Η σημερινή μέρα θεωρείται ορόσημο. Από σήμερα η Ελλάδα βγαίνει από τα προγράμματα οικονομικής βοήθειας και καλείται, σύμφωνα με τη διατύπωση του Μάριο Σεντένο, προέδρου του Γιούρογκρουπ, «να σταθεί ξανά στα πόδια της για πρώτη φορά από τις αρχές του 2010».
Κατά την κοινή ορολογία, βγήκαμε από τα μνημόνια.
Πράγματι, το τελευταίο πρόγραμμα, που ολοκληρώθηκε χτες, είχε τριετή διάρκεια, από τον Αύγουστο του 2015, αλλά αν υπολογίσουμε και εκείνα που προηγήθηκαν βρίσκουμε πως έχει περάσει μια οκταετία από τον Μάιο του 2010, τότε που μπήκαμε στο μνημόνιο -τότε, αφελώς, χρησιμοποιούσαμε ενικό αριθμό.
Από το 2010 ως το 2018 πολλά έχουν αλλάξει. Ο μεγαλύτερος δανειστής της χώρας, ο Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Σταθερότητας, παρέθεσε χτες στοιχεία που δείχνουν τη βελτίωση των οικονομικών μεγεθών της χώρας από το 2010 ως σήμερα. Παραθέτω ένα απόσπασμα: Σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό η Ελλάδα κατάφερε να μειώσει σημαντικά τις μακρο-οικονομικές και δημοσιονομικές ανισορροπίες της, φέρνοντας σε πέρας «μια άνευ προηγουμένου δημοσιονομική προσαρμογή» που είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση του ελλείμματος της γενικής κυβέρνησης κατά περίπου 16% του ΑΕΠ (από έλλειμμα 15,1% το 2009, σε πλεόνασμα 0,8% το 2017).
Όπως τονίζεται μεταξύ άλλων η ελληνική οικονομία πλέον έχει επιστρέψει στην ανάπτυξη καθώς άρχισαν να φαίνονται τα αποτελέσματα της ανάκαμψης (από ύφεση -5,5% το 2010 σε ανάπτυξη 1,4% το 2017, η οποία προβλέπεται να φτάσει το 1,9% το 2018 και το 2,3% το 2019).
Επίσης, υπογραμμίζεται η σταδιακή μείωση της ανεργίας και βελτίωση των συνθηκών της αγοράς εργασίας στην Ελλάδα, παρ’ όλο που εξακολουθεί να έχει τα υψηλότερα ποσοστά ανεργίας μεταξύ όλων των χωρών της ΕΕ.
Όπως επισημαίνει, το 2010 η ανεργία ήταν 12,7% στην Ελλάδα και αφού έφθασε στο ανώτατο σημείο του 27,5% τον Ιούλιο του 2013, μειώθηκε στο 19,5% τον Μάιο του 2018.
Για να παραφράσουμε τον Γεώργιο Παπανδρέου, θα μπορούσε κανείς να πει ότι οι αριθμοί ανακάμπτουν αλλά οι άνθρωποι εξακολουθούν να δοκιμάζονται, καθώς αυτή η «άνευ προηγουμένου δημοσιονομική προσαρμογή» άφησε ανεξίτηλο αποτύπωμα στη ζωή εκατομμυρίων συμπολιτών μας, που οι περισσότεροι, αν και όχι όλοι, είδαν τη διαβίωσή τους να επιδεινώνεται απότομα και τις βεβαιότητες πάνω στις οποίες είχαν καταστρώσει το πρόγραμμα της ζωής τους να γκρεμίζονται. Όχι όλοι, αφού κάποιοι κέρδισαν από τα μνημόνια και από την κρίση, ιδίως όσοι είναι εργοδότες και επωφελήθηκαν από τη χωρίς προηγούμενο άνοδο της ανεργίας και την απόλυτη κυριαρχία της επισφαλούς και της απλήρωτης εργασίας.
