Αρχίζω με μια αναφορά του Μαρξ στην αποτυχημένη επανάσταση της Παρισινής Κομμούνας, το 1871:
Η εργατική τάξη δεν περίμενε θαύματα από την Κομμούνα. Οι Κομμουνάροι δεν έχουν κάποιες έτοιμες ουτοπίες τις οποίες να θεσπίσουν με λαϊκό νομοθετικό διάταγμα. Ξέρουν ότι για να πετύχουν την απελευθέρωσή τους και μαζί με αυτήν κάποια ανώτερη μορφή κοινωνίας-στην οποία τείνει η σημερινή κοινωνία με τις ενέργειες των δικών της οικονομικών φορέων-πρέπει να περάσουν μέσα από σκληρούς αγώνες, μέσα από μια σειρά ιστορικών διαδικασιών που μετασχηματίζουν τις καταστάσεις και τους ανθρώπους. Δεν έχουν να πραγματοποιήσουν ιδανικά, αλλά να απελευθερώσουν τα στοιχεία της νέας κοινωνίας που κυοφορείται μέσα στην παλιά αστική κοινωνία που καταρρέει.
Ας μου επιτραπεί να κάνω κάποια σχόλια στο πιο πάνω απόσπασμα. Πρώτον, ο Μαρξ είχε κάποιον ανταγωνισμό με τους ουτοπικούς σοσιαλιστές, που ήταν πολλοί στις δεκαετίες 1840, 1850 και 1860 στη Γαλλία. Σ’ αυτούς περιλαμβάνονταν ο Ζοσέφ Φουριέ, ο Ανρί ντε Σεν Σιμόν, ο Ετιέν Καμπέ, ο Λουί Ωγκίστ Μπλανκί, ο Πιερ Ζοζέφ Προυντόν, και άλλοι. Ο Μαρξ πίστευε ότι όλοι τους ήταν ονειροπόλοι, όχι άνθρωποι της πράξης που θα μπορούσαν να αλλάξουν τις συνθήκες εργασίας, εδώ και τώρα, κάτι που προϋποθέτει την πλήρη κατανόηση της φύσης της καπιταλιστικής κοινωνίας.
Ο Μαρξ είχε την ξεκάθαρη άποψη ότι το επαναστατικό σχέδιο πρέπει να επικεντρωθεί στη χειραφέτηση των εργατών. Η λέξη «χειραφέτηση» είναι πολύ σημαντική. Κάθε μεγάλο σχέδιο αλλαγής του κόσμου απαιτεί τον μετασχηματισμό αυτών που την επιδιώκουν. Συνεπώς, πρέπει να αλλάξουν και οι ίδιοι οι εργάτες. Αυτό ήταν που απασχολούσε κυρίως τον Μαρξ τον καιρό της Παρισινής Κομμούνας. Ταυτόχρονα, επισημαίνει ότι ευκαιρίες μετασχηματισμού δημιουργεί και το ίδιο το κεφάλαιο, καθώς και ότι μέσα από μακροχρόνιους αγώνες θα έρθει κάποτε η ώρα να «απελευθερωθούν» τα στοιχεία μιας νέας κοινωνίας στην οποία οι εργάτες θα είναι ελεύθεροι από τα δεσμά της αλλοτριωμένης εργασίας. Το επαναστατικό καθήκον είναι η απελευθέρωση των στοιχείων αυτής της νέας κοινωνίας, που υπάρχουν στη μήτρα της παλιάς καταρρέουσας αστικής τάξης πραγμάτων.
Απελευθέρωση των δυνατοτήτων
Ας συμφωνήσουμε, λοιπόν, ότι σήμερα ζούμε σε μια κατάσταση όπου η παλιά αστική κοινωνία καταρρέει. Είναι, επίσης, βέβαιο ότι αυτή κυοφορεί ένα σωρό άσχημα πράγματα -όπως το ρατσισμό και την ξενοφοβία- που δεν θα μου άρεσε τόσο πολύ να τα δω να απελευθερώνονται. Αλλά ο Μαρξ δεν προτρέπει στην απελευθέρωση όλων όσοι υπάρχουν στην καταρρέουσα παλιά, φριχτή κοινωνική τάξη πραγμάτων. Αυτό που λέει είναι ότι χρειάζεται να επιλέξουμε εκείνα τα στοιχεία της αστικής κοινωνίας, τα οποία μπορούν να συμβάλουν στην απελευθέρωση των εργατών και των εργατικών τάξεων.
Εδώ μπαίνει ένα ερώτημα: Ποιες είναι οι δυνατότητες που έχουν οι εργάτες και από πού προέρχονται αυτές; Ο Μαρξ δίνει κάποια απάντηση στο φυλλάδιό του για την Κομμούνα, αλλά ο στόχος ενός μεγάλου μέρους του προηγούμενου θεωρητικού του έργου αφορά ακριβώς την ανακάλυψη των δυνητικών δημιουργικών δυνατοτήτων των εργατικών τάξεων. Αυτό το κάνει στο πολύ μεγάλο, σύνθετο, και ημιτελές έργο του Grundrisse (Βασικές Αρχές της Πολιτικής Οικονομίας), που συνέγραψε κατά τη διάρκεια της κρίσης των ετών 1857–1858.
