Το 1930, ο Keynes δημοσίευσε ένα σύντομο δοκίμιο με τον παραπάνω τίτλο, που δημοσιεύθηκε αρχικά σε δύο συνέχειες στο περιοδικό The Nation and Athenaeum και ανατυπώθηκε μετά στο βιβλίο του Essays in Persuasion.
Στις ημέρες μας υποφέρουμε από μια δυσάρεστη επίθεση οικονομικής απαισιοδοξίας. Συχνά ακούμε ανθρώπους να λένε ότι έχει περάσει η εποχή της τεράστιας οικονομικής προόδου, που χαρακτήριζε τον δέκατο ένατο αιώνα, ότι η ταχεία βελτίωση του βιοτικού επιπέδου έχει τώρα αρχίσει να βαίνει μειούμενη -εν πάση περιπτώσει στη Μεγάλη Βρετανία-, ότι είναι πιθανότερη η μείωση της ευημερίας από τη βελτίωσή της στη δεκαετία που βρίσκεται μπροστά μας.
Θεωρώ ότι αυτή η ερμηνεία τού τι μας συμβαίνει είναι εξωφρενικά λαθεμένη. Υποφέρουμε, όχι από τους ρευματισμούς των γηρατειών, αλλά από τους αυξανόμενους πόνους που φέρνουν οι ταχύτατες μεταβολές, από τις ωδίνες της αναπροσαρμογής ανάμεσα σε μια οικονομική περίοδο και την επόμενή της. Η αύξηση της τεχνικής αποτελεσματικότητας έχει συμβεί με γρηγορότερο ρυθμό από αυτόν που μπορούμε να διαχειριστούμε το ζήτημα της απορρόφησης του εργατικού δυναμικού. Η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου έχει καταστεί γρηγορότερη, το παγκόσμιο τραπεζικό και το νομισματικό σύστημα έχει αποτρέψει τα επιτόκια να μειωθούν τόσο όσο απαιτεί η ισορροπία(1). Σε τέτοιες περιπτώσεις, η σπατάλη και η σύγχυση που προκύπτουν σχετίζονται με το 7,5% του εθνικού εισοδήματος: κακοδιαχειριζόμαστε 1 σελίνι και 6 πένες στη στερλίνα και μας απομένουν 18 σελίνια και 6 πένες, όταν θα μπορούσαμε, αν ήμασταν περισσότερο μυαλωμένοι, να έχουμε μια ολόκληρη στερλίνα. Αν και, παρ’ όλα αυτά, τα 18 σελίνια και οι 6 πένες ανέρχονται σε αυτό που θα ήταν μια στερλίνα εδώ και πέντε ή έξι χρόνια πριν. Ξεχνάμε ότι η συνολική υλική παραγωγή της βιομηχανίας της Μεγάλης Βρετανίας ήταν μεγαλύτερη από ποτέ πριν και ότι το καθαρό πλεόνασμα του εξωτερικού ισοζυγίου πληρωμών που ήταν διαθέσιμο για νέες επενδύσεις στο εξωτερικό, μετά την εξόφληση όλων των εισαγωγών μας, ήταν μεγαλύτερο πέρυσι από αυτό οποιασδήποτε άλλης χώρας, όντας κατά 50% μεγαλύτερο από το αντίστοιχο πλεόνασμα των Ηνωμένων Πολιτειών. Ή ξανά -αν αυτό πρόκειται να αποτελέσει θέμα συγκρίσεων- αν υποθέσουμε ότι θα μειώναμε τους μισθούς στο μισό, αν θα αποκηρύσσαμε τα τέσσερα πέμπτα του εθνικού χρέους, και αποθησαυρίζαμε τον πλεονάζοντα πλούτο μας σε άκαρπο χρυσό αντί να το δανείζουμε με (επιτόκιο) 6% ή και παραπάνω, θα μοιάζαμε με τη Γαλλία που τώρα τόσο πολύ φθονούμε. Αλλά αυτό θα αποτελούσε βελτίωση;
Η επικρατούσα παγκόσμια ύφεση, η τεράστια ανωμαλία(2) της ανεργίας σε έναν κόσμο γεμάτο από ανάγκες, τα καταστροφικά μας σφάλματα μας τυφλώνουν σε όσα συμβαίνουν κάτω από την επιφάνεια σχετικά με την αληθινή ερμηνεία της τάσης των γεγονότων. Γιατί προλέγω ότι και τα δύο από τα δύο αντιθετικά σφάλματα απαισιοδοξίας που τώρα δημιουργούν τόσο θόρυβο παγκόσμια θα αποδειχθούν ότι είναι λάθος για την εποχή μας – η απαισιοδοξία των επαναστατών που θεωρούν ότι τα πράγματα είναι τόσο χάλια που τίποτα δεν μπορεί να μας σώσει εκτός από τη βίαιη αλλαγή και η απαισιοδοξία των αντιδραστικών που θεωρούν ότι η ισορροπία(3) της οικονομικής και κοινωνικής μας ζωής είναι τόσο επισφαλής που δεν πρέπει να ρισκάρουμε κανένα πείραμα.
