωση της απασχόλησης και η αύξηση των μισθών, είναι οι βασικοί πυλώνες της προοδευτικής αφήγησης. H αντιμετώπιση του μεταναστευτικού ζητήματος είναι ο καθρέπτης του ευρωπαϊκού πολιτισμού και τα έως τώρα αποτελέσματα είναι απογοητευτικά. Το σύστημα βρίσκεται σε αβεβαιότητα, παρουσιάζει ρωγμές και η συγκυρία υπαγορεύει έναν αναβαθμισμένο και μη γραμμικό πόλεμο θέσεων για την ανατροπή της νεοφιλελεύθερης κυριαρχίας.
Η μεγάλη καπιταλιστική στροφή
Στο έργο του «Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός»[10], ο Karl Polanyi είδε την ιστορία του σύγχρονου καπιταλισμού ως μια «διπλή κίνηση», η οποία οδηγεί τόσο στην επέκταση της αγοράς όσο και στον περιορισμό της. Η επέκταση έγινε τον 18ο και 19ο αιώνα. Όταν έγραφε ο Polanyi, οι περιορισμοί στην αγορά επανέρχονταν.
Ο Jason Moore, συντονιστής του World-Ecology Research Network, προτιμά τον όρο Κεφαλαιόκαινος, παρά τον όρο Ανθρωπόκαινος[11], για τη σημερινή εποχή: δεν είναι ο άνθρωπος αιτία της κλιματικής κρίσης, η κλιματική κρίση είναι αποτέλεσμα ενός οικονομικού συστήματος που βασίζεται στη λεηλασία των πρώτων υλών και της ενέργειας του πλανήτη, που θεωρούνται από καιρό πεπερασμένες.
Το κεφάλαιο όχι μόνο τείνει στην αύξησή του έναντι του εισοδήματος[12], αλλά τείνει κυρίως στη συγκεντροποίηση στα χέρια λίγων. Αυτές οι τάσεις προαναγγέλλουν μια συγκεντροποίηση της οικονομικής και πολιτικής εξουσίας με τρομακτικές συνέπειες στο θεσμικό πλαίσιο, αλλά και στο σύστημα του Δικαίου.
Υπάρχουν 4 παράμετροι στον παγκόσμιο καπιταλισμό που δείχνουν την τάση που θα ακολουθήσει στην μετά-covid εποχή: υπερεθνικοί θεσμοί, παγκόσμια διακυβέρνηση, τεράστια συγκέντρωση κεφαλαίων, αλλαγή μοντέλου ανάπτυξης. Η σύγκρουση συμφερόντων των υπερδυνάμεων για την παγκόσμια κυριαρχία είναι η άλλη πλευρά του νομίσματος, εφόσον θα προσπαθήσουν να θέσουν η καθεμία το δικό της ηγεμονικό στίγμα στους παρακάτω σχεδιασμούς.
Η κλιματική κρίση έδωσε το έρεισμα για την εισαγωγή του Πράσινου Καπιταλισμού, μέσω της έκθεσης “Green Banking Deal”[13] που παρουσιάστηκε στον ΟΗΕ τον Σεπτέμβριο του ’19. Με πρωτοβουλία του Mark Carney, τέως κυβερνήτη της Τράπεζας της Αγγλίας, δημιουργήθηκε ένα κολοσσιαίο χρηματοοικονομικό δίκτυο μεταξύ των τριάντα μεγαλύτερων συστημικών τραπεζών και χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, για να επιταχυνθεί η μετάβαση σε μια οικονομία low-carbon. Το σύστημα θα χρηματοδοτεί τις πρωτοβουλίες και τις καινοτομίες του ιδιωτικού τομέα και θα ενισχύει την αποτελεσματικότητα των κυβερνητικών πολιτικών για το κλίμα. Στη συνέχεια, με την έγκριση των G-20, ιδρύθηκε από τον ιδιωτικό τομέα μια ειδική ομάδα (TCFD) για τις χρηματοδοτήσεις που σχετίζονται με το κλίμα. Η εκλογή Μπάιντεν ανοίγει την προοπτική υλοποίησης της Πράσινης Τραπεζικής Συμφωνίας.