Υπάρχουν κάποια σημεία σ’ αυτό το έργο που ρίχνουν φως στις πιθανές σκέψεις του Μαρξ όταν υπερασπιζόταν την Κομμούνα. Η έννοια της «απελευθέρωσης των δυνατοτήτων» σχετίζεται με την κατανόηση όσων συνέβαιναν τότε στο εσωτερικό της αστικής κοινωνίας. Αυτά πάσχιζε διαρκώς να κατανοήσει ο Μαρξ. Στα (τετράδια των) Grundrisse (Γκρουντρίσε), ασχολείται επί μακρόν με το ζήτημα της τεχνολογικής αλλαγής και του ενδογενούς τεχνολογικού δυναμισμού του καπιταλισμού. Αυτό που υποστηρίζει είναι ότι ο καπιταλισμός, από τη φύση του, δίνει μεγάλο βάρος στην καινοτομία και στη δημιουργία νέων τεχνολογικών και οργανωτικών δυνατοτήτων. Ο καπιταλιστής θα αναζητήσει εκείνη την τεχνολογία που θα είναι ανώτερη από την αντίστοιχη των ανταγωνιστών του προκειμένου να αυξήσει την παραγωγικότητά του, και συνεπώς τα κέρδη του. Να γιατί ο τεχνολογικός δυναμισμός είναι ενσωματωμένος στην καπιταλιστική κοινωνία.
Ο Μαρξ είχε καταλήξει στο παραπάνω συμπέρασμα ήδη από το 1848, όταν έγραψε το Κομμουνιστικό Μανιφέστο. Ο τεχνολογικός δυναμισμός είναι ένας από τους βασικότερους λόγους που εξηγεί τον διαρκώς επαναστατικό χαρακτήρα του καπιταλισμού. Ποτέ δεν είναι ικανοποιημένος με την υπάρχουσα τεχνολογία, και πάντα ψάχνει τον τρόπο να την βελτιώσει. Αυτό είναι επωφελές για τον καπιταλιστή, την επιχείρηση, αλλά και την κοινωνία. Το κράτος, το έθνος, ή το μπλοκ εξουσίας που έχει την πιο εξελιγμένη και δυναμική τεχνολογία είναι εκείνο που θα προηγηθεί στην κούρσα του ανταγωνισμού. Εν κατακλείδι, ο τεχνολογικός δυναμισμός οικοδομείται στο εσωτερικό των παγκόσμιων δομών του καπιταλισμού. Και αυτό είναι κάτι που συνέβαινε πάντα.
Τεχνολογική καινοτομία
Η άποψη του Μαρξ για την τεχνολογική καινοτομία είναι και διαφωτιστική και ενδιαφέρουσα. Όταν προσπαθούμε να κατανοήσουμε τη διαδικασία της τεχνολογικής καινοτομίας, συνήθως μας έρχεται στο νου κάποιος που κάνει το τάδε ή το δείνα για να βελτιώσει κάτι που κατασκευάζει. Δηλαδή, ο τεχνολογικός δυναμισμός αφορά ένα συγκεκριμένο εργοστάσιο, ένα συγκεκριμένο σύστημα παραγωγής, μια συγκεκριμένη κατάσταση. Τελικά, όμως, αποδεικνύεται ότι στην πραγματικότητα αυτό που συμβαίνει είναι ότι πολλές τεχνολογίες διαχέονται από τη μια σφαίρα παραγωγής στην άλλη. Μετατρέπονται σε γενόσημα. Για παράδειγμα, η τεχνολογία των ηλεκτρονικών υπολογιστών είναι διαθέσιμη σε όλους όσους θέλουν να την χρησιμοποιήσουν για οποιονδήποτε σκοπό. Οι τεχνολογίες της αυτοματοποίησης είναι διαθέσιμες σε κάθε άνθρωπο και σε κάθε κλάδο.
Ο Μαρξ παρατηρεί ότι στις δεκαετίες 1820, 1830 και 1840, στην Βρετανία, οι νέες τεχνολογίες είναι μια ανεξάρτητη και αυτοτελής επιχειρηματική δραστηριότητα. Δηλαδή, δεν έχουμε να κάνουμε πια, για παράδειγμα, με έναν κλωστοϋφαντουργό που ενδιαφέρεται για εκείνη τη νέα τεχνολογία που θα αυξήσει την παραγωγικότητα των εργατών που απασχολεί. Αντίθετα, υπάρχουν κάποιοι επιχειρηματίες που είναι κάτοχοι μια νέας τεχνολογίας η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί παντού. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της κατάστασης τον καιρό του Μαρξ ήταν η ατμοκίνητη μηχανή, που είχε διάφορες εφαρμογές, από την αποστράγγιση των νερών στα ανθρακωρυχεία μέχρι την κατασκευή ατμομηχανών των σιδηροδρόμων, ενώ χρησιμοποιούνταν και στους αργαλειούς των υφαντουργείων. Αν κάποιος ήθελε να ασκήσει επιχειρηματική δραστηριότητα στην καινοτομία, έπρεπε να ασχοληθεί κυρίως με τη μηχανολογία και τη βιομηχανία κατασκευής εργαλειομηχανών.
Ολόκληρες τοπικές οικονομίες -όπως αυτή με κέντρο το Μπέρμινχαμ, η οποία ειδικευόταν στην κατασκευή εργαλειομηχανών- προσανατολίστηκαν στην παραγωγή όχι μόνο νέων τεχνολογιών, αλλά και νέων προϊόντων. Ήδη από τον καιρό του Μαρξ, η τεχνολογική καινοτομία είναι μια αυτοτελής επιχειρηματική δραστηριότητα.