Ωστόσο, ο στόχος μου σε αυτό το δοκίμιο δεν είναι να εξετάσω το παρόν ή το εγγύς μέλλον, αλλά να ελευθερωθώ από κοντόφθαλμες οπτικές για το παρόν και να ανοίξω τα φτερά μου προς το μέλλον. Τι θα αναμέναμε λογικά για το επίπεδο της οικονομικής μας ζωής εκατό χρόνια από τώρα; Ποιες είναι οι οικονομικές προοπτικές για τα εγγόνια μας;
Ηδη από τα πρώτα χρόνια από τα οποία έχουμε καταγραφές -ας πούμε δύο χιλιάδες χρόνια π.Χ.- μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα, δεν υπήρξαν πολύ μεγάλες μεταβολές στο βιοτικό επίπεδο του μέσου ανθρώπου που ζούσε στα πολιτισμένα κέντρα της Γης. Ασφαλώς υπήρχαν τα πάνω και τα κάτω (του βιοτικού επιπέδου). Επιδημίες πανούκλας, λοιμοί και πόλεμοι. Πολύ καλές περίοδοι στα ενδιάμεσα. Αλλά καμία προοδευτική, σφοδρή μεταβολή. Για μερικές περιόδους που ήταν τόσο τοις εκατό καλύτερες από άλλες, το πολύ 100% καλύτερες – στη διάρκεια των 4.000 ετών μέχρι (λ.χ.) το 1700 μ.Χ.
Αυτός ο αργόσυρτος ρυθμός προόδου ή έλλειψης προόδου οφειλόταν σε δύο λόγους: στην αξιοπρόσεκτη απουσία σημαντικών τεχνικών βελτιώσεων και στην αδυναμία κεφαλαιακής συσσώρευσης.
Η απουσία σημαντικών τεχνικών εφευρέσεων ανάμεσα στην προϊστορική εποχή και στη σχετικά σύγχρονη εποχή είναι πραγματικά αξιοπρόσεκτη. Σχεδόν κάθε τι που είχε πραγματικά σημασία και που η ανθρωπότητα κατείχε στην απαρχή της σύγχρονης εποχής της ήταν ήδη γνωστό από την απαρχή της Ιστορίας. Η γλώσσα, η φωτιά, τα ίδια κατοικίδια ζώα που έχουμε και στις ημέρες μας, το στάρι, το κριθάρι, τα αμπέλια και η ελιά, το άροτρο, η ρόδα, το κουπί, τα ιστία, το δέρμα, το λινό και το πανί, τα τούβλα και τα δοχεία, το χρυσάφι και το ασήμι, ο χαλκός, ο κασσίτερος και το μολύβι -το σίδερο προστέθηκε στον κατάλογο πριν από το 1000 π.Χ.-, οι τραπεζικές εργασίες, η τέχνη της πολιτικής, τα μαθηματικά, η αστρονομία και η θρησκεία. Δεν υπάρχει καταγραφή για το πότε πρωτοαποκτήσαμε αυτά τα πράγματα.
Σε κάποια εποχή πριν από την απαρχή της Ιστορίας, ακόμη και κατά τη διάρκεια των βολικών διαστημάτων πριν από την τελευταία εποχή των πάγων, θα πρέπει να υπήρξε μια εποχή προόδου και εφευρέσεων συγκρίσιμη με αυτήν που ζούμε στις ημέρες μας. Αλλά κατά τη διάρκεια του μεγαλύτερου τμήματος της καταγραμμένης ιστορίας δεν υπήρξε κάτι σαν και αυτό.
Η σύγχρονη εποχή εγκαινιάστηκε, κατά τη γνώμη μου, με τη συσσώρευση του κεφαλαίου που ξεκίνησε κατά τον 16ο αιώνα. Θεωρώ -για λόγους για τους οποίους δεν θα επιβαρύνω το παρόν επιχείρημα- ότι αυτό ξεκίνησε αρχικά με την άνοδο των τιμών και των κερδών που απορρέουν από αυτές, και που ήταν αποτέλεσμα του θησαυρού από χρυσάφι και ασήμι που έφερε η Ισπανία από τον Νέο Κόσμο στον Παλιό. Από εκείνη την εποχή μέχρι σήμερα η δύναμη της συσσώρευσης μέσω του ανατοκισμού, που φαίνεται πως κοιμόταν για πολλές γενιές, ξαναγεννήθηκε και ανανέωσε τη δύναμή του. Και η δύναμη του ανατοκισμού για μια περίοδο 200 ετών είναι τέτοια που συγκλονίζει τη φαντασία.
Για να δώσω μια εικόνα για αυτό με ένα ποσό που έχω επεξεργαστεί. Η αξία των επενδύσεων της Μεγάλης Βρετανίας στο εξωτερικό σήμερα εκτιμάται σε 4.000.000.000 στερλίνες. Αυτό μας αποδίδει ένα εισόδημα με επιτόκιο 6,5%. Το μισό από αυτό το ποσοστό το φέρνουμε στην πατρίδα μας και το απολαμβάνουμε(4). Το υπόλοιπο μισό, δηλαδή το 3 και ¼ τοις εκατό, το αφήνουμε να συσσωρεύεται στο εξωτερικό με ανατοκισμό. Κάτι τέτοιο συνεχίζει να συμβαίνει τα τελευταία 250 χρόνια.
Επειδή ανάγω τις απαρχές των βρετανικών επενδύσεων στο εξωτερικό στον θησαυρό που ο Ντρέικ(5) άρπαξε από την Ισπανία το 1580. Εκείνο τον χρόνο επέστρεψε στην Αγγλία φέρνοντας μαζί του τα τεράστια λάφυρα από τη Χρυσή Ελαφίνα(6). Η βασίλισσα Ελισάβετ ήταν σημαντικός μέτοχος στο συνδικάτο που είχε χρηματοδοτήσει την εκστρατεία. Από το μερίδιό της ξεχρέωσε το σύνολο του εξωτερικού χρέους της Αγγλίας, ισοσκέλισε τον προϋπολογισμό της και βρέθηκε να έχει στο χέρι της 40.000 στερλίνες σε μετρητά. Αυτό το ποσό το επένδυσε στη Levant Company(7) – που ευημερούσε.
