Από το υπουργείο Παιδείας και τα έδρανα της Ελληνικής Βουλής στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Τι παραμένει ίδιο; Τι αλλάζει;
Νίκος Φίλης: Αυτό που κυρίως αλλάζει είναι η μετακίνηση της κλίμακας άσκησης της πολιτικής δράσης, από την εθνική στην ευρωπαϊκή. Είναι, ξέρετε, μια ξεχωριστή πρόκληση να συμμετέχεις σε ένα πολιτικό όργανο του οποίου οι αποφάσεις επηρεάζουν, στον ένα ή τον άλλο βαθμό, τη ζωή εκατομμυρίων ευρωπαίων -και όχι μόνο- πολιτών. Και η πρόκληση αυτή αποκτά μεγαλύτερες διαστάσεις αν αναλογιστεί κανείς ότι και στην Ελλάδα και στην Ευρώπη ηγεμονεύει η ίδια πολιτική. Μια πολιτική μακριά από τις ανάγκες των πολιτών, πολιτική ανισότητας και κοινωνικών διακρίσεων, που κωφεύει απέναντι στην ανάγκη διεύρυνσης των κοινωνικών δικαιωμάτων, που σιωπά για τη σφαγή στη Γάζα και για το παλλαϊκό αίτημα για άμεση ειρήνευση σε όλα τα μέτωπα.
Και τι θα λέγατε ότι δεν αλλάζει;
Νίκος Φίλης: Εκείνο, βέβαια, που σε καμιά περίπτωση δεν πρόκειται να αλλάξει είναι η αμετάλλακτη βούλησή μας να υπερασπιστούμε με κάθε τρόπο τα συμφέροντα του ελληνικού λαού. Και ένας τέτοιος στόχος δεν μπορεί να επιτευχθεί παρά μόνον εφόσον παραμένουμε σταθερά προσανατολισμένοι στις αγωνιστικές παραδόσεις και στις αξίες που μας κληροδότησε η ανανεωτική, ριζοσπαστική αριστερά. Εμείς πρέπει να πρωτοστατήσουμε στη θεμελίωση ενός κοινωνικού κράτους ελευθερίας, ισότητας και κοινωνικής δικαιοσύνης. Ενός κοινωνικού κράτους που θα εγγυάται για κάθε νέο και νέα, για κάθε πολίτη την προσωπική ανάπτυξη και ευημερία, που θα αντιμετωπίσει αποφασιστικά και κοινωνικά δίκαια την κλιματική κρίση. Αυτή είναι η δέσμευση της Νέας Αριστεράς, αυτή είναι και η προσωπική μου δέσμευση.
Ας περάσουμε στα εκπαιδευτικά θέματα. Θα μπορούσατε να παρουσιάσετε συνοπτικά τους στόχους και τις επιδιώξεις σας;
Νίκος Φίλης: Ασφαλώς. Επιτρέψτε μου να ξεκινήσω όμως με μια βασική διαπίστωση. Αν ο πρωταρχικός στόχος της Νέας Δημοκρατίας ήταν, σύμφωνα και με τις κατά καιρούς εξαγγελίες της, να αναβαθμίσει και να βελτιώσει την ποιότητα της παρεχόμενης εκπαίδευσης για όλα τα παιδά, απέτυχε παταγωδώς. Τα πρόσφατα, θλιβερά αποτελέσματα του προγράμματος PISA του ΟΟΣΑ για τη χώρα μας επισφράγισαν με τον πιο αδιάψευστο τρόπο αυτή αποτυχία. Μια αποτυχία με τους δικούς της όρους και τα δικά της κριτήρια, ακριβώς αυτά που και ο ΟΟΣΑ χρησιμοποιεί στις αξιολογήσεις του.
Δηλαδή, για σας είναι διαφορετικά τα κριτήρια της επιτυχίας ενός εκπαιδευτικού συστήματος;
Νίκος Φίλης: Θα απαντούσα συνοπτικά και ναι και όχι. Μας ενδιαφέρει, ασφαλώς, η ικανότητα των δεκαπεντάχρονων να μπορούν να χρησιμοποιήσουν τις γνώσεις τους για να επιλύσουν πρακτικά προβλήματα, μια και σε τέτοια θέματα εστιάζεται συνήθως η αξιολόγηση του ΟΟΣΑ. Δεν αρκεί όμως μόνο αυτό. Για μας έχει το ίδιο μεγάλη σημασία η συγκροτημένη, θεωρητική γνώση, η επιστημονικά θεμελιωμένη γνώση, που συνιστά το αναγκαίο υπόβαθρο για την επίλυση και των πιο πρακτικών προβλημάτων. Θεωρία και πράξη αποτελούν για μας μια αδιάσπαστη ενότητα.