Για να μην πέσεις πρέπει να τρέξεις
Στα Γκρουντρίσε, ο Μαρξ εξετάζει λεπτομερώς τι συμβαίνει όταν η τεχνολογία γίνεται επιχειρηματική δραστηριότητα, δηλαδή όταν η καινοτομία, αντί να λειτουργεί για να ανταποκριθεί σε μια συγκεκριμένη, προϋπάρχουσα αγοραία ζήτηση για κάποια νέα τεχνολογία, δημιουργεί μια νέα αγορά. Σ’ αυτήν την περίπτωση οι νέες τεχνολογίες είναι η αιχμή του δυναμισμού της καπιταλιστικής κοινωνίας.
Οι συνέπειες καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα. Ένα προφανές αποτέλεσμα είναι ότι οι τεχνολογίες δεν είναι στατικές: δεν ησυχάζουν ποτέ, και απαξιώνονται γρήγορα. Η προσπάθεια να είναι κανείς, πάντα, σε επαφή με την τελευταία τεχνολογία μπορεί να προκαλεί άγχος και να είναι δαπανηρή. Η επιτάχυνση της τεχνολογικής απαξίωσης μπορεί να είναι καταστροφική για τις υπάρχουσες επιχειρήσεις.
Παρά ταύτα, ολόκληροι οικονομικοί κλάδοι-ηλεκτρονικά προϊόντα, φάρμακα, προϊόντα βιοτεχνολογίας κλπ-δραστηριοποιούνται στην παραγωγή καινοτομίας χάριν της καινοτομίας. Όποιος τα καταφέρει να δημιουργήσει μια τεχνολογική καινοτομία που θα αιχμαλωτίσει τη φαντασία, όπως το κινητό τηλέφωνο ή το τάμπλετ, ή κάτι που έχει τις πιο ποικίλες εφαρμογές, όπως το τσιπ υπολογιστή, πιθανότατα θα υπερισχύσει των άλλων. Συνεπώς, η θέση ότι η τεχνολογία καθαυτή γίνεται επιχειρηματική δραστηριότητα είναι στο κέντρο της ανάλυσης του Μαρξ για τη φύση της καπιταλιστικής κοινωνίας. Αυτό είναι που διαφοροποιεί τον καπιταλισμό από τους άλλους τρόπους παραγωγής.
Η ικανότητα δημιουργίας καινοτομίας ήταν παρούσα σε όλη την ανθρώπινη ιστορία. Τεχνολογικές αλλαγές υπήρχαν ακόμα και στην αρχαία Κίνα υπό φεουδαλικό καθεστώς. Αυτό όμως που ισχύει μόνο στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής είναι ότι η τεχνολογία είναι επιχειρηματική δραστηριότητα, η οποία παράγει ένα γενόσημο προϊόν που πωλείται και στους παραγωγούς και στους καταναλωτές. Η τεχνολογία είναι η κινητήρια δύναμη της εξέλιξης της καπιταλιστικής κοινωνίας. Σ’ αυτόν τον κόσμο ζούμε, είτε μας αρέσει είτε όχι.
Εξάρτημα της μηχανής
Συνεχίζοντας, ο Μαρξ επισημαίνει ένα πολύ σημαντικό αποτέλεσμα αυτής της εξέλιξης. Η τεχνολογία για να γίνει επιχειρηματική δραστηριότητα πρέπει να ενεργοποιήσει νέες μορφές γνώσης-την επιστήμη και την τεχνολογία-οι οποίες βοηθούν και στην κατανόηση του κόσμου με ένα διακριτό τρόπο. Με την αναγνώρισή τους ως διακριτών επιστημονικών κλάδων ολοκληρώνεται η κυριαρχία των νέων τεχνολογιών στην παραγωγή. Αυτό που διερευνά ο Μαρξ είναι ακριβώς ο τρόπος με τον οποίο η εφαρμογή της επιστήμης και της τεχνολογίας στην παραγωγή και η δημιουργία νέων μορφών γνώσης γίνονται αναγκαία στοιχεία της επαναστατικής τεχνολογικής καινοτομίας.
Η συγκεκριμένη διερεύνηση έχει καθοριστική σημασία για την κατανόηση μιας άλλης πλευρά της φύσης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Ο τεχνολογικός δυναμισμός είναι συνδεδεμένος με την παραγωγή νέας επιστημονικής και τεχνικής γνώσης και νέων, συχνά επαναστατικών, προσλήψεων του κόσμου. Κάποια στιγμή, η διευκόλυνση αυτής της εξέλιξης γέννησε την ανάγκη ίδρυσης νέων, ερευνητικών πανεπιστημιακών ιδρυμάτων, όπως τα ινστιτούτα τεχνολογίας της Μασαχουσέτης και της Καλιφόρνιας-το ΜΙΤ και το Cal Tech.