Η εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών(8) ιδρύθηκε από τα κέρδη της Levant Company και τα κέρδη αυτού του σημαντικού εγχειρήματος αποτέλεσαν τη βάση των κατοπινών επενδύσεων της Αγγλίας στο εξωτερικό. Τώρα οι 40.000 στερλίνες με επιτόκιο ανατοκισμού 3,5% αντιστοιχεί περίπου στην πραγματική ποσότητα των αγγλικών επενδύσεων σε λογής λογής ημερομηνίες, και στην πραγματικότητα θα ανερχόταν σήμερα στο συνολικό ποσό των 4.000.000.000 στερλινών που έχω ήδη αναφέρει σαν το ποσό στο οποίο ανέρχονται οι σημερινές επενδύσεις μας στο εξωτερικό. Ετσι, κάθε 1 στερλίνα που έφερνε στη Μεγάλη Βρετανία ο Ντρέικ το 1580 έχει γίνει σήμερα 100.000 στερλίνες. Τέτοια είναι η δύναμη του ανατοκισμού!
Από τον 16ο αιώνα, με μια αθροιστική ανοδική πορεία μετά τον 18ο, είχε αρχίσει η μεγάλη εποχή της επιστήμης και των τεχνικών εφευρέσεων, σε πλήρη ανάπτυξη από τις αρχές του 19ου αιώνα – με τον άνθρακα, τον ατμό, τον ηλεκτρισμό, το πετρέλαιο, το ατσάλι, το καουτσούκ, το μπαμπάκι, τις χημικές βιομηχανίες, τα αυτόματα μηχανήματα και τις μεθόδους της μαζικής παραγωγής, τον ασύρματο, την τυπογραφία, τον Νεύτωνα, τον Δαρβίνο και τον Αϊνστάιν, και χιλιάδες άλλα πράγματα και ανθρώπους πολύ φημισμένους και γνωστούς για να τους εντάξουμε σε έναν κατάλογο.
Ποιο είναι το αποτέλεσμα; Παρά την τεράστια αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού, δεδομένο αναγκαίο για να τον εφοδιάσουμε με κατοικίες και με μηχανήματα, ο μέσος όρος του βιοτικού επιπέδου στην Ευρώπη και στις Ηνωμένες Πολιτείες θεωρώ ότι έχει ανέβει περίπου τέσσερις φορές. Η ανάπτυξη του κεφαλαίου συνέβη σε μια κλίμακα που υπερβαίνει κατά πολύ το εκατονταπλάσιο αυτών που είχαν γίνει γνωστά σε οποιαδήποτε προηγούμενη εποχή. Και από εδώ και πέρα δεν αναμένουμε κάποια τόσο μεγάλη πληθυσμιακή αύξηση.
Αν λόγου χάρη το κεφάλαιο αυξάνει, για παράδειγμα, με ρυθμό 2% τον χρόνο, ο παγκόσμιος κεφαλαιουχικός εξοπλισμός θα έχει αυξηθεί στο μισό σε βάθος εικοσαετίας και 7,5 φορές σε βάθος εκατονταετίας. Σκεφτείτε το σε υλικούς όρους -κατοικίες, μεταφορές και τα παρόμοια.
Την ίδια εποχή οι τεχνικές βελτιώσεις στη βιομηχανική παραγωγή και στις μεταφορές έχουν προχωρήσει με έναν μεγαλύτερο ρυθμό από ποτέ τα δέκα τελευταία χρόνια στην Ιστορία. Στις Ηνωμένες Πολιτείες η κατά κεφαλή παραγωγή των εργοστασίων ήταν κατά 40% μεγαλύτερη το 1925 σε σχέση με το 1919. Στην Ευρώπη έχουμε μείνει πίσω εξαιτίας προσωρινών εμποδίων, αλλά ακόμη και έτσι είναι ασφαλές να πούμε ότι η τεχνική αποτελεσματικότητα αυξάνεται περισσότερο από 1% ανά έτος σε όρους ανατοκισμού. Υπάρχουν αποδείξεις ότι οι επαναστατικές τεχνικές μεταβολές, που έχουν μέχρι στιγμής κυρίως επηρεάσει τη βιομηχανία, μπορούν σε σύντομο χρονικό διάστημα να στραφούν προς τη γεωργία. Μπορούμε να είμαστε στις απαρχές βελτιώσεων στην αποτελεσματικότητα της παραγωγής τροφίμων τόσο μεγάλες σαν και αυτές που έχουν συμβεί στα μεταλλεία, στη βιομηχανική παραγωγή και στις μεταφορές. Σε λίγα χρόνια -εννοώ στη διάρκεια των ζωών μας- μπορούμε να είμαστε σε θέση να εκτελούμε όλες τις λειτουργίες της γεωργίας, στα μεταλλεία και στη βιομηχανική παραγωγή με το ένα τέταρτο της ανθρώπινης προσπάθειας που έχουμε συνηθίσει.
Προς στιγμή η ίδια η ταχύτητα αυτών των μεταβολών μάς πληγώνει και φέρνει στην επιφάνεια δύσκολα προβλήματα που πρέπει να λυθούν. Οι χώρες αυτές που δεν είναι στην πρωτοπορία της προόδου υποφέρουν σχετικά. Ταλαιπωρούμαστε με μια νέα αρρώστια που μερικοί αναγνώστες μπορεί να μην έχουν ακούσει το όνομά της μέχρι στιγμής, αλλά για την οποία θα ακούσουν πάρα πολλά στα χρόνια που έρχονται – συγκεκριμένα, της τεχνολογικής ανεργίας. Αυτό σημαίνει την ανεργία που οφείλεται στο ότι ανακαλύψαμε τρόπους εξοικονόμησης της χρήσης της εργασίας ξεπερνώντας τον ρυθμό με τον οποίο μπορούμε να βρούμε νέες χρήσεις για την εργασία.