Θα προχωρήσω όμως κι ένα βήμα ακόμα. Καθώς μια ολοκληρωμένη, πολυδιάστατη προσωπικότητα αποτελεί για μας τον τελικό σκοπό της εκπαίδευσης, επιμένουμε στην ολόπλευρη καλλιέργεια της προσωπικότητας των πολιτών. Και αυτό απαιτεί ένα πρόγραμμα σπουδών που δεν θα επιδιώκει μόνο την απόκτηση σύγχρονων γνώσεων και μια πολυδιάστατη πνευματική καλλιέργεια, αλλά θα μεριμνά ταυτόχρονα για τη σωματική και ψυχική υγεία και την ευεξία τους, την ανάπτυξη της κοινωνικότητάς τους και την εμπέδωση δημοκρατικών αρχών και αξιών και των ανθρώπινων δικαιωμάτων.
Και μια τελευταία παρατήρηση: Ο στόχος της ολόπλευρης καλλιέργειας αφορά εξίσου όλα τα παιδιά, αφορά κάθε πολίτη ανεξάρτητα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, την κοινωνική του θέση ή την προέλευσή του. Τα δικαιώματα είναι ενιαία και αδιαίρετα και η εκπαίδευση είναι βασικό δικαίωμα κάθε παιδιού. Γι’ αυτόν το λόγο αντιπαρατεθήκαμε σθεναρά σε κάθε ελιτίστικη εκπαιδευτική πολιτική, όπως για παράδειγμα στη σύσταση ενός ξεχωριστού δικτύου πειραματικών και πρότυπων σχολείων. Και αυτό το πράξαμε με κίνδυνο πολλές φορές να συκοφαντηθούν και να παρερμηνευτούν οι πολιτικές μας επιλογές.
Θεωρείτε, δηλαδή, ότι η υποβάθμιση της εκπαίδευσης που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια οφείλεται στις πολιτικές ενίσχυσης των πειραματικών και πρότυπων σχολείων;
Νίκος Φίλης: Θα υποστήριζα μάλλον ότι η προνομιακή αντιμετώπιση των σχολείων αυτών είναι ένα ισχυρό ενδεικτικό στοιχείο μιας ευρύτερης εκπαιδευτικής πολιτικής, που οδηγεί αναπόφευκτα σε αρνητικά αποτελέσματα. Θυμηθείτε, για παράδειγμα, πότε ξεκίνησε νομοθετικά η προσπάθεια να εξασφαλιστούν ξεχωριστά προνόμια σε μια περιορισμένη κατηγορία σχολείων, στα πρότυπα και στα πειραματικά. Αυτό συνέβη στα μέσα του 2020, τότε ακριβώς που η πανδημία είχε απλωθεί σε όλη τη χώρα και τα σχολεία ήταν ακόμα σε καραντίνα. Σε εκείνη τη δύσκολη περίοδο για τη χώρα μας, όπως βέβαια και για την εκπαίδευση, οι προτεραιότητες ήταν εντελώς διαφορετικές. Οι αρμόδιοι διεθνείς οργανισμοί συμβούλευαν τις κυβερνήσεις όλου του κόσμου να δώσουν ιδιαίτερη σημασία στα πιο παραμελημένα κοινωνικά στρώματα, ώστε να αποφευχθούν όσο ήταν δυνατόν δύο μεγάλοι κίνδυνοι: ο αναλφαβητισμός και η σχολική διαρροή. Αντί, λοιπόν, να αναπτυχθούν οι αναγκαίες αντισταθμιστικές πολιτικές, ώστε να ενισχυθούν εκπαιδευτικά και κοινωνικά τα πιο ευάλωτα κοινωνικά στρώματα, ψηφίστηκαν μέτρα υπέρ των προνομιούχων κοινωνικών ομάδων, με αποτέλεσμα να διευρυνθούν ακόμα περισσότερο οι ανισότητες στον τομέα της μόρφωσης. Τα αρνητικά αποτελέσματα τα βλέπουμε δυστυχώς μέχρι σήμερα.