Στη συνέχεια, ο Μαρξ θέτει το ερώτημα ποια είναι η επίπτωση της τεχνολογίας και της επιστήμης στην καπιταλιστική διαδικασία παραγωγής, και πώς αυτές επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο η εργασία και ο εργάτης ενσωματώνονται σ’ αυτήν την παραγωγική διαδικασία. Στην προκαπιταλιστική εποχή, δηλαδή τον δέκατο πέμπτο και τον δέκατο έκτο αιώνα, ο χειρώνακτας εργάτης είχε γενικώς τον έλεγχο των μέσων παραγωγής-τα αναγκαία εργαλεία-και γινόταν ειδικός στη χρήση τους. Ο ειδικευμένος εργάτης ήταν ο μονοπωλιακός κάτοχος ενός είδους γνώσης που, όπως σημειώνει ο Μαρξ, αντιμετωπιζόταν πάντοτε ως τέχνη. Όμως, με την έλευση του εργοστασιακού συστήματος παραγωγής, και πολύ περισσότερο του σύγχρονου κόσμου, αυτό παύει να ισχύει. Οι παραδοσιακές δεξιότητες των εργατών γίνονται περιττές γιατί μπαίνουν στη σκηνή η τεχνολογία και η επιστήμη, οι οποίες ενσωματώνονται στη μηχανή με αποτέλεσμα την εξαφάνιση της τέχνης. Σε κάποιες συναρπαστικές σελίδες των Γκρουντρίσε, ο Μαρξ εξηγεί τον τρόπο με τον οποίο οι νέες τεχνολογίες και η νέα γνώση ενσωματώνονται στη μηχανή: δεν τις κατέχει πια ο εργάτης, ο οποίος περιθωριοποιείται και γίνεται ένα απλό εξάρτημα της μηχανής, κάποιος που επιβλέπει τη λειτουργία της. Όλη η ευφυϊα και όλη η γνώση που κατείχαν οι εργάτες, που τους έδιναν μια κάποια μονοπωλιακή δύναμη απέναντι στο κεφάλαιο, εξαφανίζονται. Ο καπιταλιστής που κάποτε είχε ανάγκη τις δεξιότητες του εργάτη έχει τώρα απελευθερωθεί από αυτόν τον περιορισμό, δεδομένου ότι αυτές οι δεξιότητες έχουν ενσωματωθεί στη μηχανή. Η γνώση που παράγεται μέσω της επιστήμης και της τεχνολογίας διαχέεται στη μηχανή, και η μηχανή γίνεται η «ψυχή» του καπιταλιστικού δυναμισμού.
Απελευθέρωση της εργασίας
Ο δυναμισμός της καπιταλιστικής κοινωνίας είναι στενά εξαρτημένος από τις διαρκείς καινοτομίες που προκαλούν η επιστήμη και η τεχνολογία. Ο Μαρξ είχε τη διαύγεια να το παρατηρήσει αυτό στην εποχή του. Ας μην ξεχνάμε ότι το έτος στο οποίο έγραψε γι’ αυτήν την κατάσταση ήταν το 1858! Σήμερα, βέβαια, ζούμε σε μια περίοδο που η σημασία αυτού του δυναμισμού είναι καίρια και καθοριστική. Η τεχνητή νοημοσύνη είναι η σύγχρονη εκδοχή του φαινομένου για το οποίο μιλούσε ο Μαρξ. Έχει μεγάλη σημασία να γνωρίζουμε κατά πόσο η τεχνητή νοημοσύνη αναπτύσσεται μέσω της επιστήμης και της τεχνολογίας, και σε ποιο βαθμό εφαρμόζεται (ή μπορεί να εφαρμοστεί) στην παραγωγή. Το προφανές αποτέλεσμα ενός τέτοιου ενδεχομένου θα ήταν η αντικατάσταση του εργάτη, και ο περαιτέρω αφοπλισμός και η υποτίμηση της αξίας του ως προς τη δυνατότητά του να χρησιμοποιεί στην παραγωγική διαδικασία τη φαντασία του, τις δεξιότητες, και την εμπειρία του. Αυτό οδηγεί τον Μαρξ να κάνει το εξής σχόλιο στα Γκρουντρίσε, που το θεωρώ συναρπαστικό:
Ο μετασχηματισμός της παραγωγικής διαδικασίας από μια απλή εργασιακή διαδικασία σε μια επιστημονική διαδικασία, η οποία υποτάσσει τις δυνάμεις της φύσης και τις αναγκάζει να τεθούν στην υπηρεσία των ανθρώπινων αναγκών εμφανίζεται σαν ιδιότητα του σταθερού κεφαλαίου, σε αντίθεση με τη ζωντανή εργασία …, με συνέπεια όλες οι εξουσίες της εργασίας να μετατρέπονται σε εξουσίες του κεφαλαίου.
Η γνώση και η επιστημονική εμπειρία είναι ενσωματωμένες σήμερα στη μηχανή πού ελέγχει ο καπιταλιστής. Η παραγωγική εξουσία της εργασίας έχει μετεγκατασταθεί στο σταθερό κεφάλαιο το οποίο βρίσκεται έξω από την εργασία. Ο εργάτης είναι στριμωγμένος στη γωνία. Έτσι, ως προς την παραγωγή και την κατανάλωση, φορέας της συλλογικής μας γνώσης είναι το κεφάλαιο.
Ο Μαρξ προσπαθεί να δώσει απάντηση στο ερώτημα αν υπάρχει κάτι από αυτά που κυοφορεί η καταρρέουσα αστική τάξη πραγμάτων, το οποίο θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί προς όφελος της εργασίας. Το συμπέρασμά του είναι καταφατικό: το κεφάλαιο-«εντελώς άθελά του-μειώνει στο ελάχιστο την ανθρώπινη εργασία, και τη δαπάνη γι’ αυτήν. Αυτό μπορεί να αποβεί προς όφελος της απελευθερωμένης εργασίας, και συνιστά τη συνθήκη της απελευθέρωσής της». Ακολουθώντας την σκέψη του Μαρξ, μπορούμε να πούμε ότι ο αυτοματισμός ή η τεχνητή νοημοσύνη δημιουργούν τις συνθήκες και τις πιθανότητες για την απελευθέρωση της εργασίας.