Αλλά αυτό αποτελεί μια προσωρινή φάση μιας κακής ρύθμισης. Ολα αυτά σημαίνουν μακροπρόθεσμα ότι η ανθρωπότητα επιλύει το οικονομικό της πρόβλημα. Θα προέλεγα ότι το βιοτικό επίπεδο στις αναπτυγμένες χώρες ύστερα από μια εκατονταετία θα είναι μεταξύ τεσσάρων και οκτώ φορών περισσότερο βελτιωμένο από ό,τι σήμερα. Σε αυτή την εκτίμηση δεν θα υπήρχε κάτι που να προκαλεί έκπληξη με βάση τις τωρινές μας γνώσεις. Δεν θα ήταν απερισκεψία να προβλέψουμε τη δυνατότητα και ακόμη μεγαλύτερης προόδου.
Εχουμε εκπαιδευτεί να μοχθούμε και όχι να απολαμβάνουμε
Ο βηματισμός με τον οποίο μπορούμε να φτάσουμε τον προορισμό μας της οικονομικής ευδαιμονίας θα κυβερνιέται από τέσσερα πράγματα: την ικανότητά μας να ελέγχουμε τον πληθυσμό, τη σταθερή μας απόφαση να αποφεύγουμε πολέμους και πολιτικές διαφωνίες, την προθυμία μας να εμπιστευόμαστε στην επιστήμη την καθοδήγηση των θεμάτων που είναι θέματα της επιστήμης, και τον ρυθμό συσσώρευσης όπως αυτός προσδιορίζεται από τη διαφορά ανάμεσα στην παραγωγή και την κατανάλωσή μας, από τα οποία το τελευταίο θα φροντίσει εύκολα από μόνο του τον εαυτό του, εφόσον τα πρώτα τρία θα έχουν εξασφαλιστεί.
Οταν η συσσώρευση πλούτου δεν έχει πια υψηλή κοινωνική σημαντικότητα, θα υπάρξουν μεγάλες αλλαγές στον ηθικό κώδικα. Θα είμαστε ικανοί να απαλλαγούμε από πολλές από τις ψευτο-ηθικές αρχές που μας έχουν ταλαιπωρήσει
Ας υποθέσουμε για χάρη της συζήτησης ότι ύστερα από μια εκατονταετία από τώρα, θα είμαστε όλοι κατά μέσον όρο οκτώ φορές καλύτερα από την οικονομική άποψη από αυτό που είμαστε σήμερα. Ασφαλώς δεν χρειάζεται να υπάρχει κάτι σε αυτό που να μας προκαλεί κάποια έκπληξη.
Τώρα είναι αληθινό ότι οι ανάγκες των ανθρώπινων όντων μπορεί να φαίνονται πως είναι ακόρεστες. Αλλά αυτές εμπίπτουν σε δύο κατηγορίες: σε εκείνες τις ανάγκες που είναι απόλυτες(9), με την έννοια ότι τις νιώθουμε όποια μπορεί και να είναι η κατάσταση των συνανθρώπων μας, και σε εκείνες τις ανάγκες που είναι σχετικές, με την έννοια ότι τις νιώθουμε μόνο όταν η ικανοποίησή τους μας «ανεβάζει», μας κάνει να αισθανόμαστε ανώτεροι από τους συνανθρώπους μας. Οι ανάγκες της δεύτερης κατηγορίας, αυτές που ικανοποιούν την επιθυμία για ανωτερότητα, μπορεί όντως να είναι ακόρεστες, μια που όσο ανεβαίνει το γενικό επίπεδο τόσο αυτές γίνονται ανώτερες. Αλλά αυτό δεν αληθεύει τόσο για τις απόλυτες ανάγκες – μπορεί να φτάσουμε σε ένα σημείο, ίσως πολύ νωρίτερα από ό,τι όλοι μας το αντιληφθούμε, όπου οι ανάγκες αυτές ικανοποιούνται με την έννοια ότι προτιμάμε να αφιερώσουμε τις επόμενες ενέργειές μας στην κατεύθυνση στόχων που δεν σχετίζονται με την οικονομία.
Τώρα ας προχωρήσω στο συμπέρασμά μου, που έχω τη γνώμη πως θα βρείτε ολοένα και πιο εντυπωσιακό για τη φαντασία, όσο πιο πολύ σκέφτεστε για αυτό.
Συμπεραίνω ότι, με την προϋπόθεση πως δεν θα έχουμε σημαντικούς πολέμους και καμιά σημαντική πληθυσμιακή αύξηση, το οικονομικό πρόβλημα μπορεί να λυθεί, ή τουλάχιστον να φτάσουμε κοντά στο να βλέπουμε μια λύση, μέσα στα επόμενα εκατό χρόνια. Αυτό σημαίνει πως το οικονομικό πρόβλημα δεν αποτελεί -αν κοιτάξουμε προς το μέλλον- το μόνιμο πρόβλημα της ανθρώπινης φυλής.
Ισως να ρωτήσετε, γιατί αυτό είναι τόσο εντυπωσιακό; Είναι εντυπωσιακό επειδή -αν, αντί να βλέπουμε προς το μέλλον, κοιτάξουμε το παρελθόν- βρίσκουμε ότι το οικονομικό πρόβλημα, η πάλη για την επιβίωση, υπήρξε μέχρι τώρα το πρωταρχικό, περισσότερο πιεστικό πρόβλημα της ανθρώπινης φυλής – όχι μονάχα της ανθρώπινης φυλής, αλλά του συνόλου του βιολογικού βασιλείου ήδη από τις απαρχές της ζωής στις πιο πρωτόγονες μορφές της.
Κατά συνέπεια έχουμε σαφώς εξελιχθεί από τη φύση -με όλες τις παρορμήσεις και τα βαθύτερα ένστικτά μας- ώστε να ικανοποιήσουμε τον στόχο της επίλυσης του οικονομικού προβλήματος. Εάν επιλυθεί το οικονομικό πρόβλημα, η ανθρωπότητα θα έχει στερηθεί τον παραδοσιακό της στόχο.