Τον Ιούνιο του ’20, δημιουργήθηκε το “The Great Reset”[14], ουσιαστικά ο Μεγάλος Καπιταλιστικός Μετασχηματισμός, μια πρωτοβουλία του World Economic Forum (WEF), μέσω της Strategic Intelligence πλατφόρμας του. Δεν στοχεύει στην παγκόσμια βιωσιμότητα ούτε στην «κοινωνική δικαιοσύνη», αλλά στην επιβεβαίωση του δόγματος του κεφαλαίου σε ένα υψηλότερο καθεστώς τεχνολογικής πραγματικότητας. Ο Πρόεδρος του ινστιτούτου (WEF) Klaus Schwab και η επικεφαλής του ΔΝΤ Kristalina Georgieva είναι αυτοί που έχουν αναλάβει την προώθησή του. Οι κύριοι στόχοι τους είναι: οικονομική ανάκαμψη, αξιοποίηση της 4ης βιομηχανικής επανάστασης, ενίσχυση της περιφερειακής ανάπτυξης, αναζωογόνηση της παγκόσμιας συνεργασίας, ανάπτυξη βιώσιμων επιχειρηματικών μοντέλων, περιβάλλον, επανασχεδιασμός κοινωνικών συμβολαίων, δεξιοτήτων και θέσεων εργασίας. Το Great Reset περιλαμβάνει τα πάντα: από αειφόρο ανάπτυξη, παγκόσμια διακυβέρνηση, κλιματική αλλαγή, βιοποικιλότητα, ανθρώπινα δικαιώματα, ισότητα των φύλων, ΛΟΑΤΚΙ, μείωση ρατσισμού, μέχρι κεφαλαιαγορές, διεθνές εμπόριο και επενδύσεις, τρόφιμα, ψηφιακή ταυτότητα, blockchain, 5G, ρομποτική και τεχνητή νοημοσύνη (AI). Τα πάντα εναρμονίζονται με τις καινοτομίες της 4ης βιομηχανικής επανάστασης για τον Καπιταλισμό της Ευημερίας. Και ας είναι γνωστό ότι οι ταχύτητες των εφαρμογών της 4ης βιομηχανικής επανάστασης είναι μεγαλύτερες της κριτικής αντίληψης των ανθρώπων. Ο δε συνδυασμός της με μια παγκόσμια καπιταλιστική governance θα παράγει τεράστιες ανισότητες και θα οξύνει την κρίση της πολιτικής και της δημοκρατίας. Στo τελευταίο white paper του WEF[15] περιγράφεται ο κόσμος της εργασίας για την επόμενη 10ετία, που επιβεβαιώνει τα παραπάνω.
Για να επιτευχθεί ο στόχος, λέει ο Schwab, θα πρέπει όλα τα μέλη της παγκόσμιας κοινωνίας να ενσωματωθούν σε αυτή τη συλλογικότητα για την επαναφορά του Καπιταλισμού της Ευημερίας. Διαφορετικά και μανιχαϊστικά: «εάν δεν εφαρμοσθεί αυτό το σχέδιο, τότε θα υπάρξει ένα μεγαλύτερο επίπεδο χάους και παρακμής των συστημάτων που θα οδηγήσει σε μεγαλύτερη πόλωση, εθνικισμό, ρατσισμό, αυξημένες κοινωνικές αναταραχές και συγκρούσεις». Το ΤΙΝΑ, στη διήγησή του, έχει μια εκβιαστική νότα προς τις κοινωνίες: δεχθείτε το σχέδιο μας άμεσα, διαφορετικά υπάρχει μόνο το φασιστικό σενάριο, οικονομική δυσπραγία, κοινωνικές συγκρούσεις και πόλεμοι. Ο Οίκος των Windsor και ο ΟΗΕ συμπεριλαμβάνονται στους υποστηρικτές του σχεδίου, ενώ στους κορυφαίους χορηγούς συμπεριλαμβάνονται η BP, η Mastercard και η Microsoft. Εάν σε κάτι συμφωνούμε με τον Schwab, είναι ότι τα πράγματα πλέον δεν πρόκειται να επιστρέψουν στην παλιά «κανονικότητα».
Τα Big Data δημιουργούν μια κυρίαρχη γνώση που επιτρέπει τη δυνατότητα παρέμβασης στον άνθρωπο και τη χειραγώγησή του. Η αχαλίνωτη εξάπλωση των Big Tech συνδυάζεται με τον Καπιταλισμό της Επιτήρησης, ο οποίος τρέφεται από κάθε πτυχή της ανθρώπινης εμπειρίας. Οι εταιρίες αυτές παίζουν στρατηγικό ρόλο στον ψυχρό πόλεμο με την Κίνα. Ταυτόχρονα, λυμαίνονται τεράστιες επιδοτήσεις από το αμερικανικό κράτος. Η Google ήταν η πρωτοπόρος του Καπιταλισμού της Επιτήρησης, γρήγορα, όμως, η δυναμική επεκτάθηκε και στις υπόλοιπες (Facebook, Microsoft, Amazon, Apple). Η Naomi Klein αναλύει τη στρατηγική αυτών των εταιριών, όπου η πανδημία παρουσιάζεται ως μια ευκαιρία ανάπτυξης, αλλά όχι προς όφελος της κοινωνίας. Ειδικά επικεντρώνεται στον ρόλο του Eric Schmidt, πρώην CEO της Google και πλέον προέδρου της National Security Commission On Arrtificial Intelligence, και στον Καπιταλισμό της Επιτήρησης. Οι Softbank, Tencent και Alibaba αποτελούν την κινεζική εκδοχή. «Ο καπιταλισμός για μια ακόμη φορά επεκτείνει τη σφαίρα της αγοράς. Οι καπιταλιστές της επιτήρησης γνωρίζουν τα πάντα για εμάς, ενώ οι δραστηριότητες τους είναι σχεδιασμένες για να είναι άγνωστες σε εμάς. Συσσωρεύουν γνώση από εμάς, αλλά όχι για εμάς. Προβλέπουν τις μελλοντικές μας πράξεις για το κέρδος άλλων, όχι το δικό μας»[16]. Εδώ επικάθεται το μοντέλο της «gig economy»[17], ένα περιβάλλον όπου οι προσωρινές θέσεις εργασίας με βραχυχρόνια συμβόλαια θα είναι στοιχείο της «νέας κανονικότητας». Τα 5G, σε συνδυασμό με άλλες τεχνολογίες (AI, Edge Computing, Big Data, Internet of things, Augmented reality), θα είναι μεσοπρόθεσμα το ψηφιακό μας περιβάλλον, αλλά και ο ψηφιακός μας έλεγχος.