Ο Μαρξ πίστευε ότι η χειραφέτηση της εργασίας και του χειρώνακτα εργάτη είναι ένα ζήτημα κομβικής σημασίας. Γιατί αυτή η θέση μπορεί να είναι απελευθερωτική σήμερα; Η απάντηση είναι απλή. Η επιστήμη και η τεχνολογία έχουν αυξήσει πολύ την κοινωνική παραγωγικότητα της εργασίας. Ο εργάτης που επιβλέπει τη λειτουργία των μηχανών μπορεί να παράγει ένα τεράστιο αριθμό εμπορευμάτων σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Για τις συνέπειες αυτής της εξέλιξης ενδιαφέρον παρουσιάζει το παρακάτω απόσπασμα από τα Γκρουντρίσε:
Με την ανάπτυξη της μεγάλης βιομηχανίας, η δημιουργία πραγματικού πλούτου καταλήγει να εξαρτάται λιγότερο από τον εργάσιμο χρόνο και την ποσότητα της χρησιμοποιούμενης εργασίας… και περισσότερο από την πρόοδο της τεχνολογίας, ή από την εφαρμογή της επιστήμης στην παραγωγή… [Ο] πραγματικός πλούτος εκδηλώνεται-και αυτό φαίνεται στη μεγάλη βιομηχανία- με την τερατώδη δυσαναλογία μεταξύ του εργάσιμου χρόνου και του προϊόντος της εργασίας.
Στα προαναφερθέντα, ο Μαρξ-παραπέμποντας στα λεγόμενα ενός ρικαρντιανού σοσιαλιστή της εποχής του, προσθέτει την εξής φράση: «Στην πραγματικότητα, ένα έθνος είναι πλούσιο όταν ο ημερήσιος χρόνος εργασίας είναι 6 αντί για 12 ώρες. Πλούτος δεν είναι η εξουσία στον πλεονάζοντα εργάσιμο χρόνο… αλλά ο χρόνος που έχει στη διάθεσή του κάθε άτομο και όλη η κοινωνία, πέραν αυτού που απαιτείται για την άμεση παραγωγή».
Λόγω της τεχνολογικής προόδου, ο καπιταλισμός έχει τη δυνατότητα να συμβάλει στην «ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας όλων των ανθρώπων», περιλαμβανομένων των εργατών. Ο Μαρξ υποστηρίζει ότι η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόμου οφείλεται στη συλλογική δράση. Αυτό δεν σημαίνει ότι ενδιαφέρεται μόνο για τη συλλογική δράση και είναι υπέρ της καταπίεσης της προσωπικότητας. Υποστηρίζει ακριβώς το αντίθετο. Είναι υπέρ της ενεργοποίησης της συλλογικής δράσης με στόχο την κατάκτηση της ατομικής ελευθερίας. Ο βασικός στόχος είναι η δυνατότητα ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας όλων των ανθρώπων.
Το αναγκαίο και το μη αναγκαίο
Τα πάντα όμως εξαρτώνται από «τη γενική μείωση της αναγκαίας εργασίας», δηλαδή της ποσότητας της εργασίας που απαιτείται για την κοινωνική αναπαραγωγή. Με τη συνεχώς αυξανόμενη παραγωγικότητα της εργασίας, η ικανοποίηση των βασικών αναγκών της κοινωνίας θα είναι εύκολη. Αυτό θα επιτρέψει την απελευθέρωση άφθονου ελεύθερου χρόνου για την ανάπτυξη της προσωπικότητας κάθε ανθρώπου μέσω της ενασχόλησής του με την τέχνη και την επιστήμη. Αρχικά, αυτό θα αφορά λίγους προνομιούχους, αλλά σταδιακά η αύξηση του ελεύθερου χρόνου θα ισχύσει για όλους. Δηλαδή τα άτομα θα μπορούν να κάνουν ό, τι επιθυμούν, γιατί με τη χρήση της υψηλής τεχνολογίας θα ικανοποιούνται οι βασικές τους ανάγκες.
Το πρόβλημα, λέει ο Μαρξ, έγκειται στο γεγονός ότι το κεφάλαιο είναι μια «κινούμενη αντίφαση». «Πιέζει για τη μείωση στο ελάχιστο του χρόνου εργασίας, αλλά ταυτόχρονα τον αναγορεύει ως το μόνο μέτρο και πηγή του πλούτου». Το αποτέλεσμα είναι ότι μειώνει τον αναγκαίο χρόνο εργασίας και αυξάνει τον χρόνο υπερεργασίας. Αυτήν την υπερεργασία ο Μαρξ την αποκαλεί υπεραξία. Το ερώτημα είναι ποιος καρπώνεται αυτήν την υπεραξία. Το πρόβλημα που εντοπίζει ο Μαρξ είναι ότι αυτή η υπεραξία δεν διατίθεται προς όφελος της εργασίας. Η τάση είναι «από τη μια πλευρά να δημιουργείται ελεύθερος χρόνος», και από την άλλη «να μετατρέπεται αυτός ο ελεύθερος χρόνος σε υπερεργασία» προς όφελος της τάξης των καπιταλιστών.