Αραγε αυτό θα αποτελεί πλεονέκτημα; Αν κάποιος πιστεύει έστω και λίγο στις πραγματικές αξίες της ζωής, η προοπτική αυτή ανοίγει τουλάχιστον τη δυνατότητα του πλεονεκτήματος. Αν και σκέφτομαι ότι με τον φόβο της αναπροσαρμογής των συνηθειών και των ενστίκτων του μέσου ανθρώπου, που του έχουν δημιουργηθεί εδώ και αμέτρητες γενιές, πώς μπορεί να του ζητηθεί να απαρνηθεί μέσα σε λίγες δεκαετίες.
Για να χρησιμοποιήσουμε τη σημερινή γλώσσα – δεν θα πρέπει να αναμένουμε έναν γενικευμένο «νευρικό κλονισμό»; Ηδη διαθέτουμε μια μικρή εμπειρία αυτού που εννοώ – έναν νευρικό κλονισμό που ήδη είναι αρκετά συνηθισμένος στην Αγγλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες μεταξύ των συζύγων των ευκατάστατων τάξεων, οι πιο πολλές τους δυστυχισμένες γυναίκες που έχουν στερηθεί τον πλούτο των παραδοσιακών τους εργασιών και επαγγελμάτων. Δεν μπορούν να το θεωρήσουν αρκετά διασκεδαστικό, όταν στερηθούν το κέντρισμα της οικονομικής αναγκαιότητας, να μαγειρεύουν, να καθαρίζουν και να μπαλώνουν, αν και δεν είναι σε θέση να βρουν κάτι περισσότερο διασκεδαστικό.
Σε αυτούς που δουλεύουν σκληρά για το καθημερινό τους φαγητό ο ελεύθερος χρόνος είναι μια λαχταριστή ανάπαυλα – μέχρι να την κατακτήσουν.
Υπάρχει αυτός ο παραδοσιακός επιτάφιος που έχει γράψει για τον εαυτό της η γριά καθαρίστρια:
Μη θρηνήσετε για μένα, φίλοι μου, μην κλάψετε ποτέ για μένα.
Γιατί δεν πρόκειται να κάνω τίποτα στον αιώνα τον άπαντα.
Αυτός ήταν ο παράδεισός της. Οπως και άλλοι που περιμένουν πώς και πώς την ανάπαυλα, φαντάστηκε πόσο ωραία θα ήταν να ξοδεύει τον χρόνο της ακούγοντας ραδιόφωνο – γιατί υπήρχε άλλο ένα δίστιχο που εμφανίζεται στο ποίημά της:
Οι ουρανοί θα αντιλαλούν με ψαλμούς και μελωδική μουσική.
Αλλά εγώ δεν θα έχω καμία σχέση με το να τραγουδώ.
Ωστόσο αυτό θα ισχύει για εκείνους που έχουν να κάνουν με το τραγούδι καθώς η ζωή θα είναι ανεκτή – πόσοι από εμάς είναι σε θέση να τραγουδήσουν!
Ετσι για πρώτη φορά από τη δημιουργία τους οι άνθρωποι θα αντιμετωπίσουν το πραγματικό, το μόνιμο πρόβλημά τους με ποιον τρόπο να χρησιμοποιήσουν την ελευθερία τους από πιεστικές σκοτούρες, πώς να απασχολήσουν τον ελεύθερο χρόνο τους, που η επιστήμη και ο ανατοκισμός θα έχουν κερδίσει για λογαριασμό του, ώστε να ζουν σοφά και ευχάριστα και ικανοποιητικά.
Οι δραστήριοι δημιουργοί χρήματος που ενεργούν με σκοπιμότητα μπορούν να μας μεταφέρουν όλους μας μαζί τους στην ποδιά της οικονομικής ευμάρειας. Αλλά θα είναι εκείνοι οι άνθρωποι, που μπορούν να παραμένουν ζωντανοί, βελτιώνοντας ολοένα και περισσότερο την τέχνη της ζωής αυτής καθ’ εαυτήν, που δεν θα πουλάνε τους εαυτούς τους για τα χρήματα και που θα είναι ικανοί να απολαύσουν την αφθονία όταν αυτή έρθει.
Αν και έχω τη γνώμη ότι δεν υπάρχει χώρα και άνθρωποι που θα περιμένουν με χαρά να έρθει η εποχή της ανάπαυλας χωρίς να ανησυχούν. Επειδή έχουμε εκπαιδευτεί να μοχθούμε και όχι να απολαμβάνουμε. Αυτό το πρόβλημα είναι τρομακτικό για τον μέσο άνθρωπο, που δεν έχει ειδικά ταλέντα ώστε να απασχοληθεί με αυτά, και ειδικά όταν δεν έχει πλέον ρίζες στη γη ή στο έθιμο ή στις αγαπημένες συμβάσεις μιας παραδοσιακής κοινωνίας. Οι προοπτικές είναι πολύ αποκαρδιωτικές, αν κρίνουμε από τη συμπεριφορά και τις πράξεις των πλούσιων τάξεων σε οποιαδήποτε περιοχή του κόσμου στις ημέρες μας. Γιατί αυτές αποτελούν, για να το πούμε αυτό, την εμπροσθοφυλακή μας – αυτοί δηλαδή που κατοπτεύουν τη γη της επαγγελίας για τους υπόλοιπους από εμάς και στήνουν εκεί την κατασκήνωσή τους. Γιατί μου φαίνεται ότι αυτοί που έχουν ένα ανεξάρτητο εισόδημα μα όχι γνωριμίες ή καθήκοντα ή δεσμούς έχουν αποτύχει οικτρά να λύσουν το πρόβλημα που τους έχει τεθεί.