Ναι, αλλά αυτές τις μέρες η κυβέρνηση προβάλλει το λεγόμενο «ψηφιακό» σχολείο και το «ψηφιακό φροντιστήριο» ακριβώς ως πολιτικές που ευνοούν τα πιο αδύναμα στρώματα της ελληνικής κοινωνίας.
Η πραγματικότητα βέβαια είναι εντελώς διαφορετική. Όντως, ο ίδιος ο κ. Μητσοτάκης στο πλαίσιο της προεκλογικής εκστρατείας της Νέας Δημοκρατίας έσπευσε να εξαγγείλει για πολλοστή φορά το ψηφιακό σχολείο. Ο ελληνικός λαός όμως δεν έχει λησμονήσει ότι σε όλη τη διάρκεια της θητείας τους οι κυβερνήσεις του κ. Μητσοτάκη ενίσχυσαν και διεύρυναν τις ανισότητες στην εκπαίδευση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η περίπτωση της πανδημίας, που υπήρξε η αιτία για υποβαθμιστεί ανεπανόρθωτα η εκπαίδευση χιλιάδων παιδιών, ενώ πολλά άλλα βρέθηκαν εκτός εκπαίδευσης. Αλλά και αυτά τα συγκεκριμένα μέτρα κάθε άλλο παρά την ισότητα ευνοούν.
Θυμίζω επίσης ότι τότε σημειώθηκε το σκάνδαλο Cisco και η διαρροή προσωπικών δεδομένων που εντόπισε η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, με ευθύνη της κυρίας Κεραμέως. Αλλά και τώρα με τον κ. Πιερρακάκη η κυβέρνηση επιμένει στον ταξικό και αυταρχικό ανασχεδιασμό της εκπαίδευσης και στην εντυπωσιοθηρία. Στο όνομα της ισότητας η κυβέρνηση επιχειρεί να θεσμοθετήσει το ψηφιακό σχολείο και τα τηλεμαθήματα για τα απόμακρα και δυσπρόσιτα σχολεία. Έτσι όμως ενισχύει ακόμη περισσότερο της γεωγραφικές ανισότητες, καθώς είναι πασιφανές ότι αυτά τα μαθήματα υστερούν πολύ σε αποδοτικότητα σε σύγκριση με την άμεση, πρόσωπο προς πρόσωπο διδασκαλία. Αλλά και για το ψηφιακό φροντιστήριο ισχύει κάτι παρόμοιο. Τα παιδιά που χρειάζονται ενισχυτική διδασκαλία συνήθως χρειάζονται και υποστηρικτικές παρεμβάσεις που θα ανταποκρίνονται στις ιδιαίτερες απαιτήσεις τους. Μαθήματα τυποποιημένα και απρόσωπα ελάχιστα θετικά αποτελέσματα μπορούν να φέρουν.
Παρατηρείτε ανάλογα προβλήματα στην εκπαίδευση και σε ό,τι αφορά την ευρωπαϊκή εκπαιδευτική πολιτική; Ποια θα είναι, γενικότερα, η στάση που θα ακολουθήσετε απέναντι σε αυτή, εφόσον εκλεγείτε;
Νίκος Φίλης:Κατά τη διάρκεια της θητείας μου στο υπουργείο Παιδείας, την περίοδο 2016-2017, είχαμε πολλές ευκαιρίες να αντιπαρατεθούμε τόσο με τον ΟΟΣΑ όσο και με την Ευρωπαϊκή Ένωση σε μια σειρά από ζητήματα καθοριστικής σημασίας για τη διαφύλαξη του δημόσιου χαρακτήρα της εκπαίδευσης και την αποτελεσματική λειτουργία της σε πλαίσιο ισότητας και κοινωνικής δικαιοσύνης. Ήταν από τότε ευδιάκριτα τόσο τα θετικά σημεία της ευρωπαϊκής εκπαιδευτικής πολιτικής όσο και οι αδυναμίες και οι στρεβλώσεις στις οποίες συρόταν σε σοβαρά ζητήματα, από την πίεση της οικονομικής ολιγαρχίας. Εμείς όμως, η Νέα Αριστερά, θα είμαστε εκεί για να αντιπαρατεθούμε σθεναρά σε κάθε αρνητικό μέτρο.