Αλλά εμείς εδώ λεξιλογούμε. Και όπως τα μνημόνια επηρέασαν όλες τις εκφάνσεις της ζωής μας, δεν θα μπορούσαν να μην αφήσουν το ίχνος τους στη γλώσσα. Και το περίεργο είναι ότι ενώ το ιστολόγιο έχει βασικό του μέλημα τον εντοπισμό και σχολιασμό των λέξεων της επικαιρότητας, δεν έχει αφιερώσει ένα ολόκληρο άρθρο στη λέξη που σημάδεψε τα οχτώ από τα εννιά χρόνια της ύπαρξής του, τη λέξη «μνημόνιο».
Έχουμε βέβαια λεξιλογήσει για το μνημόνιο από νωρίς, από τον Ιούνιο του 2010, όμως στο ίδιο άρθρο μιλούσαμε και για άλλες λέξεις της τότε επικαιρότητας, την τρόικα και τις κόκκινες γραμμές. Από την άλλη, να μην ξεχνάμε ότι στην πρώτη-πρώτη ψηφοφορία για Λέξη της χρονιάς, που τη διοργανώσαμε τον Δεκέμβριο του 2010, είχατε αναδείξει το μνημόνιο για λέξη της χρονιάς. (Τότε είχαν ψηφίσει 307 φίλοι, ενώ στην τελευταία ψηφοφορία πάνω από 1500 -ήμασταν σε στενό κύκλο στα πρώτα χρόνια του ιστολογίου, που έχει βέβαια και τα καλά του, όπως νοσταλγούσαμε χτες μ’ έναν φίλο).
Το μνημόνιο λοιπόν ως λέξη υπάρχει μεν από την ελληνιστική εποχή αλλά είναι λέξη σπανιότατη -απαντά μόνο σε παπύρους και σημαίνει την επίσημη καταγραφή των αρχών του τόπου. Η λέξη προέρχεται ασφαλώς από τον μνήμονα, λέξη που, πέρα από την προφανή σημασία, δηλώνει και τον αρχειοφύλακα σε πολλές περιοχές από την ελληνιστική περίοδο και έπειτα, ενώ το αρχειοφυλακείο λέγεται μνημονείον. Αυτό το μνημονείον έγινε προσπάθεια να αναστηθεί τον 19ο αιώνα για να χρησιμοποιηθεί για το γραφείο του νοτάριου, που τελικά ονομάστηκε συμβολαιογραφείο, αλλά όπως σημειώνει στη Συναγωγή του ο Στέφ. Κουμανούδης «δεν εμακροζώησεν η λέξις».
Υπήρχε πάντως και ιστορικό πρόσωπο με το όνομα Μνημόνιος, επίσκοπος Αμαθούντος, ο οποίος άγιασε ή ακριβέστερα έγινε όσιος (και χωρίς… να περάσει από μνημόνια) και μάλιστα η απίστευτη ειρωνεία της ζωής και των συμπτώσεων θέλησε να γιορτάζεται η μνήμη του στις 16 Ιουνίου, που είναι τα γενέθλια του Γιώργου Παπανδρέου, του πρωθυπουργού που μας έβαλε στα μνημόνια!
Το μνημόνιο φυσικά ετυμολογείται από τη μνήμη -χρωστάω άρθρο γι’ αυτή την οικογένεια λέξεων, αλλά ας αναφέρουμε εδώ τη λέξη μνήμα, το επιτύμβιο μνημείο που θυμίζει τον μακαρίτη ή που τιμά τη μνήμη του. Πολύ κοντά ηχητικά στο μνημόνιο υπάρχει μια άλλη ομόρριζη λέξη, το μνημόριον. Το μνημόριον (ή μημόριον, που είναι και ο συχνότερος όρος, ή μεμόριον, ή μνημούριον, ή μνημούριν, ή μημούριν και πάει λέγοντας), είναι το πρωτοχριστιανικό επιτύμβιο μνημείο στον βορειοελλαδικό χώρο. Ο όρος αποδίδει τον λατινικό όρο memoria (που χρησιμοποιείται με τον ίδιο τρόπο στην πρωτοχριστιανική Β. Αφρική), και δηλώνει αρχικά όχι οποιοδήποτε επιτύμβιο μνημείο, αλλά ειδικότερα το επιτύμβιο μνημείο όσων μαρτύρησαν για την πίστη τους.