Είμαι βέβαιος ότι με λίγο περισσότερη εμπειρία θα χρησιμοποιήσουμε τη νεόφερτη μεγαλοδωρία της φύσης με διαφορετικό τρόπο από αυτόν που οι πλούσιοι χρησιμοποιούν σήμερα και θα καταστρώσουμε ένα πλάνο για τη ζωή εντελώς διαφορετικό από το δικό τους.
Ο γερο-Αδάμ μέσα μας θα είναι τόσο δυνατός για πολλά χρόνια από εδώ και πέρα, που όλοι θα χρειαστούν να έχουν κάποια δουλειά ώστε (αυτός) να είναι ευχαριστημένος. Θα κάνουμε περισσότερα πράγματα για τους εαυτούς μας από αυτά που συνηθίζονται με τους πλούσιους στις μέρες μας, πολύ χαρούμενοι που έχουμε μικρές υποχρεώσεις και καθήκοντα και ρουτίνες. Μα πέρα από αυτό, θα πασχίσουμε να προχωρήσουμε σε μια τέτοια αναδιανομή, ώστε να μοιραστούν όποιες δουλειές υπάρξουν όσο πλατιά γίνεται. Βάρδιες τρίωρες ή μια βδομάδα δεκαπέντε ωρών μπορεί να παραμερίσει το πρόβλημα για μεγάλο χρονικό διάστημα. Γιατί τρεις ώρες τη μέρα φτάνουν για να ικανοποιήσουν τον γέρο Αδάμ για τους περισσότερους από εμάς!
Υπάρχουν επιπλέον αλλαγές σε άλλους τομείς που θα πρέπει να αναμένουμε ότι θα συμβούν. Οταν η συσσώρευση πλούτου δεν θα έχει πια υψηλή κοινωνική σημασία, θα υπάρξουν μεγάλες αλλαγές στον ηθικό κώδικα. Θα είμαστε ικανοί να απαλλαγούμε από πολλές από τις ψευτο-ηθικές αρχές που μας έχουν ταλαιπωρήσει με εφιάλτες εδώ και διακόσια χρόνια, με βάση τις οποίες έχουμε ανεβάσει στα ουράνια μερικές από τα πιο αντιπαθητικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά στη θέση των πιο ανώτερων αρετών. Θα είμαστε σε θέση να τολμήσουμε να αποτιμήσουμε το κίνητρο του χρήματος στην πραγματική του αξία. Η αγάπη για το χρήμα ως περιουσία -που ξεχωρίζει από την αγάπη για το χρήμα ως μέσο για τις απολαύσεις και τις πραγματικότητες της ζωής- θα εκτιμηθεί για αυτό που όντως είναι, μια μάλλον σιχαμερή νοσηρότητα, μια από εκείνες τις μισο-εγκληματικές, μισο-παθολογικές ροπές που κάποιος θα παρέδιδε με μια ανατριχίλα σε ειδικούς διανοητικών ασθενειών. Θέλουμε να στηρίξουμε με κάθε κόστος όλα τα είδη των κοινωνικών εθίμων και των οικονομικών πρακτικών που επηρεάζουν την κατανομή του πλούτου και των οικονομικών ανταμοιβών και ποινών, όσο αντιπαθητικά και άδικα μπορεί να είναι από μόνα τους, επειδή είναι πάρα πολύ χρήσιμα στην προώθηση της συσσώρευσης του κεφαλαίου, που στο τέλος θα είμαστε επιτέλους ελεύθεροι να εγκαταλείψουμε.
Βέβαια θα υπάρξουν ακόμη πολλοί άνθρωποι με έντονη, ανικανοποίητη σκοπιμότητα που θα επιδιώκουν τον πλούτο – εκτός εάν μπορέσουν να βρουν κάποιο πειστικό υποκατάστατο. Αλλά οι υπόλοιποι από εμάς δεν θα έχουν την όποια υποχρέωση να τους επιδοκιμάζουν και να τους ενθαρρύνουν. Γιατί θα ερευνήσουμε με μεγαλύτερη περιέργεια από ό,τι είναι ασφαλές σήμερα τον αληθινό χαρακτήρα αυτής της «σκοπιμότητας» με την οποία η Φύση έχει προικίσει -σε ποικίλο βαθμό- σχεδόν όλους μας. Γιατί η σκοπιμότητα σημαίνει ότι ενδιαφερόμαστε σε μεγαλύτερο βαθμό για τα αποτελέσματα των πράξεών μας στο μακρινό μέλλον παρά για την ποιότητά τους ή τα άμεσα αποτελέσματά τους στο ίδιο το περιβάλλον μας. Ο άνθρωπος που ενεργεί με σκοπιμότητα προσπαθεί πάντοτε να εξασφαλίσει μια κίβδηλη και παραπλανητική μεταθανάτια δόξα για όσα κάνει με το να σπρώχνει σε έναν μελλοντικό χρόνο το ενδιαφέρον του για αυτές. Δεν αγαπά την γάτα του, αλλά τα γατάκια της, ούτε τα γατάκια στα αλήθεια, αλλά τα γατάκια που θα γεννήσουν τα γατάκια αυτά, και ούτω καθεξής μέχρι τον θάνατο όλων των γατών. Για τον ίδιο η μαρμελάδα δεν είναι μαρμελάδα εκτός από την περίπτωση του να υπάρχει μαρμελάδα αύριο και ποτέ μαρμελάδα για σήμερα. Με αυτόν τον τρόπο σπρώχνοντας τη μαρμελάδα του πάντοτε προς το μέλλον, προσπαθεί να εξασφαλίσει ένα είδος αθανασίας…
Να σας υπενθυμίσω τον Καθηγητή στο Sylvie and Bruno (10):
«Μόνο τον ράφτη, κύριε, με τον μικρό σας λογαριασμό», είπε μια μειλίχια φωνή έξω από την πόρτα.