Στην πράξη, η δυνατότητα μείωσης του χρόνου εργασίας δεν χρησιμοποιείται για την απελευθέρωση του εργάτη, ενώ θα μπορούσε. Χρησιμοποιείται για να γεμίζει τις τσέπες των αστών, και συνεπώς να αυξάνει τη συσσώρευση πλούτου με τους παραδοσιακούς τρόπους που γνωρίζει η αστική τάξη. Εδώ έγκειται η βασική αντίφαση. «Πώς μετράμε τον πλούτο ενός έθνους;», ρωτάει ο Μαρξ. «Μπορούμε να τον μετρήσουμε», λέει, «με την ποσότητα του χρήματος και όλων των άλλων περιουσιακών στοιχείων που έχει στη διάθεσή του το έθνος». Αλλά, όπως ανέφερα πιο πάνω, ο ίδιος πιστεύει ότι «πραγματικά πλούσιο είναι εκείνο το έθνος στο οποίο ο ημερήσιος εργάσιμος χρόνος είναι έξι και όχι δώδεκα ώρες…». Αυτό σημαίνει ότι, από τη στιγμή που θα ικανοποιούνται όλες οι βασικές ανάγκες μας, ο πλούτος της κοινωνίας θα υπολογίζεται σε σχέση με τον διαθέσιμο χρόνο που θα έχουμε όλοι μας, για να κάνουμε ό,τι διάολο θέλουμε χωρίς οποιονδήποτε περιορισμό. Η θέση του Μαρξ είναι ότι πρέπει να δημιουργηθεί ένα συλλογικό κίνημα που θα επιδιώξει την οικοδόμηση αυτής της νέας κοινωνίας. Αυτό που δυσκολεύει τα πράγματα είναι, φυσικά, η πραγματικότητα της κυρίαρχης ταξικής σχέσης, και η άσκηση της καπιταλιστικής ταξικής εξουσίας.
Λοκντάουν
Υπάρχει μια ενδιαφέρουσα ομοιότητα όλων αυτών με την κατάσταση του λοκντάουν, δηλαδή του περιορισμού που μας έχει επιβληθεί, ή που εμείς ο ίδιοι έχουμε επιβάλει στον εαυτό μας, λόγω του κορονοϊού. Κάποιοι που είμαστε καθηλωμένοι στα σπίτια μας έχουμε πολύ διαθέσιμο χρόνο, όμως τι να τον κάνουμε από την στιγμή που ούτε στη δουλειά μπορούμε να πάμε, ούτε να κάνουμε τα πράγματα που κάνουμε συνήθως; Υπάρχει, όμως, ένα άλλο πρόβλημα που είναι πολύ πιο σοβαρό: η μαζική ανεργία. Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία, περίπου 26 εκατομμύρια άνθρωποι στις Ηνωμένες Πολιτείες έχουν χάσει τις δουλειές τους (ΣτΜ: Στις 11 Μαϊου ο αριθμός των ανέργων είχε ξεπεράσει τα 33 εκατομμύρια). Θα μπορούσε κανείς να πει ότι πρόκειται για μια καταστροφή, γιατί κάποιος χάνει τη δουλειά του δεν έχει λεφτά να προμηθευτεί τα απαραίτητα αγαθά, οπότε χάνει την ικανότητα αναπαραγωγής της εργατικής του δύναμης.
Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που έχουν χάσει την ασφάλιση υγείας που είχαν ως εργαζόμενοι, και πολλοί άλλοι που δυσκολεύονται να εισπράξουν τα επιδόματα ανεργίας. Το δικαίωμα στη στέγη είναι σε κίνδυνο, γιατί πρέπει να πληρώνονται τα νοίκια και οι δόσεις των στεγαστικών δανείων. Οι αποταμιεύσεις που έχει ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού των Ηνωμένων Πολιτειών-ίσως το 50% των νοικοκυριών-για να αντιμετωπίσει κάποια κατάσταση έκτακτης ανάγκης, και πολύ περισσότερο μια τεράστια κρίση σαν κι αυτήν που ζούμε σήμερα, δεν ξεπερνούν τα 400 δολάρια ανά νοικοκυριό.
Μια νέα εργατική τάξη
Όλοι εκείνοι στους οποίους αναφέρθηκα πιο πάνω μπορεί, πολύ σύντομα, να βγουν στους δρόμους, αν οι ίδιοι και τα παιδιά τους έρθουν αντιμέτωποι με την πείνα. Ας εξετάσουμε, όμως, πιο προσεκτικά όλη αυτήν την κατάσταση. Το εργατικό δυναμικό από το οποίο όλοι περιμένουν να φροντίσει τον συνεχώς αυξανόμενο αριθμό των νοσούντων, ή να προσφέρει εκείνες τις ελάχιστες υπηρεσίες που θα επιτρέψουν την κοινωνική αναπαραγωγή, έχει συγκεκριμένα φυλετικά, έμφυλα και εθνοτικά χαρακτηριστικά. Αυτή είναι η «νέα εργατική τάξη», που έχει εμφανιστεί στη σκηνή του σύγχρονου καπιταλισμού. Τα μέλη αυτής της νέας εργατικής τάξης είναι εκείνα που διατρέχουν τον μεγαλύτερο κίνδυνο να μολυνθούν από τον ιό πηγαίνοντας στην εργασία τους, ή να απολυθούν λόγω της αναστολής εργασιών που επιβάλλει ο ιός, χωρίς να έχουν κάποιους χρηματικούς πόρους για να συντηρηθούν. Τα μέλη της σύγχρονης εργατικής τάξης στις Ηνωμένες Πολιτείες-οι Αφροαμερικανοί, οι Λατίνοι, και οι μισθωτές εργάτριες-αντιμετωπίζουν δύο, εξίσου δυσάρεστα, ενδεχόμενα: είτε να μολυνθούν παρέχοντας υπηρεσίες φροντίδας, ή διατηρώντας ανοιχτούς κάποιους χώρους προμηθειών (όπως τα σουπερμάρκετ), είτε να πέσουν στην ανεργία, χωρίς κάποια κοινωνική μέριμνα (όπως π.χ. μια ικανοποιητική υγειονομική περίθαλψη).