Τέσσερις είναι οι διακριτές μορφές ελέγχου της κοινωνίας: ο έλεγχος των πληροφοριών μέσω επιτήρησης από την Big Tech, o έλεγχος της προσβασιμότητας, ο έλεγχος των τιμών υπηρεσιών και αγαθών και ο έλεγχος της απόδοσης (performance control). Ο Καπιταλισμός της Επιτήρησης είναι τεράστια απειλή για τη δημοκρατία και θα προκαλέσει αλματώδη αύξηση των ανισοτήτων.
Για την Αριστερά, τίθενται νέα επίπεδα επεξεργασίας θέσεων, σύγκρουσης και αναζήτησης συμμαχιών. Οφείλουμε να απαντήσουμε στον καπιταλιστικό μετασχηματισμό και στη διττή πολιτική του εκπροσώπηση με έναν αναβαθμισμένο και μη γραμμικό πόλεμο θέσεων. Η συγκυρία απαιτεί καινοτόμες και ριζοσπαστικές προτάσεις για την αντιμετώπιση των κινδύνων που προκύπτουν από τη νέα καπιταλιστική απειλή, αλλά και για την επίτευξη του στρατηγικού στόχου της Αριστεράς, τον κοινωνικό μετασχηματισμό. Αυτό είναι το ΤΙΝΑ της Αριστεράς απέναντι στη alt.right και στον πράσινο καπιταλισμό.
Είχε δίκιο ο Hobsbawm όταν έκλεινε τον Σύντομο Εικοστό Αιώνα με τη φράση «η εναλλακτική λύση απέναντι στην ανάγκη αλλαγής της κοινωνίας θα είναι το έρεβος».
[1] https://www.iif.com/Research/Capital-Flows-and-Debt/Global-Debt-Monitor
[2] https://www.un.org/development/desa/dpad/wp-content/uploads/sites/45/ publication/WESP2020_FullReport_web.pdf
[3] https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(20)32000-6/fulltext
[4] https://www.cnbc.com/2020/11/19/coronavirus-drives-global-debt-to-a-new-recordhigh.html#:~:text=%E2%80%9CSpurred%20by%20a%20sharp%20rise,Debt%20Monitor%2C%20out%20on %20Wednesday
[5] https://www.nato.int/cps/en/natohq/news_179319.htm
[6] https://www.whitehouse.gov/presidential-actions/text-space-policy-directive-4-establishment-unitedstates-space-force/#:~:text=Presidential%20Memoranda-,Text%20of%20Space%20Policy%20Directive% 2D4%3A%20Establishment%20of,the%20United%20States%20Space%20Force&text=It%20is%20imperati ve%20that%20the,aggression%20and%20protect%20our%20interests.
[7] Defense Advanced Research Projects Agency
[8] http://three-seas.eu/about/
[9] https://moderndiplomacy.eu/2020/06/19/polands-current-strategic-doctrine/
[10] Karl Polanyi, Ο μεγάλος μετασχηματισμός: Ανθρωπολογική και ιστορική κριτική της οικονομίας της αγοράς, 1944
[11] Ο Jason W. Moore διδάσκει παγκόσμια ιστορία στο Binghamton University. https://undisciplinedenvironments.org/2016/01/19/jwmoore-capitalocene/
[12] Τομάς Πικετί, Το κεφάλαιο τον εικοστό πρώτο αιώνα (σχέση εισοδήματος και κεφαλαίου), 2014.
[13] https://www.bankofengland.co.uk/-/media/boe/files/speech/2019/remarks-given-during-the-un-secretary-generals-climate-actions-summit-2019-mark-carney.pdf?la=en&hash=C0D3A9F2C86647B04D88E7C0DC23264639D03BE2
[14] https://www.weforum.org/agenda/2020/06/now-is-the-time-for-a-great-reset/
[15] “Resetting the Future of Work Agenda – in a Post-Covid World” (Οκτώβρης 2020)
[16] Shoshana Zuboff, The Age of Surveillance Capitalism, 2019.
[17] https://www.ilo.org/washington/WCMS_642303/lang–en/index.htm
Ο Λευτέρης Στουκογεώργος είναι Οικονομολόγος
Πηγή: Με Ευρυγώνιο Φακό