Μπορείτε να αναφέρετε κάποια σχετικά παραδείγματα;
Νίκος Φίλης: Νομίζω πως εύκολα μπορεί κανείς να αντιληφθεί τη σκληρή επίθεση που δέχονται το δημόσιο σχολείο και το δημόσιο πανεπιστήμιο, όπως άλλωστε και η έρευνα, από τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές σε όλη την Ευρώπη. Πρόσφατα, ωστόσο, στη χώρα μας η επίθεση αυτή οξύνθηκε υπέρμετρα με τη θεσμοθέτηση των μη κρατικών, ιδιωτικών στην ουσία, πανεπιστημίων. Οι αντιστάσεις σε αυτή την πολιτική από την πλευρά όλων των πανεπιστημιακών φορέων, όπως και γενικότερα της εκπαιδευτικής κοινότητας και της πλειονότητας της ελληνικής κοινωνίας, αποτέλεσαν σημαντική παρακαταθήκη για τη συνέχιση αυτού του αγώνα ως την τελική δικαίωσή του. Εμείς δώσαμε το παρών σε αυτόν τον αγώνα ξεπερνώντας τις δυνατότητές μας.
Κάνοντας μια ανασκόπηση της πορείας που ακολουθήσατε ως υπουργός Παιδείας, τι είναι εκείνο που θα επιμένατε και σήμερα να κάνετε και τι θα θέλατε να είχατε κάνει διαφορετικά;
Νίκος Φίλης: Με τη χρονική απόσταση που μας χωρίζει σήμερα, πολλά θα μπορούσα να πω για τις αποφάσεις μας εκείνης της πραγματικά δύσκολης περιόδου, η αποτελεσματικότητα των οποίων δεν εξαρτήθηκε μόνο από τις καλές μας προθέσεις, αλλά και από τις ακραίες συνθήκες της συγκυρίας.
Πολλές επιλογές μας άντεξαν πράγματι στο πέρασμα του χρόνου, άντεξαν ακόμη και στον αντιμεταρρυθμιστικό οίστρο της επόμενης κυβέρνησης, της ΝΔ. Τέτοιες είναι, για παράδειγμα η αναμόρφωση της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, η έμφαση στην Ειδική Αγωγή και την παράλληλη στήριξη, η φροντίδα μας για την έναρξη των μαθημάτων κάθε χρόνο από τις αρχές του Σεπτέμβρη, ο σχεδιασμός στον οποίο προχωρήσαμε για τον διορισμό 17.000 μόνιμων εκπαιδευτικών, η παιδαγωγική υποστήριξη των σχολείων με τα ΠΕΚΕΣ, η –έστω με πολλά εμπόδια και αποκλεισμούς-εκπαίδευση των προσφυγόπουλων, τα σχολικά γεύματα κ.λπ..
Από την άλλη πλευρά, υπήρξαν αποφάσεις μας που για ποικίλους λόγους δεν επιβίωσαν στη συνέχεια, όπως λ.χ. η Θεματική Εβδομάδα, η πολιτική μας για τα πρότυπα και πειραματικά σχολεία, τα νέα προγράμματα της ιστορίας για όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης ή ο τρόπος αξιολόγησης του εκπαιδευτικού έργου.
Αλλά ακόμη και εμβληματικού χαρακτήρα προεκλογικές δεσμεύσεις, όπως η συνολική αλλαγή των προγραμμάτων σπουδών και των μεθόδων διδασκαλίας, η καθιέρωση της 14χρονης υποχρεωτικής εκπαίδευσης, η σταδιακή μετακίνηση από το σύστημα των πανελλαδικών εξετάσεων προς την ελεύθερη πρόσβαση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση ή ο Ενιαίος Χωρος Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης, χρειάστηκε να γίνει πολλή και συστηματική δουλειά για να μετατραπούν σε νομοθετικές ρυθμίσεις και εκπαιδευτική πράξη, ενώ χάθηκε πολύτιμος χρόνος για να σχεδιαστούν και να προωθηθούν ως το τελικό τους στάδιο.
Συμπερασματικά, η εμπειρία μας έδειξε ότι είναι πολύ σημαντικό για μια προοδευτική κυβέρνηση που αναλαμβάνει τη διακυβέρνηση της χώρας να έχει ένα πολύ καλά επεξεργασμένο μεταρρυθμιστικό σχέδιο και ένα αναλυτικό και καλά μελετημένο χρονοδιάγραμμα της εφαρμογής του, και με βάση αυτά να κινηθεί με ταχύτητα και αποφασιστικότητα στην εφαρμογή του.