Αυτό το εργατικό δυναμικό έχει από καιρό «εκπαιδευτεί» να συμπεριφέρεται ως ένα καλό νεοφιλελεύθερο υποκείμενο, με τα μέλη του να κατηγορούν τον εαυτό τους ή το Θεό αν κάτι πάει λάθος, αλλά να μην τολμούν να υποστηρίξουν ότι το πρόβλημα μπορεί να είναι ο καπιταλισμός. Όμως, ακόμα και τα πειθήνια νεοφιλελεύθερα υποκείμενα μπορούν να δουν ότι υπάρχει κάποιο λάθος στον τρόπο αντιμετώπισης της πανδημίας, καθώς και ότι το βάρος που φέρουν για την αναπαραγωγή της ισχύουσας κοινωνικής τάξης πραγμάτων είναι δυσανάλογο με τη θέση τους σ’ αυτήν.
Να κάνουμε κάτι καινούργιο
Οι συλλογικές μορφές δράσης είναι απαραίτητες για να βγούμε από αυτή τη σοβαρή κρίση της αντιμετώπισης του Covid-19. Αυτές οι δράσεις-η απομόνωση, η τήρηση της κοινωνικής απόστασης κλπ- είναι αναγκαίες για τον περιορισμό της διασποράς του ιού. Οι συλλογικές δράσεις μας απελευθερώνουν ως άτομα, προκειμένου να ζήσουμε με τον τρόπο που θέλουμε, κάτι που δεν μπορούμε να κάνουμε τώρα. Σήμερα μας δίνεται μια ακόμα ευκαιρία να κατανοήσουμε τι ακριβώς κάνει το κεφάλαιο: Οικοδομεί μια κοινωνία στην οποία οι περισσότεροι από εμάς δεν είμαστε ελεύθεροι να κάνουμε ό, τι θέλουμε, γιατί μας έχουν εντάξει σε μια διαδικασία παραγωγής πλούτου τον οποίο καρπούται η τάξη των καπιταλιστών.
Αυτό που ίσως θα έλεγε ο Μαρξ σήμερα είναι ότι αν όλα αυτά τα εκατομμύρια των ανέργων θα μπορέσουν ενδεχομένως κάποια στιγμή να βρουν έναν τρόπο να αποκτήσουν τα χρήματα που τους χρειάζονται για να αγοράζουν τα αναγκαία για τη συντήρησή τους εμπορεύματα, και για να νοικιάζουν ένα σπίτι, γιατί δεν θα μπορούσαν να επιδιώξουν τη μαζική απελευθέρωσή τους από την αλλοτριωμένη εργασία; Με άλλα λόγια, θέλουμε να βγούμε από αυτήν την κρίση υποστηρίζοντας απλώς την άποψη ότι αυτά τα εκατομμύρια των ανέργων πρέπει να επιστρέψουν στις δουλειές τους, σε κάποιες από αυτές τις παλιοδουλειές που έκαναν πριν; Αυτό είναι που θέλουμε να βγει από όλη αυτήν την κατάσταση; Ή μήπως θα έπρεπε να αναρωτηθούμε μήπως υπάρχει κάποιος τρόπος να οργανώσουμε την παραγωγή των βασικών αγαθών και υπηρεσιών, έτσι ώστε ο καθένας να έχει κάτι να φάει, και ένα αξιοπρεπές μέρος για να μείνει, ή να επιβάλουμε μορατόριουμ στις εξώσεις και η καθεμία να μπορεί να μένει κάπου χωρίς να πληρώνει νοίκι; Δεν είναι αυτή η κατάλληλη στιγμή να σκεφτούμε σοβαρά τη δημιουργία μιας άλλης κοινωνίας;
Αν είμαστε αρκετά ανθεκτικοί και αρκετά εφευρετικοί για να αντιμετωπίσουμε αυτόν τον ιό, γιατί να μην μπορούμε να τα βάλουμε και με το κεφάλαιο; Αντί να λέμε ότι θέλουμε να επιστρέψουμε στη εργασία μας, να πάρουμε πίσω τις δουλειές μας, και να αποκατασταθεί η τάξη πραγμάτων που υπήρχε πριν από την κρίση, γιατί δεν αναρωτιόμαστε αν μπορούμε να βγούμε από αυτήν την κρίση δημιουργώντας κάτι εντελώς διαφορετικό από τη σημερινή κοινωνική τάξη πραγμάτων; Γιατί να μην απελευθερώσουμε εκείνα τα στοιχεία που κυοφορεί η καταρρέουσα αστική κοινωνία-την εκπληκτική επιστήμη και τεχνολογία και την παραγωγική ικανότητα-χρησιμοποιώντας την τεχνητή νοημοσύνη και νέες οργανωτικές μορφές με στόχο τη δημιουργία μιας ριζικά διαφορετικής κοινωνίας;
Μια φευγαλέα ματιά σε μια διαφορετική κοινωνία
Τελικά, εν μέσω αυτής της κατάστασης έκτακτης ανάγκης, πειραματιζόμαστε με κάθε μορφής εναλλακτικά συστήματα, από τη δωρεάν παροχή των αναγκαίων τροφίμων σε φτωχογειτονιές και σε ομάδες φτωχών ανθρώπων, μέχρι τις δωρεάν ιατρικές θεραπείες, την πρόσβαση σε εναλλακτικές δομές μέσω του ίντερνετ, κλπ. Στην πραγματικότητα, τα χαρακτηριστικά μιας νέας σοσιαλιστικής κοινωνίας είναι ήδη ορατά -και γι’ αυτό πιθανόν η Δεξιά και οι καπιταλιστές νοιάζονται τόσο πολύ για την γρήγορη επιστροφή στην προηγούμενη κατάσταση.