Η λέξη «μνημόνιο» αναστήθηκε τον 19ο αιώνα από τους λογίους που ήθελαν να αποδώσουν το memorandum, λέξη λατινική, από το γερούνδιο του ρήματος memorare (υπενθυμίζω) που τη χρησιμοποιούσαν αυτούσια οι μεγάλες ευρωπαϊκές γλώσσες, πρώτη απ’ όλες η αγγλική. Είναι λέξη της διπλωματίας, και σημαίνει ένα σημείωμα που περιέχει σύνοψη των πληροφοριών που υπάρχουν για ένα θέμα ή εκθέτει τις θέσεις μιας κυβέρνησης για ένα ζήτημα. Συχνά το λέμε και «υπόμνημα».
Πριν από το 2010, η λέξη «μνημόνιο» είχε κάνει καναδυό σύντομες εξορμήσεις στο προσκήνιο της επικαιρότητας. Κάποιοι ίσως θυμούνται το μνημόνιο που υπογράφτηκε, ή υποτίθεται πως υπογράφτηκε, τον Δεκέμβριο του 1966 μεταξύ Γεωργίου Παπανδρέου και Παν. Κανελλόπουλου, για ανατροπή της κυβέρνησης Στεφανόπουλου (αποστατών) και δρομολόγηση εκλογών τον Μάιο του 1967 -σε αυτό, ο Παπανδρέου είχε δεσμευτεί σε περίπτωση μη αυτοδυναμίας να μην δεχτεί τη στήριξη της ΕΔΑ. Την πρωτοχρονιά του 1967 η εφημερίδα Ελευθερία (προσκείμενη στους αποστάτες και στον Κ. Μητσοτάκη) δημοσίευσε το μνημόνιο αυτό, που καταγγέλθηκε για χαλκευμένο -έγιναν και μηνύσεις, αλλά η δικτατορία της 21ης Απριλίου κατέστησε άνευ αντικειμένου κάθε συζήτηση.
Κάποιοι άλλοι θα θυμούνται το επεισόδιο που είχε δημιουργηθεί με ένα άλλο μνημόνιο, το 1974, όταν ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε καταγγείλει, από το μπαλκόνι της κεντρικής προεκλογικής του ομιλίας στο Σύνταγμα ότι υπήρχε μνημόνιο που ανέφερε ότι Καραμανλής και Μαύρος είχαν ζητήσει από τον Κίσινγκερ να κρατηθούν μυστικές έως τις εκλογές οι επικείμενες συμφωνίες για το Κυπριακό. Εκείνο το μνημόνιο προκάλεσε μεν καβγά μεταξύ Γ. Μαύρου και Α. Παπανδρέου, αλλά ξεχάστηκε γρήγορα.
Σε αντίθεση με τα παραπάνω μνημόνια, που πέρασαν και ξεχάστηκαν, το μνημόνιο ή μάλλον τα μνημόνια του 2010 κυριάρχησε και έμεινε. Έμεινε και στη γλώσσα, αφού μάς χάρισε (τρόπος του λέγειν) νέες λέξεις, όπως τη λέξη «μνημονιακός».
Μνημονιακός είναι βέβαια αυτός που αναφέρεται στα μνημόνια ή που περιέχεται στα μνημόνια -για παράδειγμα, όσοι μεγαλοαστοί είχαν άκρες στους «θεσμούς» φρόντισαν να μετατρέψουν τις απαιτήσεις τους σε μνημονιακές υποχρεώσεις. Μνημονιακός όμως είναι και ο οπαδός των μνημονίων ή γενικότερα αυτός που εφαρμόζει μνημόνιο, κι έτσι έγινε λόγος για «μνημονιακά κόμματα» αλλά και, μετά το καλοκαίρι του 2015, για «μνημονιακό ΣΥΡΙΖΑ».