«Α καλά, σύντομα θα τακτοποιήσω τη δουλειά του», είπε ο Καθηγητής στα παιδιά, «αν θα περιμένετε ένα λεπτό. Πόσο κοστίζει αυτό φέτος, άνθρωπέ μου». Στο μεταξύ ο ράφτης είχε έρθει στο δωμάτιο καθώς μιλούσε.
«Καλά, διπλασιάζεται, καθώς έχουν περάσει τόσο πολλά χρόνια όπως βλέπετε», απάντησε ο ράφτης, κάπως απότομα, «και νομίζω πως θα μου άρεσε να πληρωθώ αυτή τη στιγμή. Κοστίζει δυο χιλιάδες λίρες!».
«Ω, δεν κοστίζει και πολλά!», απάντησε αδιάφορα ο Καθηγητής, ψάχνοντας την τσέπη του, σαν να κουβαλούσε πάντοτε ένα τέτοιο ποσό μαζί του. «Μα δεν θα σου άρεσε να περιμένεις για έναν χρόνο ακόμη και αυτό να γίνει τέσσερις χιλιάδες; Φαντάσου πόσο πλούσιος θα γίνεις! Θα μπορούσες να γίνεις βασιλιάς, αν το επιθυμούσες!».
«Δεν ξέρω αν θα με ενδιέφερε να γίνω βασιλιάς», είπε συλλογισμένος ο άνθρωπος. «Αλλά φαίνεται μεγάλο ποσό χρημάτων! Καλά, νομίζω πως θα περιμένω».
«Και βέβαια θα περιμένεις», είπε ο Καθηγητής. «Βλέπω ότι διαθέτεις καλή κρίση. Καλή σου ημέρα, άνθρωπέ μου!».
«Θα μπορέσεις ποτέ να του δώσεις αυτές τις τέσσερις χιλιάδες λίρες;», ρώτησε η Sylvie, καθώς έκλεινε η πόρτα πίσω από τον πιστωτή που αναχωρούσε.
«Ποτέ, παιδί μου!», απάντησε με έμφαση ο Καθηγητής. «Θα διπλασιάζει το ποσό μέχρι να πεθάνει. Ξέρεις, πάντοτε αξίζει να περιμένεις άλλον έναν χρόνο για να εισπράξεις τα διπλάσια χρήματα!».
«Ισως δεν είναι από τύχη πως η φυλή που έκανε τα περισσότερα για να φέρει την υπόσχεση της αθανασίας στην καρδιά και στην ουσία των θρησκειών μας έχει επίσης κάνει τα περισσότερα για τον κανόνα του ανατοκισμού και αγαπά ιδιαιτέρως τον πιο σκόπιμο από τους ανθρώπινους θεσμούς».
Συνεπώς, μας βλέπω αποδεσμευμένους ώστε να επιστρέψουμε σε μερικές από τις πλέον γνήσιες και αναμφισβήτητες αρχές της θρησκείας και της παραδοσιακής αρετής – ότι η τσιγκουνιά είναι κακό, ότι η απαίτηση τοκογλυφίας αποτελεί σχεδόν κακούργημα, ότι η αγάπη των χρημάτων είναι αποκρουστική, ότι αυτοί που ακολουθούν πραγματικά τα μονοπάτια της αρετής και της υγιούς φρόνησης δεν απασχολούνται με το άμεσο μέλλον. Θα τρέφουμε μεγάλη εκτίμηση στους στόχους σε σχέση με τα μέσα για την επίτευξή τους και θα προτιμούμε το καλό από το χρήσιμο. Θα εκτιμούμε εκείνους που μπορούν να μας διδάξουν πώς να απολαμβάνουμε (11) την ώρα και την ημέρα με ενάρετο και σωστό τρόπο, τους γοητευτικούς ανθρώπους που είναι σε θέση να απολαμβάνουν άμεσα τα πράγματα, «τα άνθη του αγρού, πώς φυτρώνουν και πώς αυξάνουν. Ούτε κοπιάζουν ούτε γνέθουν»(12).
Αλλά προσέξτε! Δεν έχει έρθει ακόμη η ώρα για κάτι τέτοιο. Για άλλα 100 χρόνια τουλάχιστο θα πρέπει να υποκρινόμαστε, τόσο σε εμάς τους ίδιους όσο και στον καθέναν ότι το έντιμο είναι αποκρουστικό και ότι το αποκρουστικό είναι έντιμο – επειδή το αποκρουστικό είναι χρήσιμο και το έντιμο δεν είναι. Η τσιγκουνιά και η τοκογλυφία και η προνοητικότητα θα πρέπει να είναι οι θεοί μας για λίγο καιρό ακόμη. Επειδή μόνο αυτοί μπορούν να μας οδηγήσουν έξω από το τούνελ της οικονομικής αναγκαιότητας προς την αλήθεια.
Κατά συνέπεια περιμένω πώς και πώς, σε ημέρες που δεν απέχουν πολύ από σήμερα, τη μεγαλύτερη μεταβολή που έχει μέχρι στιγμής συντελεστεί συνολικά στο υλικό περιβάλλον του βίου των ανθρώπων. Αλλά, ασφαλώς, όλα θα συμβούν βαθμιαία, όχι σαν καταστροφή. Πράγματι, έχει ήδη αρχίσει να συμβαίνει. Σε μια τέτοια κατάσταση πραγμάτων θα υπάρχουν ολοένα μεγαλύτερες τάξεις και ομάδες ανθρώπων που θα έχουν πρακτικά απαλλαγεί από τα προβλήματα της οικονομικής αναγκαιότητας. Η κρίσιμη διαφορά θα έχει συνειδητοποιηθεί όταν αυτή η προϋπόθεση θα έχει γενικευτεί σε τέτοιο βαθμό που η φύση των υποχρεώσεων όλων προς τον γείτονά τους (θα) έχει μεταβληθεί. Μια που θα παραμείνει λογικό να είναι οικονομικά εφικτό για άλλους αφού θα έχει πάψει να είναι λογικό για τον καθένα.