Σήμερα, έχουμε την ευκαιρία να σκεφτούμε πώς θα θέλαμε να είναι μια άλλη κοινωνία. Αυτό το ενδεχόμενο είναι υπαρκτό. Αντί να αντιδρούμε σπασμωδικά και να λέμε «Πρέπει να ξαναδημιουργηθούν αυτά τα εκατομμύρια θέσεις εργασίας», ίσως θα έπρεπε να εξετάσουμε πώς θα επεκτείνουμε και σε άλλους τομείς κάποια από τα καλά πράγματα που γίνονται τώρα και αφορούν τη συλλογική παροχή υπηρεσιών. Τέτοιες υπηρεσίες προσφέρονται στο χώρο της υγείας, ενώ το ίδιο αρχίζει να συμβαίνει με την κοινωνικοποίηση της παροχής τροφίμων, ακόμα και έτοιμων γευμάτων. Σήμερα στη Νέα Υόρκη έχουν μείνει ανοιχτά αρκετά εστιατόρια που, χάρη σε χρηματικές ενισχύσεις από διάφορες πηγές, παρέχουν δωρεάν γεύματα σε ένα μεγάλο αριθμό ανθρώπων που έχουν χάσει τη δουλειά τους και δεν τα βγάζουν πέρα. Αντί, λοιπόν, να λέμε «Ε, αυτό μπορούμε να κάνουμε σε μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης», μήπως θα έπρεπε θεωρήσουμε ότι αυτή είναι η κατάλληλη στιγμή να προβάλουμε την άποψη πως όλα αυτά τα εστιατόρια οφείλουν να μεριμνούν για την διατροφή του πληθυσμού, με την προσφορά σε όλους και σε όλες ενός αξιοπρεπούς γεύματος μία ή δύο φορές την ημέρα;
Σοσιαλιστική φαντασία
Στο παρόν σύστημα πραγματοποιούνται δράσεις που διαμορφώνουν καταστάσεις οι οποίες θα μπορούσαν να είναι στοιχεία μιας διαφορετικής μελλοντικής κοινωνίας, όπως για παράδειγμα τα σχολικά γεύματα. Να φροντίσουμε να συνεχιστούν κάποιες τέτοιες δράσεις, ή τουλάχιστον να διδαχτούμε από αυτές ότι υπάρχουν πράγματα που είναι εφικτά, αν προσπαθήσουμε να τα κάνουμε. Μήπως τώρα είναι η κατάλληλη στιγμή να χρησιμοποιήσουμε τη σοσιαλιστική φαντασία μας για την οικοδόμηση μιας άλλης κοινωνίας; Δεν πρόκειται για κάτι ουτοπικό. Ας πάρουμε για παράδειγμα όλα αυτά τα εστιατόρια στο Άπερ Γουέστ Σάιντ της Νέας Υόρκης που έκλεισαν, αλλά εξακολουθούν να βρίσκονται εκεί, σε κατάσταση αδράνειας. Να φροντίσουμε, λοιπόν, να επιστρέψουν σ’ αυτά οι εργαζόμενοι που απολύθηκαν, και να αρχίσουν να μαγειρεύουν γεύματα για να θρέψουν εκείνους που είναι στους δρόμους ή κλεισμένοι στα σπίτια τους, και κυρίως τους ανθρώπους μεγάλης ηλικίας.
Αν τα εκατομμύρια των ανθρώπων που είναι άνεργοι πρέπει να επιστρέψουν στη δουλειά, ίσως θα έπρεπε να εργάζονται έξι και όχι δώδεκα ώρες την ημέρα, γιατί μόνο έτσι θα γίνει κατανοητό τι σημαίνει να ζει κανείς στην πλουσιότερη χώρα του κόσμου. Ίσως αυτό να έκανε την Αμερική πραγματικά μεγάλη, αφήνοντας τη λέξη «πάλι» (ΣτΜ: του γνωστού προεκλογικού συνθήματος του Τραμπ) να σαπίσει στον σκουπιδοτενεκέ της ιστορίας. Αυτό που ο Μαρξ λέει και ξαναλέει είναι ότι η βάση της πραγματικής ανάπτυξης της ανθρώπινης προσωπικότητας, ελευθερίας και απελευθέρωσης, όλων αυτών των αξιών που παραπλανητικά ισχυρίζεται ότι υποστηρίζει η αστική ιδεολογία, είναι μια κατάσταση στην οποία-από την στιγμή που θα υπάρχει η μέριμνα, μέσω της συλλογικής δράσης, για την ικανοποίηση των βασικών αναγκών μας-θα χρειάζεται να εργαζόμαστε μόνο έξι ώρες την ημέρα, και να χρησιμοποιούμε τον υπόλοιπο χρόνο απολύτως όπως μας αρέσει.
Συνοψίζοντας, μήπως σήμερα είναι μια ενδιαφέρουσα στιγμή για να σκεφτούμε πραγματικά τις δυνατότητες οικοδόμησης μιας εναλλακτικής, σοσιαλιστικής κοινωνίας; Βέβαια, για να ακολουθήσουμε αυτόν τον απελευθερωτικό δρόμο πρέπει πρώτα να απελευθερωθούμε εμείς οι ίδιοι, ώστε να κατανοήσουμε ότι, ζώντας σε μια νέα πραγματικότητα, μπορούμε ταυτόχρονα να θεωρούμε ως εφικτό και ένα νέο όραμα μιας διαφορετικής κοινωνίας.
David Harvey
Πηγή: Η Εποχή από Tribune