Φυσικά εμφανίστηκε και ο όρος «αντιμνημονιακός», για τις πολιτικές δυνάμεις ή τα πρόσωπα που αντιτίθενται στο μνημόνιο και τις συνέπειές του, και το «αντιμνημονιακό μέτωπο», και το δίπολο «μνημόνιο-αντιμνημόνιο». Ακούστηκε και ο όρος «μεταμνημονιακός», η εποχή που αρχίζει από σήμερα.
Ποιος μεταμνημονιακός, θα πείτε, όταν οι συνέπειες από τα μνημόνια και από το χρέος θα βαραίνουν πάνω μας για δεκαετίες ακόμα κι όταν η επιτήρηση θα συνεχιστεί, με άλλη βέβαια μορφή, όπως και η υποχρέωση για μεγάλα πρωτογενή πλεονάσματα -αν και, εδώ που τα λέμε, όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ βρίσκονται έτσι κι αλλιώς κάτω από θεσμοθετημένη εποπτεία.
Ωστόσο, η ελληνική περίπτωση ξεχώρισε. Ο ελληνικός λαός έγινε πειραματόζωο των πιο ακραίων νεοφιλελεύθερων πολιτικών για οχτώ ολόκληρα χρόνια. Την περίοδο 2010 – 2014 χάθηκε το 25% του ΑΕΠ της χώρας χωρίς να αντιμετωπιστεί καμία από τις αιτίες της κρίσης. Ο κόσμος της εργασίας κατέρρευσε, κοινωνικά στρώματα οδηγήθηκαν σε βίαιη προλεταριοποίηση.
Το μνημόνιο έφερε και την χρεοκοπία του παλιού δικομματισμού, τη ριζοσπαστικοποίηση κοινωνικών ομάδων και εκτίναξε στο προσκήνιο ένα μικρό κόμμα της ριζοσπαστικής αριστεράς, έναν συνασπισμό μάλλον ετερόκλητων αριστερών δυνάμεων, τις «ηνωμένες πολιτείες της διαφωνίας» όπως είχε πει κάποιος, τον ΣΥΡΙΖΑ, που κατάφερε όμως να εκφράσει πιο καθαρά και πιο πειστικά από τις άλλες δυνάμεις το αίτημα της αντίστασης και της απαλλαγής. Ήρθε έτσι ο πολιτικός σεισμός του Μαΐου 2012 και η πολιτική ανατροπή του Ιανουαρίου 2015.
Και ο επώδυνος συμβιβασμός του καλοκαιριού του 2015 με το τρίτο, το «αριστερό μνημόνιο», οπου η αριστερή κυβέρνηση βρέθηκε στην παράδοξη θέση να υλοποιεί, θέλοντας και μη, μνημονιακές υποχρεώσεις και ταυτόχρονα να παλεύει για την καθολική πρόσβαση στη δημόσια υγεία, για το δίχτυ προστασίας προς τα θύματα της κρίσης, για την επαναφορά των συλλογικών διαπραγματεύσεων, την προστασία της εργασίας, για το βάθεμα της δημοκρατίας, για την αντιμετώπιση πολλών από τις στρεβλώσεις του παρελθόντος. Η σημερινή κυβέρνηση μπόρεσε να φέρει την έξοδο από τα μνημόνια και μαζί την αποκατάσταση, έστω και μερική, της λαϊκής κυριαρχίας, χωρίς να εξουθενωθούν τα πιο αδύναμα στρώματα.
Από σήμερα «τα μνημόνια» τελειώνουν όμως οι πληγές τους παραμένουν εδώ. Και τώρα αρχίζουν τα δύσκολα.
Νίκος Σαραντάκος