Ο βηματισμός με τον οποίο μπορούμε να φτάσουμε στον προορισμό μας της οικονομικής ευδαιμονίας θα προσδιορίζεται από τέσσερα πράγματα: την ικανότητά μας να ελέγχουμε τον πληθυσμό, τη σταθερή μας απόφαση να αποφεύγουμε πολέμους και πολιτικές διαφωνίες, την προθυμία μας να εμπιστευόμαστε στην επιστήμη την καθοδήγηση των θεμάτων που είναι θέματα της επιστήμης, και τον ρυθμό συσσώρευσης όπως αυτός προσδιορίζεται από τη διαφορά ανάμεσα στην παραγωγή και την κατανάλωσή μας, από τα οποία το τελευταίο θα φροντίσει εύκολα από μόνο του τον εαυτό του, εφόσον τα πρώτα τρία θα έχουν εξασφαλιστεί.
Στο μεταξύ δεν θα είναι κακό να προχωράμε σε ήπιες προετοιμασίες για το πεπρωμένο μας, ενθαρρύνοντας και υποστηρίζοντας τις τέχνες της ζωής, καθώς και τις σκόπιμες δραστηριότητές μας.
Αλλά, κυρίως, ας μην υπερεκτιμούμε τη σημαντικότητα του οικονομικού προβλήματος ή να θυσιάζουμε στις υποτιθέμενες αναγκαιότητές του άλλα θέματα με μεγαλύτερη και μονιμότερη σημασία. Θα έπρεπε να αποτελεί ένα θέμα για ειδικούς – όπως την οδοντιατρική. Θα ήταν υπέροχο αν οι οικονομολόγοι μπορέσουν να καταφέρουν να τους θεωρούν απλά, ικανά άτομα, στο ίδιο επίπεδο με τους οδοντιάτρους.
📃 Από το βιβλίο John Maynard Keynes Essays in Persuasion, New York: W.W.Norton & Co, 1963, σελ. 358-373.
📌 Σημειώσεις
(1): απόδοση του equilibrium
(2): anomaly στο πρωτότυπο
(3): με την έννοια της ευστάθειας
(4): το γλεντάμε
(5): Francis Drake (1540-1596) καπετάνιος, διακινητής σκλάβων, κουρσάρος εξουσιοδοτημένος από την αγγλική κυβέρνηση. Από το 1577 μέχρι το 1580 πραγματοποίησε των πρώτο γήινο περίπλου. Στέφθηκε ιππότης από τη βασίλισσα Ελισάβετ Α’ το 1581.
(6): (Golden Hind) Χρυσή Ελαφίνα Γαλιόνι (παλιό ιστιοφόρο φορτηγό πλοίο) που με καπετάνιο τον Drake πραγματοποίησε τον πρώτο γήινο περίπλου. Ανήκε στον σερ Κρίστοφερ Χάτον, χορηγό του Drake για τον περίπλου. Αρχικά ονομαζόταν Πελεκάνος, αλλά απέκτησε το όνομα με το οποίο είναι γνωστό επειδή το έμβλημα του σερ Χάτον ήταν ένα θηλυκό κόκκινο ελάφι.
(7): Levant Company-Εταιρεία του Λεβάντε. Ιδιωτική εταιρεία που ιδρύθηκε βάσει καταστατικού το 1581, με στόχο τη ρύθμιση του αγγλικού εμπορίου με την Οθωμανική Αυτοκρατορία και τον Λεβάντε. Καταργήθηκε το 1825.
(8): East India Company-Εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών. Μετοχική εταιρεία, γνωστή και ως Βρετανική Εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών. Ιδρύθηκε το 1600 και καταργήθηκε το 1874. Στόχος της ήταν οι εμπορικές συναλλαγές με τις «Ανατολικές Ινδίες» και κατέληξε να συναλλάσσεται εμπορικά με τη Κίνα και την Ινδία. Ανταγωνιστές της Γαλλικής Εταιρείας των Ανατολικών Ινδιών. Το 1803 η Βρετανική Εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών είχε στρατό 260.000 στρατιωτών, όσο και ο βρετανικός στρατός της εποχής.
(9): με την έννοια του πιεστικού.
(10): Sylvie and Bruno – H τελευταία νουβέλα του Lewis Carroll (1832-1898), που δημοσιεύθηκε όσο ζούσε. Κοινωνική νουβέλα με όψεις της βικτοριανής Αγγλίας.
(11): Οπως το Carpe diem: να απολαμβάνεις την ημέρα, από τις Ωδές του Οράτιου.
(12): «Παρατηρήστε με προσοχή τα άνθη του αγρού, πώς φυτρώνουν και πώς αυξάνουν. Ούτε κοπιάζουν ούτε γνέθουν», από το Κατά Ματθαίον, 6, 28.
📌 Βιβλιογραφία
■ Keynes, John Maynard «Economic Possibilities for our Grandchildren», The Nation and Athenaeum, 11 Οκτωβρίου 1930, σελ. 36-37.
■ Keynes, John Maynard «Economic Possibilities for our Grandchildren», The Nation and Athenaeum, 18 Οκτωβρίου 1930, σελ. 96-98.
■ Keynes, John Maynard Essays in Persuasion, Macmillan 1933, Λονδίνο 1933.
Η πλέον πρόσφατη έκδοση σχετικά με αυτό το δοκίμιο είναι
■ Pecchi, Lorenzo & Gustavo Piga Revisiting Keynes: Economic Possibilities for our Grandchildren, MIT Press, Cambridge, MA.
John Maynard Keynes
Μετάφραση: Μανώλης Χαιρετάκης
Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών
